دامام ابوحنیفه (رح) په اړه دا څېړنېزه لیکنه په نوې دود شوې،چې را ته ناویل شوي مطالب یې رانغاړلي دي؛نو ځکه هغوی چې د خلکو اندیزې سمونې د امام ابوحنیفه (رح) څخه په لاروۍ پیلوي، ددې ژباړې لوستل ورته خورا اړین دي،چې پر هغو لارو چارو پوه شي، چې امام راښوولې دي.

امام په اسلامي نړۍ کې د اسلام پوهنې په هکله یو باب پرانستی، چې زموږ اوسني کهول ته پوهېدنه ورباندې اړینه ده، دا چې د هېواد په اساسي قانون کې د امام ابوحنیفه (رح) مذهب او هم د امام جعفر صادق (رح) مذهب رسمي دي؛نو په دې کتاب کې د دواړو امامانو (رح) د لارویانو د خپلمنځي تفاهم لا پیاوړتیا ته بنسټیز مسایل شنل شوي او په اندیز او عملي ډول یې لارویان د هر ډول دسیسو پر وړاندې یو موټی کوي. هیله ده، چې هېواد مو د اسلامي جمهوري دولت په سیوري کې اسلامي امت ته د اسلامي یو والي یوه همېشنۍ بېلګه پاتې شي.

اجرالدین اقبال

۱۳۹۲ل/ثور/اتمه

د آيت الله شيخ محمد آصف محسني تقريظ

بسم الله الرحمن الرحيم

د ګران څېړونکي؛ښاغلي محمد شفق خواتي د “جايگاه اهلبيت از ديدگاه امام ابوحنيفه” کتاب مې ولوست .کتاب په موضوع پورې اړوند غوره مطالب،له بېلابېلو سرچينو څخه، په رښتين نیت او له تعصب او غلو لرې راوړي او وړ ده،چې ځوان څېړونکي ته يې مبارکي ووايم چې دا کړنلار يې د روښانې علمي،څېړنیزې او پلټنیزې ګاندې ښکارندوى ده .

ددې کتاب اغېز زموږ په پېر –د اسلامي اخوت پېر- کې ډېرى هغو مسلمانانو ته خورا ګټور دى،چې خپل عقلونه يې له افراط ،تفريط او له جاهلانه او پټو سترګو تعصبانو بچ ساتلي وي .

په هر ځاى کې د “اسلامي ورورولۍ” د پلي کېدو په هيله او په دې انساني او اسلامي لار کې د ليکوال او د هغه د ګډاندو د بري په تمه .[1]

کابل

د خاتم النبيين علميه حوزه

محمد آصف محسني

٢٦/٨/١٣٨٧

سريزه

ددې څېړنې موضوع، د حضرت امام ابوحنيفه (ره) له ليدلوري د اهلبيتو مقام او د هغوى ديني مرجعيت دى . طبيعي ده،چې د اهلبيتو د مقام او ديني مرجعيت په باب د امام ابوحنيفه (ره) پر نظرياتو سربېره،به د اهلبيتو له هغو وګړيو سره يې د اړيکو د څرنګوالي راوړل هم له موضوع وتلې خبره نه وي،چې د امام ابوحنيفه (ره) همپېري وو؛نوځکه تر پورته موضوع لاندې،بايد د اهلبيتو د ديني مرجعيت (علمي ،سياسي،مانيز،باطني او فضايل مرجعيت او هم حب او بغض)،د تشيع مفهوم او ډولونه يې (چې د اهلبيتو له مرجعيت سره متناظر دى) هم وڅېړل شي . همداراز د امام ابوحنيفه (ره) کلامي، اندې او فقهي مذهب هم بايد د اهلبيتو له ښوونځي سره پرتله شي .

په موضوع پورې اړوند نور اړخونه،د تشيع په باب د امام ابوحنيفه (ره) ليدلورى او له خپلو همپېرو شيعيانو سره يې د اړيکو څرنګوالى دى .

همداراز د اهلبيتو د مقام او مرجعيت په باب د امام ابوحنيفه (ره) پر ليدلوري د پوهېدو په موخه،په دې باب د حنفيانو د ليدلوريو څېړنه او د امام ابوحنيفه (ره) له ليدلوري سره د دوى د ليدلوريو د همغږۍ د کچې ارزونه هم اړينه برېښي .پردې سربېره د امام ابوحنيفه (ره) د همپېريو ددې ټولو موضوعاتو څېړنه به د اهلبيتو او د هغوى د ديني مرجعيت (د اهلبيتو سياسي،علمي او مانيز مرجعيت) په باب د امام ابوحنيفه (ره) ليد لورى څرګند کړي او ترڅنګ به يې د اهلبيتو په اړه د حنفيانو د ليد او د امام ابوحنيفه (ره) د ليد د همغږۍ څومره والى هم روښانه شي .

د پورته موضوع په پامنيوي،ددې څېړنې آریزه پوښتنه داده،چې : ” د اهلبيتو او د هغوى د ديني مرجعيت په باب د امام ابوحنيفه (ره) ليدلورى څه دى او اهلبيتو ته پر کوم مقام قايل دى ؟”

دا پوښتنه په لاندې فرعي پوښتنو ویشلاى شو :

١.ايا امام ابوحنيفه (ره) د کلام او فقهې په ډګر کې د اهلبيتو پر ديني مرجعيت ګروهن و؟

٢.ايا امام ابوحنيفه (ره) د اهلبيتو سياسي مرجعيت مانه ؟

٣.د اهلبيتو د فضايلو او ورسره د مينې او دوستۍ په باب يې نظر څه دى ؟

٤.له صادقينو (امام باقر او امام صادق)سره يې اړيکې څنګه وې ؟

٥.له خپلو همپېرو علويانو او شيعي پاڅونونو سره یې اړيکې څنګه وې ؟

٦.د تشيع په باب يې ليدلورى او له خپلو همپېرو شيعيانو سره يې اړيکې څنګه وې ؟

٧.ايا اهلبيتو او تشيع ته د حنفيانو ليد هماغه د امام ابوحنيفه (ره) ليد دى که توپير ورسره لري ؟که توپير لري؛نو ددې توپير او د ليد د بدلېدو لاملونه څه يې دي ؟

که څه د “اهلبيتو” د مفهوم او مصاديقو په باب په شيعه او اهلسنتو کې د نظر يووالى نشته؛خو په دې څېړنه کې مو مفروض دادى،چې د اهلبيتو نوراني مصاديق “پنجتن پاک” (اهل کساء) او د امام حسين له ځوځاته نهه امامان دي .موږ به په لومړي څپرکي کې دې ويينې ته يوه ځغلنده کتنه وکړو .[2]

په دې څېړنه کې مو اصلي فرضيه داده،چې : اهلبيتو ته د امام ابوحنيفه (ره) د دريځ له امله کولاى شو لږ تر لږه نوموړی په “سياسي او مينوال شيعه” کې راونغاړو، که څه له علمي پلوه يې هم په يوه نه يو ډول د اهلبيتو په مرجعيت باور درلود .”.

د اسلامي مذاهبو د پيوستون د اړتيا او اهميت غوښتنه ده،چې تر شوني بريده، د نورو مذاهبو مشرانو او لارويانو ته د يوه مذهب د لاروي له کينې ډک او منفي ليد بايد د يو لړ حقايو په څرګندولو تصحيح او سم شي .په دې ترڅ کې اهلبيتو او شيعيانو ته د حنفيانو د ليد سمونه او همداراز امام ابوحنيفه (ره) ته د شيعيانو د ليد سمونه له خورا ارزښته برخمنه ده .په تېره چې په اهلسنتو کې درېیمه برخه مسلمانان په فقه کې د امام ابوحنيفه (ره) لارويان دي. پردې سربېره د ډېرى حنفيانو کلامي مذهب “ماتريدي” او “طحاويه” دى او ددې دواړو کلامي ښوونځيو بنسټګر (ابومنصور او ابوجعفر طحاوي) مدعي دي،چې د امام ابوحنيفه (ره) د کلامي اندو لارويان او د هغه د کلامي اندو شارحان دي؛نو د “امامي تشيع او حنفي مذهب” ترمنځ پيوستون به د ډېرى مسلمانانو ترمنځ پيوستون وي .

نه حنفيانو د اهلبيتو په باب د امام ابوحنيفه (ره) ليدلوري درک کړي دي او د هغه سياسي او علمي کړنلارې ښه دي پېژندلي او نه يې ، په ځينو شيعي سرچينو کې اهلبيتو ته ليد سم څرګند شوى دى .په واقع کې د اهلبيتو په باب د امام ابوحنيفه (ره) دريځ ته له دوو ګوټو کتلاى شو : يو په شيعيانو کې خپور نظر،چې امام ابوحنيفه (ره) په خپل علمي ژوند کې تل له اهلبيتو سره په تقابل کې و . بل له اهلبيتو سره د امام ابوحنيفه (ره) هغه دوستانه اړيکو ته له سره کتنه وشي،چې په شيعي او سني سرچينو کې راغلي دي . داچې کلونه کلونه ؛بلکې پېړۍ دي،چې له لومړي ګوټه اهلبيتو ته د امام ابوحنيفه (ره) دريځ ته کتل کېږي؛نو دا څېړنه په دې هڅه کې ده،چې ان يو ځل هم،چې وي، له يوه بل ګوټه دې نندارې ته وګوري او له دوړو وهلو حقايقو پرده اوچته کړي .هيله ده،چې د پورته موضوع په باب د امام ابوحنيفه (ره) دريځ ته بيا کتنه ددې دوو سترو مذاهبو په نږدېدو کې مرسته وکړي .

د هغه څه په رڼا کې چې وويل شول،ددې څېړنې لومړنۍ موخې دادي :

الف) اهلبيتو ته د امام ابوحنيفه (ره) د دريځ په باب د حنفيانو او شيعيانو د ليدلوري شننه او سمونه .

ب) د امام ابوحنيفه (ره)،حنفيانو او تشيع ترمنځ يو لړ ګډو ټکيو ته اشاره .

ددې څېړنې وروستۍ موخې دادي :

الف )د مذاهبو د مشرانو پر وړاندې د اهلبيتو د مقام او د هغوى د مرجعيت پېژندګلوي.

ب )د اهلبيتو په چورليز د اسلامي مذاهبو،په تېره د حنفيانو او تشيع ترمنځ له پيوستون سره مرسته . (داهلبيتو په باب د امامي تشيع او حنفي –ماتريدي دوو مذاهبو ترمنځ پر ګډو ټکيو په ټينګار سره)

د څېړنې مخينه

تر هغه چې ددې کتاب ليکوال خبر دى،په دې باب لا تر اوسه ارزښتمن او خپلواک کار شوى نه دى ،ان وروستۍ سرچينې،چې د امام ابوحنيفه (ره) د اندو په باب ليکل شوې ،زموږ د څېړنې موضوع ته يې خورا لږ پام کړی ؛نو په دې باب به څېړنه مو لومړى خپلواک ګام وي .

په ټاکلې توګه اهلبيتو ته د امام ابوحنيفه (ره) د ليد لوري په باب د شيعه وو په پخوانیو سرچينو کې څه خپاره واره مطالب ليداى شو .بې له ځينو تاريخي او د مناقبو له کتابونو،په شيعي او سني سرچينو کې د امام ابوحنيفه (ره) او صادقينو او د هغوى د زده کړيالانوترمنځ يو لړ مناظرې رانقل شوې او نور داسې څه پکې نشته،چې د امام ابوحنيفه (ره) په ليدلوري کې د اهلبيتو مقام راوښيي.

په پخوانيو ليکوالانو کې،”موفق مکي خوارزمي” او “ابن بزازي” د امام ابوحنيفه (ره) له ليدلوري د اهلبيتو مناقب رانقل کړي او له صادقينو او علويانو سره يې د هغه پر اړيکو رڼا اچولې ده .

په معاصرينو کې “امام محمد ابوزهره” تر څه بريده زموږ موضوع ته د “الامام ابوحنيفه حياته و عصره-آرائه و فقه” په کتاب او د “الامام صادق حياته و عصره _آرائه و فقهه”په کتاب کې اشاره شوې ده؛خو د هغه ليکنې هم بسيا نه دي او د هماغو سرچينو له مخې دي،چې و مو ويل .

د امام ابوحنيفه (ره) د کلامي او فقهي اندو په باب تر اوسه تر ټولو غوره څېړنه “دکتر احمد پاکتچي” د “دائرة المعارف بزرگ اسلامي” په ابوحنيفه مدخل کې کړې ده او موږ هم په خپله څېړنه کې د هغه له زيارونو څخه ګټنه کړې ده .

د څېړنې محدوديتونه

پردې سربېره چې په دې باب نه پخوا چا کار کړى و او هم په اړه یې سرچينو ته لاسرسى نه و؛ نو نور هغه محدوديتونه،چې په دې څېړنه کې ورسره مخ شو،دادي :

١.د امام ابوحنيفه (ره) د وګړې- شخصيت او ژوند په باب روايتونه، په بشپړه توګه يو له بل سره په ټکر کې دي .په دې باب له دوو افراطي او تفريطي روايتونو سره مخ شو : د امام ابوحنيفه (ره) ځينې لارويان يې په حق کې غلو کوي او تر انبياوو پر پورته مقام يې کېنوي .

بلخوا د امام ابوحنيفه (ره) مخالفان،چې ډېرى يې اهل حديث دي ،هغه د کفر او زندقه تر بريده رسوي او له دينه يې بهر او مرتد ګڼي .د هغوى د وينا له مخې، امام ابوحنيفه (ره) څو ځل کفر ته ورنږدې شوى او بيا يې توبه کړې او په پای کې داچې د دين ورکېدوته يې ملا تړلې وه!

د امام ابوحنيفه (ره) واقعي وګړه او څېره او بالتبع د اهلبيتو پر وړاندې يې دريځ او ورسره يې اړيکې هم د افراط او تفريط تر دوړو لاندې پټې پاتې دي او موږ په دې باب واقعياتو ته د رسېدو په موخه يوه تپه تياره او نرۍ لار مخې ته لرو . د امام ابوحنيفه (ره) له څېرې نه د افراط او تفريط د دوړو لرې کول او د ناپوهو دوستانو د دوستۍ او د بې عقلو د دښمنیو د دوړو پاکول څه اسان چار نه دى .

٢.د امام ابوحنيفه (ره) کلامي او فقهي اندې يې د ځينو لارويانو لخوا بدلې شوې او هر يو د خپلې زمانې د شرايطو له مخې بدلونونه پکې راوستي دي؛نو په کلام او فقه کې يې د اندو حقايقو ته د رسېدو په موخه او د اهلبيتو له ښوونځي سره يې د تړاو د پرتلنې لپاره، موږ د امام ابوحنيفه (ره) له اړول شويو نظرياتو سره مخ يو،چې ددې رنګونو او دوړو لرې کول خورا ستونزمن چار دى .

٣.په شيعي سرچينو کې هم د امام ابوحنيفه (ره) روايتونه ډول ډول او کله په ټکر کې دي .د قياس په ویینه کې ځينې شيعي روايي سرچينې، د اهلبيتو د امامانو پر وړاندې د امام ابوحنيفه (ره) څېره منفوره او منفي انځوروي؛خو نور روايتونه وايي،چې له اهلبيتو او شيعيانو سره يې خورا نږدې او دوستانه اړيکې درلودې .ددې روايتونو د سموالي تشخيص يو مضبوط رجالي چارو او د متونو کره کتنه غواړي .

د څېړنې کړنلار

په دې څېړنه کې مو له توصيفي او تحليلي-تاريخي کړنلارې ګټنه کړې ده.تر شوني بريده کوښښ شوى،چې له تاريخي متونو، ژوندليکونو،مناقبو او شيعي او سني روايي سرچينو، د نظرياتو، اندو او اهلبيتو ته د امام ابوحنيفه (ره) د دریځ توصيف راوړاندې کړو .په هغو ځايونو کې،چې روايتونه ډول ډول او سره په ټکر کې دي؛نو تر شوني بريده هڅه شوې،چې د ځينو روايتونو په تاريخي،سندي او منځپانګېزې شننې،څه نا څه د امام ابوحنيفه (ره) ليدلورى روښانه شي .که څه کله به يو له بل سره د روايتونو له ټکر او ډول ډولتوب سره مخېدو،چې دې چار به څېړنې ته ډپ اچاوه . د اطلاعاتو د راټولونې په باب هم،د کتابتون پر کړنلار سربېره (چې ددې څېړنې د اطلاعاتو در راټولونې اصل کړنلار وه) له ځينو شيعي او سني مشرانو سره د نېغ په نېغ خبرو اترو کړنلار هم بايد ورزياته شي .په تېره د ځينو حنفي صوفيانو له مشرانو سره خبرو اترو،د څېړنې د ډېرو فرضياتو د تاييد لپاره خورا مرسته وکړه .

د څېړنې چوکاټ

دا ليکنه د اوو څپرکیو په چوکاټ کې راوړاندې کېږي :

د څېړنې په لومړي څپرکي کې،ددې څېړنې ځينې بنسټيز مفاهيم ؛لکه اهلبيت،ديني مرجعيت يې،تشيع او ډولونو ته به لنډه اشاره کېږي،چې اهلبيتو ته د امام ابوحنيفه (ره) د ليدلوري لپاره يو نظري چوکاټ چمتو شي .

په دويم څپرکي کې به په لنډو د امام ابوحنيفه (ره) د ژوند شرحه راوړو او همداراز د هغه د پېر پر فکري او سياسي شرايطو به هم رڼا واچوو،چې د اندو په جوړونه کې يې اغېزمن وو .

په درېم څپرکي کې به د امام ابوحنيفه (ره) کلامي اندې وڅېړو،چې د اهلبيتو له ښوونځي سره يې د اندو پرتلنه روښانه شي .

په څلورم څپرکي کې مو د امام ابوحنيفه (ره) فقهي سرچينې او کړنلار يې روښانه کړې او ځغلنده مو د اهلبيتو له ښوونځي سره پرتله کړې ده .

په پينځم څپرکي کې به د اهلبيتو په باب د امام ابوحنيفه (ره) ليدلورى او له صادقينو او علويانو سره يې اړيکې وڅېړو .

په شپږم څپرکي کې به د تشيع په باب د امام ابوحنيفه (ره) ليدلورى او له خپلو همپېرو شيعيانو او د صادقينو له زده کړيالانو سره يې پر اړيکو رڼا واچوو .

په وروستي څپرکي کې به د اهلبيتو او تشيع په باب د امام ابوحنيفه (ره) او حنفيانو ليدلورى پرتله کړو .

“و ما توفيقى الا بالله العلى العظيم”

لومړى څپرکى :

نظري چوکاټ

او

د مفاهيمو شننه

امام ابوحنيفه (ره) د اهلسنتو له څلورګونو فقهي مذاهبو ځنې د يوه مذهب مشر دى،چې هم خپلواک فقهي مذهب لري او هم په خپل بريد کې د ځانګړي کلامي او بېل ښوونځي خاوند و . سره له دې هغه په ځينو شيعي او سني سرچينو کې د شيعي لېوالتياوو څښتن ګڼل شوى دى. هغه ټکى،چې بايد روښانه شي،دادى،چې شيعه چا ته ويل کېږي او که د امام ابوحنيفه (ره) شيعي لېواليتاوې جوتې شي؛نو منځپانګه به یې څه وي .

د “شيعه” اصطلاح له اهلبيتو سره کوټلى تړاو لري او داچې د اهلبيتو پر ديني مرجعيت باور او ترې پر لاروۍ التزام دی؛نو په کار ده،چې د “اهلبيت”،”د اهلبيتو د مرجعيت”، “تشيع” او “د اهلبيتو د مقام په اړه پر بېلابېلو ليدلوريو” رڼا واچول شي،چې له دې لارې د اهلبيتو او د هغوى د ديني مرجعيت په اړه او همداراز تشيع ته د امام ابوحنيفه (ره) د لېوالتيا او نه لېوالتيا په اړه د ورمندون – قضاوت شونتیا ته هم لار چمتو شي .

د پورتنيو مفاهيمو (“اهلبيت”،” مرجعيت یې”، “تشيع” او “د اهلبيتو د مقام په اړه بېلابېل ليدلوري” او همداراز د شيعه مانا ،مفهوم او ډولونه يې) په مشخصېدو به،اهلبيتو ته له بېلابېلو ليدلوريو او هم له ډول ډول تشيع سره اشنا شو،چې کولاى شو ددې اطلاعاتو ټولګه د ستر نظري چوکاټ په نامه، د اهلبيتو په اړه د امام ابوحنيفه (ره) د ليدلوري په باب په پام کې ونيسو. په دې مانا،چې د پورتنيو مفاهيمو په روښانېدو کولاى شو، قضاوت وکړو،چې اهلبيتو ته د امام ابوحنيفه ليدلورى او کړچار، کوم ليدلوري او کړچار ته نږدې دى او دا لېوالتياوې په کوم چوکاټ کې د رامخته کونې وړ دي او امام ابوحنيفه د تشيع په کوم ډول کې ځاىېږي .

١. د اهلبيتو مفهوم او مصداقونه

“اهلبيت” په لغت کې “کور مېشتيو” ته وايي . په “مجمع البحرين” او د راغب په مفرداتو کې راغلي : (( د هر چا اهلبيت کورنۍ يې ده،چې په کور کې يې اوسېږي .))[3] او همداراز راغب او ابن منظور ويلي،چې : (( که د اهلبيتو اصطلاح په مطلقه بڼه راشي،مراد ترې د اسلام د پېغمبر (ص) کورنۍ ده .))[4]

د “اهلبيت” ټکى دوه ځل په قر‌آن کريم کې کارېدلى دى : ((قَالُواْ أَتَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللّهِ رَحْمَتُ اللّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ (هود/٧٣)=( پرښتو) وويل :(( ايا د خداى پر كار تعجب كوې؟ دا د خداى لورنه او برکتونه مو پر کورنۍ دي؛))

او په بل ځاى کې د پېغمبر اکرم (ص) د کورنۍ په اړه :

((إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا (احزاب/٣٣) =بېشكه خداى يوازې غواړي له تاسې((اهل البيت =نبوي كورنۍ))چټلي او ګناه لرې كړي او بشپړ موسپېڅلي كړي .)) دا په “تطهير” آيت مشهور دى .

د مسلمانانو په اصطلاح کې “اهلبيت” د يوې اصطلاح او عَلَم په نامه له همدې آيته اخستل شوى دى . داچې د پېغمبر اکرم (ص) اهلبيت څوک دي؛ په دې اړه د مفسرينو او اسلامي علماوو ترمنځ د نظر اختلاف دى . په ټول کې، په دې اړه د څلورو غټو ليدلوريو نومونه اخستاى شو :

١. د پېغمبر اکرم (ص) اهلبيت دا دي: اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب،حضرت فاطمة الزهرا، حسن،حسين او د پېغمبر اکرم (ص) مېرمنې . د اهلسنتو ډېرى علماوو دا نظريه منلې ده .[5]

٢. د پېغمبر اکرم (ص) ټول خپلوان،چې پکې مېرمنې، زامن،عترت، ټبر يې،ټول بني هاشم او بني عبدالمطلب يې اهلبيت دي . دا د ځينو اهلسنتو علماوو نظر دى .[6]

٣. د تطهير په آيت کې له اهلبيتو مراد يوازې د پېغمبر اکرم (ص) مېرمنې دي . دا د بخاري ،ابن ابي حاتم،ابن عساکر او ابن مردويه نظر دى .[7]

٤.د ټولو شيعه مفسرانو او ډېرى اهلسنت مفسرانو له ليدلوري، د تطهير په آيت کې د پېغمبر اکرم (ص) له اهلبيتو مراد يوازې حضرت علي (ک)، فاطمة الزهرا،حسن او حسين دي او د تطهير په آيت کې د اهلبيت ټکى د پېغمبر اکرم (ص) مېرمنې نه رانغاړي .پردې سربېره شيعي مفسران؛ له پېغمبر اکرم (ص) څخه د تطهير د آيت د شان نزول په باب په متواترو رانقل شويو روايتونو استناد کوي،چې د امام حسين له ځوځاته نهه تنه هم،چې له دولس ګونو امامانو ځنې دي،د اهلبيتو مصاديق ګڼي .[8]

د اهلسنتو د هغو امامانو او سترو علماوو ځنې د ترمذي،ابن جرير طبري،ابن منذر او حاکم نيشابوري نامې اخستاى شو،چې د ام المؤمنين ام سلمه د حديث په استناد د تطهير آيت په پېغمبر اکرم (ص)، حضرت علي (ک)،فاطمة الزهرا،حسن او حسين پورې ځانګړى ګڼي .[9]

هغه اهلسنت مفسران،چې د شيعه وو ليدلورى او له شيعه وو سره د تطهير د آيت په اړه د اهلسنتو همغمږى نظر نه مني،د تطهير د آيت د سياق په معيار ايښوولو سره او داچې په اړوند آيت کې د پېغمبر اکرم (ص) مېرمنې هم راغلي ؛ د پېغمبراکرم (ص) مېرمنې هم د اهلبيت په ټکي کې رانغاړي؛خو شيعي مفسران ګروهن دي،چې د قرآن کريم په ډېرى آيتونو کې او له هغوى ځنې د تطهير په آيت کې “سياق” چارساز نه دى . دوى د لاندې دلايلو له مخې،د تطهير آيت په “اهل کساء” يا ” خمسه ى طيبه”، پورې ځانګړى ګڼي چې د امام حسين له ځوځاته نهه تنه امامان هم رانغاړي.

١.د تطهير په آيت کې د مذکرو ضمايرو کارېدل؛ ٢.په يوه آيت يا د آيتونو په ټولګه کې د څو موضوعګانو د ويلو لپاره د قرآن کريم کړنلار؛٣.د شيعه وو او اهلسنتو په سرچينو کې د متواترو او صحيحو روايتونو شتون،چې آيت د پېغمبراکرم (ص) مېرمنې نه رانغاړي؛٤. د پېغمبراکرم (ص) په ويناوو او کړنو کې ددې ټکي د مصداقونو ټاکنه . دوى د تطهير آيت د يوې مهمې او بنسټيزې مسالې (عصمت او ورپسې د اهلبيتو د ديني مرجعيت) ښوونکى ګني .

داچې د تطهير آيت د “پنج تن آل عبا” په اړه دى،په دې هکله دومره روايتي او حديثي سرچينې دي،چې شک ته بیخي ځاى نه پرېږدي . آيت الله مرعشي نجفي په “شرح احقاق الحق تصريحات” کې په دې اړه د اهلسنتو تر اوياوو ډېرې سرچينې راټولې کړې او په دې هکله شيعي سرچينې تردې هم ډېرې دي .[10]

په خواشينۍ،چې په دې اړه د امام ابوحنيفه (ره) ليدلورى مشخص نه دى او په دې اړه سرچينې چوپ دي،چې امام ابوحنيفه (ره) څوک د اهلبيتو مصاديق ګڼلي دي .په هر حال، په دې څېړنه کې مو د اهلبيتو له مانا او مصداقونو مفروض،دويمه نظريه ده؛نو پردې بنسټ،په دې باب ويينه – بحث نه کوو؛ځکه په دې اړه اوږده ويينه مو د څېړنې له آرېزې موضوع لرې کوي .[11]

البته دا په دې معنا نه ده،چې دويمه نظريه پر امام ابوحنيفه ور وتپو ؛بلکې مراد دادى،چې موږ په دويمه معنا د امام ابوحنيفه په ليدلوريو کې د اهلبيتو د مقام په څېړنې پسې يو؛نه د پېغمبر اکرم (ص) د مېرمنو په اړه يا د ټولو بني عبدالمطلب په اړه يې ليدلورى يا د اهلبيتو د مصداقونو په اړه نور ليدلوري .

٢.د اهلبيتو مرجعيت

د اهلبيتو مرجعيت د تشيع په معرفتي نظام (ښاندیز غونډال) کې د رامخته کولو وړ دى . د شيعه وو له نظره د اهلبيتو ټکى ځانګړى مفهوم لري او ددې ټکي له عرفي کارونې سره توپير لري ؛ ځکه په عرف کې د پېغمبر اکرم (ص) مېرمنې هم په اهلبيتو کې دي؛خو د اسلامي ګروهو او ښوونو په جوړښت او غونډال کې اهلبيت ځانګړې مانا او مفهوم لري . د تطهير د آيت ټوليز مفهوم او پکې د کارول شويو ټکيو په رڼا کې او همداراز د نورو ډېرى شواهدو او لاسوندونو (؛لکه په دې آيت پورې اړوند او مفسر آيتونه او د تطهير آيت د شان نزول په اړه متواتر روايتونه)[12] څخه دې ټکي ته رسو،چې لومړى : اهلبيت بايد ځانګړي وګړي وي؛دويم : اهلبيت د سپینلمنۍ یا “عصمت” او “لدني علم” د ځانګړنو خاوندان دي؛نو ځکه د اسلامي ټولنې مشري او ديني مرجعيت يې حق او پر غاړه دى .

نو پردې بنسټ،د شيعه وو له نظره، د ټولو اسلامي ښوونو په برخو کې؛ په فقه، شريعت،کلام ، عقايد او اخلاقو کې دې له اهلبيتو لاروي وشي او د اسلامي ټولنې واکمني، سياسي او ټولنيزه مشري يې هم حق او دنده ده؛ ځکه اهلبيت د رسول اکرم (ص) بشپړ ځايناستي دي؛نو پردې بنسټ د قرآن مفسرين،د اسلامي احکامو د ويلو چارواکي او د ديني احکامو پلي کوونکي دي او بې له نبوته د پېغمبر اکرم (ص) له ټولو چارو برخمن دي او د هماغه په څېر معصوم او له ګناه،سهوې او تېروتنې خوندي دي او د دوى کړنې او ويناوې د پېغمبر اکرم (ص) د کړنو او ويناوو په څېر راته حجت او د سنتو برخه شمېرل کېږي .

٣. د تشيع مفهوم او ډولونه يې

په حقيقت کې د اهلبيتو د مقام او د ديني مرجعيت په اړه يې مخکې ويل شوې ليدلورې د “تشيع”مفهوم رامنځ ته کړى دى ؛خو هغه ټکى،چې بايد هېر نشي،دادى چې پخپله “تشيع” يو تشکيکي مفهوم دى او د مسلمانانو بېلابېلې ډلې رانغاړي . په بله وینا :هغوى چې د اسلام د تاريخ له پيله تر اوسه شيعه پېژندل شوي او تشيع ته لېوالتيا ور منسوب شوې،په دې مانا نه ده،چې ټول به د اهلبيتو او د دوی د ديني مرجعيت په اړه يو ليدلورى ولري او ټول به د اهلبيتو په اړه هغه نظر ولري،چې مخکې مو ووايه .

نو پردې بنسټ “د امام ابوحنيفه له ليدلوري د اهلبيتو ديني مرجعيت” ويينې ته تر ننووتو له مخه، بايد په لنډو د اهلبيتو د مرجعيت په اړه د بېلابېلو ليدلوريو او همداراز د تشيع بېلابېلو ډولونو ته اشاره وکړو .

د دوديزې ډلبندۍ پر بنسټ،مسلمانان په دوو ټوليزو ډلو وېشلاى شو : لومړۍ ډله هغه وګړي دي،چې اهلبيت د امامت او مرجعيت لپاره د رسول اکرم (ص) له لوري د خداى په حکم د نص (جلي يا خفي) په شتون ګروهن دي او د عام “تشيع” په نامه پېژندل کېږي . دا ډله په نورو پېرونو کې په درېو غټو ډلو اماميه،اسماعيليه او زيديه وېشل کېږي .

دويمه ډله هغه مسلمانان دي،چې د چا په امامت د رسول اکرم (ص) له لوري د نص په شتون ګروهن نه دي،چې د عام اهلسنتو په نامه پېژندل کېږي .

خو له دې مانا په یوه پراخه ډلبندۍ کې په تېره د صدر اسلام مسلمانان (لومړۍ هجري پېړۍ او د دويمې هجرې پېړۍ لومړۍ نيمایې) د اهلبيتو په اړه په دريځ کې په بېلابېلو ډلو وېشلاى شو . په دې کې ځینې مسلمانان دي،چې نه يوازې اهلبيتو ته پر مرجعيت او د نورو مسلمانانو پر وړاندې ورته پر هېڅ امتياز قايل نه دي؛ بلکې د اهلبيتو پر مرجعيت ګروهن يې د رافضي، غالي، شيعه،بدعتګر او …. په نامه له ځانه شړلي او په تاوتريخوالي ورسره چلېدلې؛خو هغه کسان،چې يوازې تر امام علي (ک) څخه د مخکې خلفاوو او يا يې يوازې امام علي (ک) ته پر حضرت عثمان (رض) غوراوی ورکاوه او يا يې د اهلبيتو د فضايلو په اړه روايتونه رانقلول او له اهلبيتو سره يې مينه څرګندوله او په ځانګړې مانا يې د اهلبيتو په ديني مرجعيت باور هم نه درلود،شيعه يې ورته ويل او د همدې لېوالتيا له امله پرې سختې نيوکې کېدې او په دښمنۍ يې ورسره چلن کاوه .[13]

په اموي ګوندونو کې یې د اهلبيتو له سیاسي مخالفانو ؛نورې ډلې هم ؛لکه خوارج، د بغداد، بصرې او واسط اهل حديث هم په دې لړ کې راځي .په دوى کې د بغداد اهل حديث له بېخه د امام علي امامت نه مني او ابومعين، ابوخيثمه او احمد بن حنبل، له امامت او خلافته امام علي (ک) اخوا کاوه او د هغه ولايت يې فتنه ګڼله .[14] البته وروسته امام احمد بن حنبل خپل اړخ بدل کړ او د خپل عمر په پاى کې يې د څلورم خليفه په نامه د امام علي (ک) خلافت ومانه او د اهلسنتو د مذهب په تعديل او د تربيع د ګروهې په دودولو کې يې مهمه ونډه درلوده .[15] په واقع کې امام احمد بن حبنل ړومبى تن دى،چې په اهلسنتو کې يې پر تربيع ګروهه (د څلورم خليفه په نامه د امام علي (ک) منل) ښه دود کړه .

ددې ډلې په بل سر کې او د لومړۍ لېوالتيا پر وړاندې،غاليان دي . غاليانو د شناختي او پېژندګلوېزه ستونزو له امله،يا د عاطفي او اروايي ستونزو له امله او يا د شخصي انګېزو او موخو له امله او یا په سرسري ليدلوري، اهلبيت له انساني مقامه اوچت وګڼل او پر الوهي،ربوبي او يا د نبوت پر مقام ورته قايل شول .البته غلات بېلابېلې ډلې او لېوالتياوې لري :ځينې غلات د اهلبيتو د امامانو پر نبوت قايل دي، ځینې پر تناسخ او ځينې هم اهلبيتو ته ذاتي او “مطلق غيب علم” جوتوي .[16]

شيعه (اماميه=اثنا عشريه) ګروهن دي،چې غلات يوازې وګړيو ته پر الوهيت قايلېدو يا هغو ته د نبوت په ادعا،چې پېغمبران نه دي،له اسلامي ډلو وځي او له بېخه مسلمانان ورته ويلاى نه شو؛ دا خو لا پرېږده،چې شيعه يا اهلسنت يې وګڼو . د شيعه علماوو،فقهاوو او مشرانو د غلاتو په رد کې په لستونو کتابونه کښلي،چې دا پخپله د غلاتو د مسلې پر وړاندې د شيعه وو د حساسيت ښکاروندوى دى .[17] له غلاتو سره یې د شيعه وو توند چلن د امامانو په لارښوونه وو او د شيعه وو امامانو پخپله هر يو، په خپل پېر کې له غاليانو سره سخته مبارزه کړې او له ځانه يې لرې کړي او د اهلبيتو له امامانو د غاليانو په رټنه کې خورا روايتونه رانقل شوي دي .[18]سره له دې د شيعه وو مخالفين تشيع او غلو يو شان ګڼي او پر تشيع ډول ډول تورونه لګوي . د غلو بهير د اهلبيتو د امامانو او د امامانو د لارويانو د څېرو په تتولو او ړنګونه کې خورا ونډه درلوده .[19]

اهلبيتو ته په دې دوو لېوالتياوو کې يوه منځنۍ ډله هم شته،چې له “غلو” يې ډډه کړې او اهلبيتو ته پر الوهي او له انساني چارو په هاخوا چارو ګروهن نه دي او اهلبيت په مسلمانانو کې د ديني معارفو په اړه د ځانګړي مقام خاوندان بولي؛خو همدا منځنۍ ډله په خپله بېلابېلې لېواليتاوې لري،چې ځینې يې پر لومړنۍ دوديزه ډلبندۍ کېداى شي، له يوه اړخه اهلسنت او له بل اړخه شيعه وګڼل شي .دا لېواليتاوې په لومړۍ او دويمه هجري پېړۍ کې، په تېره د کوفې په ښار کې(،چې د امام علي (ک) پلازمېنه او د امام ابوحنيفه ټاټوبى هم دى،)ښه څرګندې دي ،که څه د اسلام د تاريخ په وروستيو پېرونو کې ان زموږ په پېر کې،ددې ټولو لېواليتاوو استازي شته. ددې څپرکي په دوام کې به په لنډو دې لېوالتياوو او په حقيقت کې د تشيع پر ډولونو رڼا واچوو .

١-٣.عقيدتي تشيع

لومړى ډول تشيع په ديني چارو او په ديني معارفو پورې په اړوند چارو کې، د اهلبيتو له امامانو په دقيقه لاروۍ ګروهن وو .په دې لېوالتيا کې شيعه په ټولو فقهي،کلامي او اخلاقي چارو کې د اهلبيتو له امامانو لاروي کوي او د دوى کړنې او ويناوې، د پېغمبر اکرم (ص) د کړنو او ويناوو په څېر حجت ګڼي؛البته شونې وه،چې دې چلن د لومړۍ هجري پېړۍ تر پايه،چې پکې فقهي او اندیزې- فکري چارې د اسلامي ټولنې د ورځې مسله شوې وه،په بشپړه توګه ځان ښوولى نه وي ،که څه مخينه يې د پېغمبر اکرم (ص) وخت ته رسي او په هماغه پېر کې هم وګړي د علي (ک) د شيعه په نامه، د پېغمبر اکرم (ص) په تعابيرو کې راغلي دي .دوى د حضرت علي (ک) پر امامت ګروهن وو او هغه يې دې مقام ته د خداى او رسول الله له لوري ټاکل شوى ګاڼه .[20]

د ابوجعفر اسکافي ( چې په درېیمه هجري پېړۍ کې د معتزله وو له مخورو وګړو- شخصيتونو ځنې دی ) د وينا له مخې، خزيمة بن ثابت له حضرت علي (ک) سره تر بيعت وروسته ويل : (( موږ هغه وټاکه،چې د خداى استازي راته ټاکلى و.))[21]

حضرت ابن عباس (رض)،د حضرت عمر (رض) ددې خبرې پر وړاندې،چې ويل يې : “قريشو په دې دليل د علي له ټاکنې ډډه وکړه،چې ښه يې نه ايسيدل،چې خلافت او نبوت دواړه په يوه کورنۍ کې وي”،وويل : د هغوى هغه څه ښه نه ايسيدل،چې خداى رانازل کړي وو .[22]

حضرت ابوذر،حضرت عمارياسر،حضرت مالک اشتر نخعي (رضی الله عنهم ) او ډېرى نورو د پېغمبر اکرم (ص) په خبرو پر استناد د حضرت علي (ک) له الهي امامت او مرجعيته دفاع کوله او هغه يې د انبياوو د پوهو وارث ګاڼه .[23]

دا لېواليتا د امام باقر او امام صادق پر مهال د فرهنګي لارو چارو د شتون له امله د يو کوټلي فرهنګي يون په نامه ښه را څرګنده شوه . په دې لېوالتيا کې،چې ځينو د “روحي تشيع” نوم پرې کېښود[24]،امام پکې له مانیز- معنوي او اندیز- فکري پلوه ځانګړى ځاى درلود . رسالت یې د ټولنې پر سمبالنې سربېره د دين تفسير او تبيين هم دى او دا دنده يې د هغه ځانګړې اړيکې له امله ده،چې د خداى له استازي (ص) سره يې لري . ددې لېوالتيا لارويان د وصايت،امامت او ولايت او نه د خلافت په نامه، له خپل امام سره چلېږي . البته شونې ده،چې په دې ځاى کې هم بېلابېلې ګروهې وې او امام ته يې ليد له دې ګوټ سره توپير ولري .[25]

٢-٣. سياسي تشيع

پر ګروهېزې تشيع سربېره،چې په واقع کې پوره د اهلبيتو لاروۍ وه،په مسلمانانو کې يوه بله لېوالتيا هم وه، چې د “سياسي تشيع” نوم پرې ايښوولاى شو . سياسي تشيع ته لېوال شيعه ګان هغوى دي،چې خلافت ته د علوي کورنۍ پر غوراوي او حقانيت ګروهن وو او په ځانګړي توګه يې حضرت علي (ک) تر حضرت عثمان (رض) غوره ګاڼه . د کوفې تشيع غالباً له دې ډلې وو . په لومړيو پېړيو کې، هغوى چې حضرت علي (ک) تر حضرت عثمان (رض) غوره ګاڼه، د عثمانيانو [هغوى چې حضرت عثمان (رض) يې تر حضرت علي (ک) غوره ګاڼه] لخوا “شيعه” ورته ويل کېدل؛نو پردې بنسټ [د اسلام د تاريخ] په لومړيو پېړيو کې د تشيع مفهوم همدا تشيع و،چې اوس دود دى . څه ته چې اوس شيعه ويل کېږي، د عثمانيانو په زړه اصطلاح په “رفض” تعبيرېده .[26]

په هغه پېر کې “شيعه”د “متشيع” په مانا هغه څوک و،چې د خلفاوو د مقام په پرتله کولو کې يې ډېرى اعتبار او اعتنا اميرالمؤمنين علي ته درلوده، حال داچې رافضي هغه ته ويل کېده،چې د شيخينو له خلافته يې انکار کړى وي او د خداى له لوري د حضرت علي (ک) پر خلافت په يو منصوص چار ګروهن وي .[27]

ابوبکر محمد بن محمد خلال (پر ٣١١ س مړ) د هغې ورځې د کوفې او واسط ښارمېشتي شيعه ګڼي؛ځکه هغوى د خلفاوو ترتيب – اوډون داسې مانه : حضرت ابوبکر (رض)،حضرت عمر (رض)، حضرت علي (ک) او بيا حضرت عثمان (رض) .[28]

له امام احمد بن حنبل نقل شوي،چې د کوفې وګړي، بې له دوو تنو؛ طلحة بن مصر او عبدالله بن ادريس، نور ټول حضرت علي (ک) پر حضرت عثمان (رض)لومړى ګڼي .[29]

ذهبي هم ددې ډول تشيع په باب ليکي : ((کوفيان….. له حضرت عثمان (رض) څخه مخ اړوونکي دي او له حضرت علي سره مينه لري .مخکېني يې شيعه او ياران يې وو .موږ اهلسنت د څلورګونو خلفاوو مينوال يو او د عراق يوه ډله شيعه ګان هم حضرت علي (ک)، پر حضرت عثمان (رض) لومړى ګڼي او هغوى يې ښه نه ايسي،چې له حضرت علي سره جنګېدلي دي .دا خفيفه تشيع ده .))[30]

ناشي اکبر هم په “مسائل الامامه” کې راوړي دي ،چې : ((وکيع بن جراح (پر ١٠٧ س مړ) او د عبدالله بن ادريس شافعي (پر ٢٠٤ س مړ) اصحاب او عبدالله بن نعيم (نمير کوفي) او ابونعيم الفضل بن دکين (پر ٢١٩ س مړ) او د کوفې ډېرى مخور اهل حديث ګروهن دي،چې تر پېغمبر اکرم وروسته غوره وګړي حضرت ابوبکر(رض) حضرت عمر (رض) بيا حضرت علي (ک) او ورپسې حضرت عثمان (رض) دي .[31]

دا ډول لېوالتيا سره له دې،چې شيعي لېوالتياوې لري،د اهلبيتو فضايل رانقلوي او امويان او عباسيان يې ښه نه ايسي،د شيعه وو په يوې ډلې؛لکه امامي،زيدي او اسماعيلي کې نه راځي او عموما د “سياسي تشيع”[32] ،”عراقي تشيع”[33]،”خفيفه تشيع”[34] او د اهلبيتو د سياسي پلويانو[35] په نامه ياد شوي ،چې د هغې ورځې د کوفيانو ډېرى وګړي له همدې ډلې ځنې وو .

٣-٣ معتزلي تشيع

د اسلامي نړۍ د ډېرى مخورو وګړو- شخصيتونو په اړه د “معتزلي شيعي” څرګندنه- اصطلاح کارېدلې ده .دا وګړي له بېخه د معتزله وو په کلامي ښوونځي پورې تړلي دي؛خو په هغوى کې يو ډول شيعي لېوالتياوو يې “معتزلي شيعي”نومولي دي .په ټاکلي توګه دې وګړيو به د اهلبيتو فضايل رانقول، حضرت علي (ک) يې پر حضرت عثمان (رض) غوره ګاڼه او د دوى د ځینو د ګروهې له مخې حضرت علي (ک) پر حضرت ابوبکر (رض) او حضرت عمر (رض) غوره و او ځينو معتزليانو د علويان په پاڅونونو؛لکه د محمد نفس زکيه او د هغه د ورور ابراهيم بن عبدالله په پاڅونونو کې ګډون کړى و او له زيديانو سره د اړيکو له امله د شيعي لېوالتياوو خاوندان ګڼل شوي دي.پردې سربېره، ډېرى [متاخرو] معتزله وو بې له لږکيو يې حضرت علي (ک) پخپلو جګړو کې پر حقه ګڼلى او ورسره جګړه کوونکيو ته یې بې لارې ويلي او له هغوى هم بېزاره دي،چې له علي سره له جګړې يې توبه کړي نه وې.))[36]

ابو جعفر سکافي ( د المعيار و الموازنه ليکوال) او ابن ابي الحديد معتزلي شافعي (د نهج البلاغې شارح) ددې لېوالتيا تر ټولو غوره بېلګې دي،چې د هغو دليلونو له مخې،چې مخکې مو وويل، “معتزلي شيعه” ورته ويل کېږي . که څه دا لېوالتيا په خپله هماغه سياسي تشيع او د محب تشيع ته راکوزېدل دي؛خو په خپله د “معتزلي شيعي” عنوان رارسوي،چې د اسلام د تاريخ په وروستيو پېرونو کې سياسي شيعيان او محب شيعيان ډېرى له معتزلي شيعه وو ځنې وو،چې دا وګړي ډېرى په کلام کې معتزلي او په فقه کې د امام ابوحنيفه لارويان وو .

٤-٣. محب (مينوال) تشيع

بل ډول تشيع د اهلبيتو دوستي او د هغوى د فضايلو رانقلول دي . ددې لېوالتيا خاوندان يوازې په دې دليل، چې له اهلبيتو سره مينه لري او کېداى شي،چې د تفضيل او نورو یې هېڅ زمينه و نه لري؛خو په عين حال کې د عثماني مذهبو له لوري د شيعي لېوالتياوو په درلودو تورن شي . او کېداى شي داسې تر ټولو ستره لېوالتيا د محمد بن ادريس شافعي (١٥٠-٢٠٤ س) ده . له امام شافعي (ره) نه يو لړ اشعار رانقل شوي،چې پکې ددې لېوالتيا د شتون تاييدونکي دي او هغه ددې لېوالتياوو له امله نه يوازې په تشيع؛بلکې په رفض هم تورن شوى دى .[37]

ذهبي د داود بن عوف په باب وايي : (( هغه شيعه دى او ډېرى هغه څه يې چې رانقل کړي ،د اهلبيتو فضايل دي .))[38]

همداراز د محمد بن جرير بن يزيد طبري (٢٢٥-٣١- س) په باب وايي : ((امام ابوجعفر،د روښانه،څرګندو او ډاډمنو ليکنو خاوند دى، په عين حال کې، په هغه کې آرامه او د [اهلبيتو دوستي] ليدل کېږي،چې زیان نه رسوي .))[39]

په معجم الادباء کې راغلي دي : (( د هغه د وينا له مخې (طبري) د خلکو له وېرې د شپې ښخ شو؛ځکه په تشيع تورن و .))[40]

ابن حجر له ابن عدى څخه په نقل، د سالم بن ابي حفصه عجلي (١٤٠ س مړ) په باب ليکلي دي : (( هغه ډېرى احاديث لري او ډېرى هغه څه يې چې رانقل کړي ،د اهلبيتو فضايل دي .))[41]

د محمد بن جرير بن رستم طبري په باب ويل شوي : (( هغه رافضي دى او يو لړ کتابونه لري،چې “الروات عن اهل البيت” يې يو دى .))[42]

همداراز ابوالحسن علي بن عمر دارقطني (٣٠٦-٣٨٥ س) د شاعرانو د شعري ټولګو د راټولولو په پار، په شيعه توب تورن دى[43] حال داچې هغه به د شافعي مذهب پر بنسټ فتوا ورکوله .))[44]

بيا دا لېواليتاوې په پينځمه پېړۍ او تر دې وروسته خپرې شوې ،ان په حنبليانو کې،چې په درېیمه او څلورمه پېړيو کې خورا سخت متعصب عثمانيان وو، داسې وګړي راښکاره شول،چې له اهلبيتو سره يې مينه څرګندوله .دا مينه په يوه نه يو ډول، تشيع ته ورتله او په اوږد مهال کې د تشيع د خپرېدو لپاره يوه لاره چاره وه .[45]

د اهل بیتو پر واړندې د مسلمانانو دریځً

غلو : اهل بیتو ته د الهي او انساني اخوا چارو ورمنسوبول.

اسماعیلي تشیع: ځینې اسماعلیان د اهل بیتو ته په غلو قایل دي.

امامي تشیع: د اهل بیتو پر علمي، سیاسي او مانیز مرجعیت ګروهن دي.

زیدي تشیع: د اهل بیتو پر سیاسي مرجعیت ګروهه (له امامي تشیع سره د بنسټیز توپېر له مخې)

امام ابوحنیفه (ره): د راشدینو خلفاوو د خلافت پر منلو سربېره د اهل بیتو پر علمي او مانیزې غوراوي ګروهه.

سیاسي تشیع یا معتزلي تشیع: داهل بیتو پر سیاسي مرجعیت ګروهن دي.

مینوال تشیع او د تصوف ډلې: د اهل بیتو پر مانیز مرجعیت ګروهان دي او مینه درلودل ورسره فرض ګڼي.

د اهل سنتو مشهورې ډلې: اهل بیت د نورو مسلمانانو په پرتله له علمي او مانیز پلوه نسبي امتیاز لري.

نصب: له اهل بیتو سره دښمني.

دويم څپرکى

د امام ابوحنيفه (ره)

ژوند او پېر

١. د امام ابوحنيفه ژوندليک

امام ابوحنيفه (ره) نعمان بن ثابت بن مرزبان زوطي پر ٨٠ هجري سپوږميز کال په کوفه کې وزيږېد .[46] مرزبان زوطي د امام ابوحنيفه نيکه د کابل اوسېدونکى و . د روايتونو له مخې، زوطي د څه مودې لپاره د بني تميم او د څه مودې لپاره د بني قفل مملوک و .[47] خو ځينو له “اسماعيل بن حماد” (د امام ابوحنيفه (ره) له لمسي) رانقل کړي ،چې: موږ کله هم مملوک او مريان نه وو .[48] او همداراز له هغه او نورو يې رانقل کړي،چې “ثابت” د امام ابوحنيفه (ره) پلار ماشوم و؛نو حضرت علي بن ابيطالب (ک) ته ولاړ او حضرت هغه او ځوځات ته يې دعا وکړه .[49]په بل روايت کې راغلي،چې ثابت بن المرزبان هماغه سړى دى،چې د نوروز پر ورځ يې حضرت علي ابيطالب (ک) ته فالوده (يا حلوا) ډالۍ کړه او اميرالمؤمنين ورته په ټوکه وويل : (( نيرزنا کل يوم= هره ورځ راته نوروز ونيسئ)) .[50]

ثابت د امام ابوحنيفه (ره) پلار،د د ټوکرانو- رختونو د سوداګرۍ دنده درلوده او امام ابوحنيفه (ره) هم په پيل کې په سوداګرۍ بوخت و[51] او د خطيب بغدادي د وينا له مخې، امام ابوحنيفه د کلام او فقهې پر علم تر بوختېدو له مخه پر بزازۍ بوخت و او هټۍ يې د کوفې په عمرو بن حريث بازار کې وه.[52] مورخينو رانقل کړي، چې امام ابوحنيفه (ره) په ځوانۍ کې له (کوفي شاعر) حماد بن عجرد سره راشه درشه درلوده.[53]

امام ابوحنيفه (ره) ړومبى د کلام علم ته مخه کړه او له بېلابېلو ډلو سره يې مجادلې او مناظرې وکړې او د کوفې په جومات کې يې ځانګړې کړۍ رامنځ ته کړه .

د ابن بزازي د نقل له مخې،امام ابوحنيفه (ره) د کلامي مباحثو د مناظرې لپاره دوه ويشت ځل بصرې ته تګ راتګ کړى دى [54] ؛خو ډېر وخت لا تېر شوى نه و ،چې د کلام له علمه يې فقهې ته مخه کړه او د “حماد بن ابي سليمان” (١٢٠ س مړ) له فقهي کړۍ سره يو ځاى شو .[55] “حماد بن ابي سليمان” د امام ابوحنيفه له خورا مهمو او ګټورو ښوونکيو ځنې شمېرل کېږي او مناقب ليکونکيو کښلي، چې ابوحنيفه اتلس کاله له “حماد بن ابي سليمان” زده کړه وکړه .[56]

امام ابوحنيفه پر ١٢٠ هجري سپوږميز کال د “حماد بن ابي سليمان” تر مړينې وروسته،د هغه د زده کړې پر کرسۍ کېناست او د غوره او ستر زده کړيال په نامه یې په کوفه کې د فتوا مرجع شو. ډېرى وګړي دفقهې د زده کړې لپاره ورته راټول شول؛خو هغه ستر زده کړيالان يې، چې د د د افکارو په خپرولو او تدوین کې خورا ونډه درلوده،دادي :

محمدبن حسين شيباني (١٨٩ س مړ)،يعقوب بن ابراهيم په قاضي ابويوسف مشهور (١٨٢ س مړ)،حسن بن زياد لؤلوئي (٢٠٤ س مړ) او زفر بن هذيل (١٥٨ س مړ) .

امام ابوحنيفه (ره)،چې په عباسي حکومت کې د قضاوت – نیاوتون له چارواکۍ نټه او انکار وکړ؛نو “منصور عباسي” زنداني کړ او پر ١٥٠ هجري سپوږميز کال د بغداد په زندان کې شهيد شو.[57]

٢.د امام ابوحنيفه (ره) ليکنې

لاندې کتابونه امام ابوحنيفه ته منسوب دي :

١. الفقه الاکبر : دا کتاب په اعتقاداتو کې مشترک متوني عنوان دى،چې ټول امام ابوحنيفه ته منسوب دى .

٢.الفقه الابسط : دا اثر،چې کله د “الفقه الاکبر” په نامه يې هم يادوي،د خپل زده کړيال ابو مطيع بلخي د پوښتنو د ځوابونو ټولګه ده .

٣.العالم و المتعلم : د پوښتنو او ځوابونو په قالب کې يوه رساله ده،چې اصلي موضوع يې د حنفي ارجاء ښوونې دي او د ايمان او عمل د اړيکې څرګندونه ده او له امام ابوحنيفه څخه يې ړومبى راوي “ابومقاتل حفص بن سلم سمرقندي” دى .

٤.رسالة الى عثمان البتي : د ارجاء په اړه بصري اندیال – متفکر او فقيه “عثمان ابن سليمان بتي” (١٤٣ س مړ) ته يې يوه رساله ده .مؤلف په دې رساله کې د خپل ليدلوري د څرګندونې تر څنګ پر ځان د افراطي ارجاء تور رد کړى دى.

٥.الوصية : د مړينې پر مهال امام ابوحنيفه ته منسوب وصيت دى،چې د اهلسنت و الجماعت د ګروهیز ښوونځي يو لړ کليات پکې دي .

٦.وصية الى تلميذه القاضي ابي يوسف : يو لړ اخلاقي احکام پکې دي .

دا کتابونه ټول چاپ شوي او پردې سربېره يو لړ خطي نسخې هم ورته منسوب دي،چې دادي :

١.وصية الى ابنه حماد ،٢. وصية الى يوسف بن خالد السمتي ،٣. رسالة فى الايمان و تکفير من قال بخلق القرآن ،٤.مجادلة الاحد الدهريين .

يو څو نايابه نسخې هم امام ابوحنيفه ته ورمنسوبې دي : ١.کتاب الرهن، ٢.الرد على القدريه،٣.رسالة املاهافى نصرة قول اهل السنة ان الاستطاعة مع الفعل .[58] سره له دې،چې دا لیکنې امام ابوحنيفه ته منسوب دي؛خو د يوې د ورمنسوبېدو سموالى هم پرېکنده نه دى؛ بلکې په ډاډ ويلاى شو،چې يو له دې کتابونو هم نېغ په نېغه په خپله د امام ابوحنيفه نه دى . دا رسالې د امام ابوحنيفه زده کړيالانو او په تېره بيا لمسي يې اسماعيل بن حماد د امام د املاګانو پر بنسټ راټولې کړې دي .[59] او د وخت په تېرېدو يې د زده کړيالانو لخوا پکې ډول ډول لاسوهنې شوي دي .[60]

٣. د امام ابوحنيفه (ره) د وخت سياسي اوضاع

له سياسي پلوه امام ابوحنيفه په داسې پېر کې ژوند کاوه،چې له امويانو څخه عباسيانو ته سياسي ځواک ولېږدول شو .امام د امويانو د حکومت په پاى او د عباسيانو د حکومت په پيل کې ژوند کاوه او دوو ځواکونو د راختو او لوېدو پېر و .هغه دا يو حکومت هم مشروع نه ګاڼه او د شته سياسي وضع د کره کتونکي- منتقد او معترض په نامه نه يوازې يې ورسره همکارۍ ته مثبت ځواب ور نه کړ او ان ددې دوو حکومتونو پر خلاف يې له پوځي او سياسو مبارزو ملاتړ هم کاوه . همدا دريځ يې او له عباسيانو سره له نه همکارۍ يې زندان ته ولېږه،چې په پای کې يې د مرګ لامل هم شو .[61]

٤.د امام ابوحنيفه د پېر اندیز او فرهنګي شرايط

له فکري او فرهنګي پلوه د امام ابوحنيفه د پېر اسلامي ټولنه د ګروهیزو ډلو د تکوين شاهده وه .د دويمې هجري سپوږميزې پېړۍ په لومړۍ نيمايي کې، په تېره په عراق کې ځینو ګروهیزو مسلو يو لړ دريځونه او ډلبندۍ رامنځ ته کړې،چې د لومړۍ هجري پېړۍ په شيندليو ويينو – مباحثو کې يې جرړه درلوده او د کلامي مذاهبو او ډلو د رامنځ ته کېدو لپاره پيل و . ددې چارو او مسايلو په سر کې د “فاسق ايمان”، “قضا او قدر” او د “امامت او خلافت” مسلې وې .

ددې هرې يوې چارې غوښتنه وه،چې يو ديني عالم يې پر وړاندې يو دريځ ونيسي؛خو دې دريځونو ځانګړى تړاو نه درلود او د يو ځانګړي مذهب په چوکاټ کې نه راتلل .په واقع کې په هغه پېر کې يو ټاکلى کلامي مذهب رامنځ ته شوى نه و، چې ددې ټولو يا ډېرى ګروهیزو مسايلو په باب د دريځونو يو ټاکلى غونډال راوړاندې کړي . هغه نومونه،چې بېلابېلو ډلو؛لکه “مرجئه”، “خوارجو”،”قدريه” او “شيعه وو” لپاره کارېدل، مخکې له دې،چې د يو غونډال – نظام منلي مذهب ښوونکي وي، په ځانګړيو مسلو او کله د سياسي-ټولنيز دريځونه په اړه يې د دريځونو ښوونکي وو .[62]

د امام ابوحنيفه په پېر کې، شيعيان له فرهنګي پلوه تر پخوا په مناسب موقعيت کې وو .امام ابوحنيفه د رسالت له کورنۍ، له دوو امامانو (امام باقر او امام صادق) سره همپېرى و او داچې په دې پېر کې د اموي حکومت د ژوند وروستۍ سلګۍ وې او له خپلو عباسي سياسي مخالفانو سره لاس و ګرېوان و؛نو يو فرصت ګوتو ته ورغى،چې امام باقر د اهلبيتو د معارفو د خپرولو او د زده کړيالانو د روزولو لپاره د يو فرهنګي مرکزيت په جوړولو بريالى شي او د امام صادق په پېر کې هم ،چې عباسي حکومت د خپلو پښو په ټينګولو بوخت و؛ نو امام صادق هم وکولاى شو،چې هغه يون پر مخ بوځي او منزل ته يې ورسوي،چې پلار يې پيل کړى و،چې د اهلبيتو ښوونځى مسلمانانو ته غوره وروپېژني .

تردې مهاله د زندۍ چاپېريال له امله او د شيعيانو او د امامانو پر خلاف يې ناوړه چاپېريال ددې لامل شوى و،چې شيعيان له بېلابېلو ګوټونو د اهلبيتو له معارفو سره سمه پوره اشنايي و نه لري او په واقع کې په فقه،کلام،تفسير او نورو چارو کې يې تر اوسه معرفتي غونډال نيولى نه و او يوازې د امام باقر او امام صادق تر پېر وروسته وو،چې د ګروهېزې تشيع اندیز او معرفتي منظومه وټاکل شوه .تقريبا د امام صادق د عمر تر وروستيو کالونو ډېرى شيعيان “سياسي شيعه” او “مينوال شيعه” وو او “ګروهیز شيعيان” يا لږ وو او يا يې په فقه او کلام کې د اهلبيتو له مذهبه بسيا پوهه نه درلوده .

د کشي په رجال کې راغلي ،چې : (( د امام باقر تر امامت مخکې شيعيانو د حلال او حرام په اړه يوازې په هغه څه پوهېدل،چې له نورو امامانو يې زده کړي وو او بې له دې،په نور څه نه پوهېدل . د شريعت یې ور زده ورکړه او دوی د هغو وګړيو په ښوونې يې پيل وکړ،چې مخکې يې زده کړې ترې کولې .))[63]

همداراز رانقل شوي، چې : (( هغه مهال،چې امام باقر مسکرات او له دې ځنې نبيذ، مطلق حرام ګڼل؛ نو د کوفې فقهاوو د نبيذو کارول جايز ګڼل او همداراز په لنډمهاله واده کې شيعيانو او د کوفې فقهاوو اختلاف درلود، ځينو يې جايز ګاڼه او ځينو يې د حضرت عمر (رض) د فتوا له مخې، پر حرمت فتوا ورکوله .))[64]

د اهلبيتو د مقام په اړه يوه بنسټيزه ستونزه د غلاتو وده او ډېرېدل وو،چې د امامانو په باب په غلو يې هم امام باقر او هم امام صادق او هم رښتينو شيعيانو ته اهلسنت بدویني کول. په حقيقت کې د اهلبيتو امامانو ته د ډېرى خلکو د نه راتلو لامل همدا غلات وو؛ ځکه ډېرى وګړیو به همداچې اهلبيتو ته يې مخه کړه او اړيکه یې ورسره نيوه؛ نو غالي او رافضي به یادېده .

امام باقر او امام صادق له غاليانو سره سرسخته مبارزه وکړه[65] او لکه څنګه چې به په شپږم څپرکي راشي،امام ابوحنيفه هم له غاليانو سره لاس و ګرېوان و .په حقيقت کې غلاتو ته (چې هغه مهال ډېر وو او خورا وده يې هم کړې وه،) د امام ابوحنيفه منفي نظر او ورسره مخالفت به يې په ځينو ځايونو کې شيعه وو ته منفي نظر ګڼل کېده . حال داچې د رښتينو شيعيانو حساب بايد له غلاتو بشپړه بېل کړاى شي او د تشيع او غلاتو يو ځاى کول، په ډېر بې لارې کوونکي چارو او وي به .

درېم څپرکى :

د اهلبيتو له ښوونځي سره

د امام ابوحنيفه (ره) د کلامي اندو پرتلنه

امام ابوحنيفه د اسلامي فرهنګ په تاريخ کې، ډېرى د نظر خاوند یو فقيه په نامه اوڅار- مطرح دى او له ډېر وخت راهيسې د مالک او شافعي تر څنګ د اهلسنتو د سترو فقيهانو په نامه ياد شوى؛خو د مالکي او شافعي پر خلاف د امام ابوحنيفه ښوونځى د تاريخ په ترڅ کې د دوه اړخيز ښوونځي په نامه پېژندل شوى؛هغه ښوونځى، چې هم له ګروهیز غونډال – نظامه او هم له فقهي غونډاله- نظامه برخمن دى او په خپل وخت کې یې کلامي اندې له ځانګړې ارزښت او شهرت برخمنې وې او ګڼو کلامي ښوونځيو ته الهام بښاندې شوې .[66]

د امام ابوحنيفه د کلامي اندو په اړه بايد وويل شي، چې ګروهې يې بې له لاسوهنې را ته رارسېدلي نه دي او څه چې نن د امام ابوحنيفه د کلامي اندو په نامه راسره دي، ناهمغږي او له بل سره په ټکر کې ګزارشات دي،چې د بېلابېلو راويانو له لېوالتياوو تر اغېزمنېدو وروسته رارسېدلي دي .

او هاغسې،چې په تاريخي سرچينو کې ښکاري،ان پخپله د امام ابوحنيفه پر ژوندون يې هم د اندونو په اړه څرګندونې ناهمغږې وې؛نو څرګنده ده،چې تر کلونو او پېړيو تېرېدو وروسته خو به دا ناهمغږي ډېره شوې وي؛خو ټولې ليدلورې په يوه ټکي کې سره راټولېدې او هغه هم له امام ابوحنيفه نه په ګروهیزو آرونو – اصولو کې د انديال او د یوه اند خاوند وګړي انګېرنه وه . د اهل حديثو پر وړاندې د غير خارجي او غير شيعي مسلمانانو په اندیزه ډلبندۍ کې دا ټکى اشنا ښکارنده – پدیده وه، چې وګړو او ډلو په يوه ډول ځان له امام ابوحنيفه سره نښلاوه . ته وا د اهل حديث مخالف امام ابوحنيفه تر ټولو غوره غير خارجي او غير شيعي وګړي په نامه وکولاى شول،چې دې ډلو ته اعتبار بښاندى وي . په دې ترڅ کې ځينو د خپل اندیز غونډال – نظام يا د خپلو ځينو ګروهو سرچينه له هغه ځنې ګڼله او ځينو هغه يوازې په فقه کې خپل امام منلى و .[67]

١. د امام ابوحنيفه (ره) د کلامي اندو رانقلوونکي

امام ابوحنيفه (ره) بېلابېلو کلامي ښوونځيو ته الهام بښاندى و او له بېلابېلو اندیزو غونډالونو سره ډېر آثار ورته منسوب دي .که څه په دقيقه توګه يې د نظام منلي منسجم کلامي مذهب په بڼه ګنلاى نه شو ؛بلکې کولاى شو،چې په کلامي چارو کې يې د نظر خاوند وشمېرو،چې اوس يې له کلامي اندو ځنې يو لړ عناصر ،هغه ته په منسوبو ښوونځيو او په ځينو غير حنفي آثارو کې پاتې دي . په ټول کې د امام ابوحنيفه د کلامي اندو د پښو پل په دوو ډولو سرچينو کې موندلاى شو :١. د “حنفي – ماتريدي” ښوونځي په سرچينو کې، چې ددې ښوونځي لارويان هم په فقه کې او هم په کلامي چارو کې مدعي دي،چې د امام ابوحنيفه لارويان دي .٢.غير حنفي او غير ماتريدي سرچينې؛ لکه تاريخي سرچينې،دمناقبو کتابونه،د شيعه او سني رواياتي سرچينې،د امام ابوحنيفه د کلامي او فقهي اندو مخالفې سرچينې او …

خو د حنفي او ماتريدي سرچينو په اړه دې وويل شي،چې دا ښوونځى يوازنى ښوونځى نه دى،چې امام ابوحنيفه ته منسوب دى؛بلکې تر هغه مخکې يو بل عقلپال ښوونځى د امام ابوحنيفه د اندو لاروى و .

په هر حال کولاى شو،چې امام ابوحنيفه ته منسوب ګروهیز غونډالونه په دوو غټو ښوونځيو کې ډلبندي کړو :

الف ) هغه ښوونځى،چې له کلامي او اندپالو دودونو يې لاروي کوله او اعتزالي افکارو ته په ورنږدېدو،د “قدر” په څېر چارو کې د اهل حديثو په مخالفه ټلواله کې راته .

ب )هغه ښوونځى،چې د ايمان په باب يې د امام ابوحنيفه د اندنې – تفکر په بنسټولو په نورو چارو؛لکه د خداى صفات، قدر، امامت او خلافت کې يې د اهل حديث نظرياتو ته لېوالتيا پيدا کړه او لارويان يې د “اهلسنت و جماعت ” په نامه وپېژندل شول .[68] او څه موده وروسته د “حنفي-ماتريدي” ښوونځي په قالب کې راښکاره شول؛نو بده به نه وي،چې د امام ابوحنيفه ددې دوو ډلو لارويانو په باب يو لړ راڅپړنې راوړاندې کړو:

١-١. حنفي کلامي او عدلپال ښوونځى

د امام ابوحنيفه د هغه ډلې زده کړيالانو ترڅنګ،چې د امام د فقهې دودولو ته يې لېچې رانغاړلې وې؛يوه بله ډله هم وه،چې هغه يې په کلام کې د يو ديني انديال – متفکر په نامه رامخې ته کړ. د اهل حديثو د مخالفو حنفيانو ګروهو کله هم په عراق او د دې سيمې په لويديځ کې وده و نه کړه او وده يې بايد په ختيځ په تېره په بلخ کې ولټول شي . د امام پر زوى حماد سربېره،ابومطيع بلخي (د بلخ قاضي)،سلم بن سالم بلخي او ابومقاتل بلخي له دې ډلې ځنې وو .[69]

د خراسان خلک،چې د امام ابوحنيفه پر ژوندون يې هم له خورا مهمو مينوالو او مراجعينو ځنې وو، تر مړينې وروسته يې هم ورته خپله پالوالي – وفاداري وساتله .داچې “بلخ” د مينوالو او لارويانو مرکز و؛ نو اهل حديثو “مرجي آباد” ورته وايه .[70]

د درېمې سپوږمېزې پېړۍ په منځنيو لسيزو کې په خراسان کې په مرجي حنفيانو کې،چې مرجي ورته ويل کېدل، حنفي پخوانۍ کړچارې؛لکه عقل ګروه،له تقليد سره مبارزه او له پېغمبر اکرم (ص) څخه د را روايت شويو احاديثو په اړه کره کتنیز ليدلورى او ان د پېغمبر اکرم (ص) ځينې اصحاب؛لکه حضرت ابوهريره (رض) یې تر کره کتنې لاندې ونيول .[71]

په څلورمه او پينځمه سپوږمیزه پېړۍ کې د “اهل سنت او جماعت” پراخ تبليغ د عدل پال حنفي ښوونځي رڼا تته کړې وه؛خو تر اوسه ددې ښوونځي يو لړ ډلې په خراسان او ماوراء النهر کې وې . په ” رى ” کې هم د پينځمې سپوږمېزې پېړۍ په شاوخوا کې په اصولو او فروعو کې د امام د لارويانو ځینې ډلې وې .[72]

که په متکلمو او عدل ګروهو حنفيانو کې د ارجاء له ویینې تېر شو؛نو ښکاري،چې د حنفي اهل سنت او جماعت په پرتله د دوى او تشيع ترمنځ د اختلاف لږه زمينه ده . عقل ګروه،له تقليده ډډه،د قضا و قدر او د عدل ګروهې په اړه يې ليدلوري او د احاديثو پر متونو له جمود او سرسريتوبه لرېوالي يې د اختلاف لپاره لږه لاره چاره پرېښووله؛خو د اهل سنت او جماعت د ښوونځي برلاسي، د حنفيانو او شيعيانو ترمنځ د اختلاف لاره چاره ډېره کړه او په خپله په دې ښوونځي کې د حديث ګروهنې عنصر،د نورو سياسي او ټولنيزو لاملونو ترڅنګ، سوکه سوکه د اړپېچ لمن ژوره او پراخه کړه.

٢-١ .حنفي “اهل سنت او جماعت” ښوونځى

پر دويمه او درېیمه سپوږمیزې پېړۍ کې په خراسان کې يو ښوونځى د جوړېدو پر حال و،چې د خپل ګروهیز غونډال سرچينه يې د امام ابوحنيفه له اندوګڼله او د امام ځينې عراقي زده کړيالان؛لکه ابويوسف، محمد بن حسن،زفر بن هذيل او حسن بن زياد لؤلوئى يې د خپل ښوونځي مخکښان ښوول،چې کولاى شو د “حنفي اهل سنت او جماعت” نوم پرې کېږدو .[73]

دې ښوونځي بې د ارجاء له اندنې – تفکره، په ګروهیزو چارو کې له اهل حديثو سره ځانګړى اړپیچ – اختلاف نه درلود او ددې ښوونځي د دودېدو خورا مهم مرکز د ماوراء النهر سيمه په تېره د سمرقند او بخارا دوه ښارونه وو،چې د “سامانيانو” (٣٨٩-٢٦١ س) پر مهال يې خورا وده وکړه .[74]

د سمرقندي السود الاعظم د کتاب د وينا له مخې : ابوعمرو او ضرير نيشابوري،ابن مبارک مروزي اهل حديث عالم ،ابوسليمان جوزجاني ( چې اهل حديثو ته د افکارو په نږدېوالي مشهور و)، ابن خلف بن ايوب بلخي (٢٥٠ س مړ)،عصام بن يوسف بلخي (٢١٥ س مړ)، شداد بن حکيم بلخي (٢٣٠ س مړ)،احمد بن حرب نيشابوري (٢٣٤ س مړ)، ابوحفص کبير بخاري (٢٦٤ س مړ) ، محمد بن سلمه بلخي (٢٧٨ س مړ) په دویمه او درېیمه سپوږميزه پېړۍ کې ددې ‌ښوونځي ادعا شو وو.[75]

د هغه مهال د خراسانيانو په ليکنو کې د “اهل السنة و الجماعة” څرګندنه- اصطلاح عدل ګروهو حنفيانو ته نه کارېده .[76] څه چې ددې ښوونځي په ليکونو کې د درېمې سپوږميزې پېړۍ تر نيمايي مخکې راغلي دادي،چې ډېرى له مخالفو ښوونځيو، په تېره له شيعه،خوارجو او معتزله وو سره پر تضاد اډانه لري او دې مراد ته د رسېدو لپاره يې فقهي او ګروهیز ليدلوري سره واغږل . په يو له دې روايتونو کې ابوعصمه نوح بن ابي مريم له امام ابوحنيفه د اهل سنت او جماعت په اړه پوښتلي او امام يې په ځواب کې دا ځانګړنې ګڼلې دي: د شيخينو تفضيل،د ختنين مينه،پر خفين مسح، د ګناه کولو له امله د چا نه تکفيرول، پر “القدر خيره و شره من الله” او د متکلمانو په دود کې د خداى په اړه خبرې نه کول دي .[77] په ورته نورو متونو کې هم له شافعيانو او شيعيانو سره د حنفيانو توپيرونو راغلي دي .[78]

د اهل سنت او جماعت د ګروهیزو ‏ښوونځي تر ټولو پخوانى متن د “الوصيه ” کتاب دى،چې امام ابوحنيفه ته منسوب دى،چې پکې د څلورګونو خلفاوو د تفضيل خبره يې د خلافت په اوډون – ترتیب ليدل کېږي.[79]

د امير اسماعيل ساماني (٢٩٥-٢٧٩ س) د واکمنۍ په پېر کې د اهل سنت او جماعت عالمانو هغه دې ته اړ ايست،چې د ماوراء النهر په سيمه کې د بېلابېلو ښوونځيو له رامنځ ته کېدو مخنيوى وکړي او ددې موخې د پلي کېدو په پار اميرساماني له حکيم سمرقندي وغوښتل،چې په يوه کتاب کې د “اهل سنت او جماعت” ګروهې راټولې کړي او په دې اوډون د حکيم سمرقندي “السواد الاعظم” کتاب وکښل شو .

په همدې پېر کې ابوجعفر طحاوي (٣٢١ س مړ) بل حنفي عالم په مصر کې د “العقيده” کتاب وکښه،چې ډېرى السواد الاعظم ته ورته و او د اهل سنت او جماعت د ګروهو توضيح پکې راغلې وه . د حکيم سمرقندي السواد الاعظم او د طحاوي “العقيده” کتابونه ډېرى ګډ اړخونه لري او د پېغمبراکرم (ص) ټولو اصحابو ته خوشبيني،د عشره مبشره د جنتي کېدو،په فاجر امام پسې لمونځ او په هر پېر کې له واکمنه لاروي او د تورې کېښوول په دواړو کې راغلي او دواړو کتابونو د خبرې په پيل کې خپلې ګروهې امام ابوحنيفه ته منسوب کړي او دا يې د اهلسنت او جماعت مذهب نومولى دى :

(( هذا ذکر بيان اعتقاد اهل السنة و الجماعة على مذهب فقهاء الملة ابي حنيفة النعمان بن ثابت الکوفى و ابي يوسف …..))[80]

د “السواد الاعظم” له ليکنې سره سم په سمرقند کې په اهلسنت او جماعت کې کلامي لېوالتيا هم رامنځ ته شوه،چې په عراق کې د ابوالحسن اشعري له کلامي لېوالتيا سره د پرتلنې وړه وه .ددې لېوالتيا پيلګر ابومنصور ماتريدي (٣٣٣ س) و،چې د حنفيانو د ارجاء نظريه او سنتپال اندونه يې د يو کلامي غونډال په قالب کې راټول کړل .

د حنفي اهلسنت او جماعت په رامنځ ته کېدو، داچې په خراسان کې د پخواني “فقه الاکبر” متن دود و؛ نو د ګروهیز چوکاټ له اړخه يې نه شو کولاى،چې له دې ښوونځي سره اړخ لګوي؛ نو سوکه سوکه يې نوى متن د هماغه فقه الاکبر په نامه ځايناستى شو،چې د ړومبۍ فقه الاکبر د شرح په موخه يې ډېرى د دې په توجيه او مخونه لاس پورې کړى دى .[81]

د يادونې وړ ده،چې د ساماني واکمنۍ تر وروستيو کلونو غير حنفي ليکوالانو امام ابوحنيفه د “مرجيانو” په ډله کې شمېره او د غزنويانو له پېره د حنفي ارجاء د نظريې په تتېدو،ډل پېژندنکيو امام ابوحنيفه مرجي و نه ګاڼه او د اهلسنت او جماعت او سواد الاعظم په شمېر کې یې راووړ .[82] ددې پېر په غير حنفي آثارو کې د حنفيانو او اهلسنتو د نورو ډلو ترمنځ د واټنونو منځه وړو ته څرګندې هڅې ليدل کېږي .[83]دا هڅې د حنفيانو له هرکلي سره مخ شوې او په عمل کې د ګروهيز حنفي ښوونځي د کمزورېدو او د اشعري کلام لارويانو ته د ډېرى حنفيانو د يو ځاى کېدو لامل شو .د حنفي ښوونو او اشعري کلام فورا ورنږدېدل پر “فقه الاکبر” باندې په درېیمه شرح کې ليدل کېږي،چې پکې د حنفي ارجاء اغېز نه ليدل کېږي او د ايمان په تعريف کې[84] “په ارکانو د عمل” قيد يو ضد حنفي ګروهه ده،چې ان په ماتريدي کلام کې هم نه ليدل کېږي.[85]

نو پردې بنسټ څه مو چې نن د امام ابوحنيفه د کلامي اندو په نامه په لاسرس کې دي، د حنفي اهلسنت او جماعت روايتونه دي،چې د امام د ګروهو تر تلوين او رنګولو وروسته د ماتريديه،طحاويه او تر څه بريده د اشعري ښوونځي د ګروهو په بڼه د حنفي اهلسنت او جماعت په کتابونو کې راوړل شوي او امام ابوحنيفه ته ورمنسوب شوي. بېخي ډاډمنېدای نه شو ،چې د امام ابوحنيفه کلامي نظريات هماغه دي، چې حنفي اهلسنت او جماعت يې را روايتوي . ښکاري چې د امام ابوحنيفه واقعي کلامي اندو او لېوالتياوو يې د هغه په څېر تر اوياوو کالو ډېر عمر کړى نه دى او په واقع کې پر ١٥٠ س د امام ابوحنيفه له وفات سره سم يې علمي وګړه او اندیزې لېوالتياوې هم خاورو ته وسپارل شوې. څه چې د امام ابوحنيفه له اندو په تېره کلامي اندې يې حنفي اهلسنت او جماعت رانقل کړي، د ده د حديث ګروهو لارويانو د هڅو پايله ده،چې له نورو اهلسنتو او حديث ګروهو سره د اړې تړې- سازښت او نږدېدو په موخه راټولې شوې دي. داچې اهل حديث امام ابوحنيفه ته بدوینېي دي او د وينا له مخې یې، امام ابوحنيفه په عقل او راى ډېر ډاډ لري،حديث او منقولاتو ته بې اعتنا دى؛نو حنفي اهلسنت او جماعت هڅه کړى،چې له اهل حديثو سره د امام ابوحنيفه د اندو اړپیچونه- اختلافات او توپيرونه را لږ کړي او هغه يې د اهلسنتو له زیاترو کړچارو، ګروهو او لېوالتياوو سپین او تبرئه کړى او د اهلسنت او جماعت د عالمانو په ډله کې يې راوړى دى .

د پورتنيو موخو په پار،حنفي اهلسنت او جماعت دې ته اړ شول ،چې امام ابوحنيفه ته منسوب کتابونه له سره وګوري او د اندو هغه عناصر يې چې د اهلسنت او جماعت له ګروهو سره همغږي نه وو،ترې لرې کړل او د اهلسنت او جماعت د ګروهو پر ګټه يې پکې بدلون راوست او يا يې د هغوى په توجيه، مخونې او تاويل لاس پورې کړ. د “الفقه الاکبر”،”العالم و المتعلم” ،”الوصيه” او …چې په اصل کې نېغ په نېغه پخپله د امام ابوحنيفه (ره) ليکنې نه وې،په نورو پېرونو کې يې د حنفي اهلسنت او جماعت لخوا پکې ډېرى بدلونونه راوستل شول،داسې چې په دې رسالو کې کلامي نوموتي- مطرح مسايل کټ مټ د ماتريدي ښوونځي د کلامي چارو پر بنسټ دي او ان په دې کتابونو او رسالو کې په کار وړل شوې څرګندنې – اصطلاحات او تعبيرات (د کسب اصطلاح او نظريه د خبري صفاتو په باب د بلاکيف تعبير) هماغه څرګندنې دي،چې په درېو ښوونځيو؛ ماتريدي،طحاوي او اشعري کې په کارېږي او تر امام ابوحنيفه (ره) يوه پېړۍ وروسته ابوالحسن اشعري،ابومنصور ماتريدي او ابوجعفر طحاوي رامنځ ته کړې.په دې ترڅ کې پخپله د “اهلسنت او جماعت” څرګندنه هغه څرګندنه ده، چې د امام ابوحنيفه (ره) پر مهال دود نه وه او د ده تر پېر وروسته د هغو وګړيو لخوا رامنځ ته شوې،چې د معتزليانو عقل پالي او شيعي اندې يې نه منلې،چې په دوى کې د امام ابوحنيفه (ره) يو لړ هغه لارويان هم وو،چې وروسته يې د ماتريدي،طحاوي او اشعري اندو لاروۍ ته مخه کړه او له نورو ډلو يې د ځان پېژندنې په پار، ځان ته د “اهلسنت او جماعت” او يا د “السود الاعظم” نوم وټاکه .

نو ځکه د”اهلسنت او جماعت” څرګندنه هغه تعبير دى، چې درې ښوونځي؛ اشعري، ماتريدي او طحاوي رانغاړي، چې له معتزله وو، شيعه وو،مرجئه وو، خوارجو او نورو يې توپير کړي .[86]

حال دا چې حنفي “اهلسنت او جماعت” دا تعبير د امام ابوحنيفه (ره) پېر ته ورغځولى او هغه يې د اهلسنت او جماعت له علماوو ځنې يو عالم وګاڼه . د بېلګې په توګه : د الوصيه په کتاب (امام ابوحنيفه (ره) ته منسوب) کې راغلي دي :

(( لما مرض ابوحنيفه رضى الله عنه مرض الموت،اجتمع اصحابه عنده و استوصوا منه وصية على طريق اهل السنة و الجماعة،فامر خادمه حتى اجلسه و جلس خلف ظهره حتى اسنده اليه ثم قال : اعلموا اصحابى و اخوانى و فقکم الله تعالى ان مذهب اهل السنة و الجماعة على اثنتى عشرة خصلة…=هغه مهال چې امام ابوحنيفه (ره) مرګوني حال رنځور شو،زده کړيالان يې ورغلل او د اهلسنت او جماعت د کړنلارې پر بنسټ یې ترې وصيت وغوښت. امام ابوحنيفه (ره) [چې ويده و] خادم ته يې امر وکړ، کېيېنوي او شاته دې ورته کېني،چې اډانه پرې وکړي . بيا يې وويل : ملګرو او ورونو ! پوه شئ (خداى مو مل شه) د اهلسنت او جماعت ښوونځى دولس ځانګړنې لري …))[87]

د ويل شويو مطالبو په پامنيوي،طبيعي ښکاري،چې د امام ابوحنيفه (ره) کلامې اندې د حنفي اهلسنت او جماعت له ګروهو سره همغږي اوډون او برابرې شوې، چې د اهلبيتو له ښوونځي سره لږه همغږي لري د کلامي او عدلوالو حنفيانو روایات او د نورو خپرو ورو رواياتو له سرچينو،چې د امام ابوحنيفه (ره) نظريات راسپړل کېږي؛ نو د اهلیبتو له ښوونځي سره همغږي لري.

په هر حال، د شته روايتونو پر بنسټ د امام ابوحنيفه (ره) کلامي اندو ته يوه لنډه کتنه لرو .

٢.خداى پېژندنه

١-٢.د خداى تعالى ذاتي صفات

امام ابوحنيفه (ره) په فقه الاکبر کې له مخلوقاتو سره د خداى د ورته کولو تر نفې وروسته،د خداى ذاتي او فعلي صفات راوړي د “فقه الاکبر” پر بنسټ،چې د حنفي اهلسنت او جماعت لخوا اوډون او برابره شوې ده،امام ابوحنيفه (ره) د خداى د ذاتي صفاتو د قديم ګڼلو په ترڅ کې،د ماتريدي او اشعري په څېر وايي : خداى په پوهه پوه،په ځواک ځواکمن او په کلام متکلم دى او که څوک مدعي شي،چې د خداى تعالى صفات مخلوق يا حادث دي او يا د خداى تعالى د صفاتو په قديموالي کې تم شي او يا شک- اړنګ وکړي؛نو پر خداى کافر دى .[88]

څرګنده نه ده،چې امام ابوحنيفه (ره) ته ددې تعبيراتو ورمنسوبول به له څومره سموالي برخمن وي؛ځکه د خداى د ذاتي صفاتو قديموالي او همداراز د خداى د ذاتي صفاتو په باب؛”په پوهه پوه”،”په ځواک ځوکمن” او په “کلام متکلم” تعبيرونه د ماتريدي او اشعري ښوونځي له ګروهو او تعبيراتو ځنې دي .

٢.٢ د خداى تعالى خبري صفات

د “فقه الاکبر” د کتاب له مخې، د خداى تعالى د ذاتي صفاتو په باب هم د امام ابوحنيفه (ره) ګروهه هماغه د ماتريديه او اشاعره ګروهه ده . په فقه الاکبر کې راغلي دي :

(( خداى لاس،څېره او نفس لري او دا بلاکيف صفتونه دي . نه شو ويلاى،چې د خداى لاس هماغه د ځواک او نعمت لاس يې دى؛ځکه په دې ترڅ کې به دا صفات باطل شي او دا د قدريه و او معتزله و وينا ده . د خداى لاس يې صفت دى؛خو بې له څرنګوالي او کيفيته؛غوسه او خوښي هم د خداى له صفاتو ځنې يو صفت دى؛خو بې له څرنګوالي .))[89]

د “الوصيه” په رساله کې هم د خداى تعالى خبري صفات په ظاهري مانا راوړل شوي ؛لکه :

(( تقر بان الله استوى على العرش من غير ان يکون له الحاجة =منښته کوم،چې خداى تعالى بې له دې،چې اړمن وي،پر عرش استوا کوي .))[90]

ښايي دلته هم د امام ابوحنيفه (ره) خبرې اړول شوې وي او هغه د خپل مشهور عقلپال دود سره سره د اهل حديثو په څېر يې خبري صفات یې پر هماغه مفهوم اخستې وي، چې د لفظ له ظاهره پوهېدل کېږي او پخپله د “بلاکيف” تعبير، د ماتريديه[91] او اشاعره وو ځانګړى تعبير دى او د همدې ګروهې په پار “بلاکفه” هم ورته ويل شوي دي .

٣-٢ په سترګو د خداى تعالى ليدل کېدل

په سترګو د خداى تعالى ليدل کېدل هم د ماتريديه وو او اشاعره وو ګروهه ده، ددې دواړو ښوونځيو په تعابيرو او سبک، په فقه الاکبر او الوصيه کې امام ابوحنيفه (ره) ته ورمنسوب شوي دي . په فقه الاکبر ( د ملا علي قادري هروي په شرح کې) راغلي دي :

(( خداى تعالى په آخرت کې ليدل کېږي او مؤمنين به په جنت کې خداى تعالى د سر په سترګو ويني او دا ليدنه بې له ورته والي،بې له څرنګوالي او بې له څومره والي ده او د خداى تعالى او مخلوقاتو ترمنځ يې واټن نشته .))[92]

او د “الوصيه” په رساله کې په سترګو د خداى تعالى د ليدل کېدو د ازباد لپاره د ماتريديه وو او اشاعره وو په پام کې آيت راوړل شوى دى :

(( له خداى سره د جنتيانو کتنه حق ده او جنتيان خداى تعالى ويني؛ځکه خداى تعالى ويلي دي : “وجوه يومئذ ناضرة الى ربها ناظرة” او دا بې له څرنګوالي او ورته والي یوه کتنه ده . ))[93]

تر ډېره بريده شونې ده،چې امام ابوحنيفه (ره) ته په سترګو د خداى تعالى د ليدل کېدو د ګروهې ورمنسبول بې بنسټه او په واقع کې د ماتريديه له ګروهې او ښوونځي وي،چې پر امام ابوحنيفه (ره) ورتپل شوې ده .

٣.د ايمان څرګندونه

د الوصيه د کتاب له مخې،امام ابوحنيفه (ره) د ايمان په تعريف کې وايي :[94]((ايمان؛په ژبه منښته، په زړه تصدیق او معرفت دى .))

د ابن بزازي په مناقبو کې راغلي دي : (( امام ابوحنيفه ګروهن و،چې ايمان د زړه عقد او غوټه او د شهادتينو ويل دي او کړنې نه رانغاړي .))[95]

د ايمان په باب مشهور دي،چې امام ابوحنيفه (ره) پردې سربېره،چې کړنې يې د ايمان رکن نه ګڼل، ګروهن و،چې ايمان ډېرښت او کمښت نه مني او په الوصيه کې يې په اړه داسې استدلال شوى دى :

((د ايمان نقصان يوازې؛د کفر په زياتوالي انګیرل کېږي او د زیاتوالي یې یوازې د کفر په راکمېدو انګیرل کېږي؛ څنګه شونې ده،چې يو وګړى په يو وخت کې هم مؤمن وي او هم کافر ؟ مؤمن حقيقتاً مؤمن او کافر حقيقتاً کافر دى او په ايمان کې څه اړنګ نشته؛لکه څنګه چې په کفر کې څه شک پټ نه دى .))[96]

نو ځکه د امام ابوحنيفه (ره) له ليدلوري،داچې ايمان هغه ګروهه ده،چې زړه پرې ډکېږي؛ ډېرښت او او کمښت پکې مانا نه لري؛ځکه ډېرښت او کمښت تر يقين اوچت دى او که ايمان لږ شي؛نو کوم يقين به نه وي .))[97]

٤. د ارجاء څرګندونه

ډېرى اهل حديثو،اشاعره وو، معتزله وو او شيعه وو امام ابوحنيفه (ره) مرجئه شمېرلى دى او دا تور دومره په خولو شوى دى،چې د څرګندو او مسلماتو په ليکه کې يې ځاى موندلى دى .[98]؛خو سره له دې،امام ابوحنيفه (ره) په “العالم والمتعلم” او همداراز “عثمان بتى ته په رساله” کې د عمل پر ارزښت د ټينګار په ترڅ کې په ډاګه ويلي،چې په ګروهه یې لزوما ټول مؤمنان به جنت ته نه ځي او بې توبې ګناهکاران به ،د خداى په خوښه يا وبښل شي او يا به وکړول شي .[99]

شهرستاني له امام ابوحنيفه نه په دفاع کې د مرجئي تور ترې لرې کړى او ګروهن دى،چې امام ابوحنيفه ته د ارجاء ورمنسوبول دروغ دي. قسم خوري،چې امام ابوحنيفه او اصحابو ته يې “مرجئة السنة” ويل کېږي . د شهرستاني په ګروهه : داچې د نورو ډلو مشرانو امام ابوحنيفه (ره) مرجي ګاڼه،علت يې دادى،چې هغه ايمان د زړه تصديق ګاڼه او د ايمان زياتوالی او نقصان يې نه مانه . ګومان یې کاوه،چې امام عمل تر ايمان وروستى ګاڼه .[100]

شهرستاني احتمال ورکوي، کېداى شي امام ابوحنيفه ته د ارجاء ورمنسوبولو بل علت داوي،چې معتزله وو به هغه ته مرجي وايه،چې د “قدر” په مسله کې به ورسره مخالف و او خوارجو به هم داسې کول [نو؛ ځکه] لرې نه ده،چې دا لقب خوارجو او معتزله وو ورکړى وي .[101]

ښکاري،چې امام ابوحنيفه (ره) ته د ارجاء د يو ډول څرګندونې ورمنسوبول بې بنسټه نه وي؛خو د ارجاء نظریه په قيامت کې د ګناه چارې خداى ته ورسپارل دي،چې په خپله خوښه ورمندون-قضاوت او حکم وکړي او دا د “جهميه له ارجاء” او موافقانو سره توپير لري،چې ويل يې : ګناه ايمان ته بيخي ضرر نه رسوي [او په واقع کې اباحي ګري (د هرې ګناه کول جايز ګڼل) دودوي .]

“عثمان بتي” ته په رساله کې د امام ابوحنيفه (ره) د ارجاء مانا روښانه راغلې ده . عثمان بتي، امام ابوحنيفه (ره) ته وليکل : (( انتم مرجئة .)) امام ابوحنيفه (ره) يې په ځواب کې وليکل :

(( مرجئه دوه ډوله ده : ملعونه مرجئه (اباحي ګرايان)،چې ترې کرکجن يم او مرحومه مرجئه،چې له هماغوى ځنې يم او انبياء داسې وو . [حضرت] عيسى خداى ته وويل : ان تعذبهم فانهم عبادک و ان تغفر لهم فانک انت العزيز الحکيم .))[102]،[103]

٥. د کړنو څرګندونه

د قضا او قدر په باب د حنفي اهلسنت او جماعت د روايتونو له مخې، په کړنو کې د امام ابوحنيفه (ره) ليدلورى هماغه د ماتريديه ليدلورى دى .په فقه الاکبر کې راغلي دي :

((په حقيقت کې د بندګانو ټولې کړنې يې خپلې دى او خداى ددې کړنو پنځوونکى دى، د انسانانو ټولې کړنې په الهي مشيت،پوهه،قضا او قدر رامنځ ته کېږي . فرضي طاعت د خداى په حکم، مينه، رضا، پوهه،مشيت ، قضا او قدر ترسره کېږي او ګناهګانې د خداى په پوهه،قضا و قدر او الهي مشيت تر سره کېږي؛ نه په الهي مينه،رضا او حکم .))[104]

ملا علي قاري هروي د فقه الاکبر په شرح کې زياتوي،چې امام ابوحنيفه (ره) د عمرو بن عبيد پر وړاندې د خداى له لوري د بندګانو د کړنو د پنځونې د جوتولو لپاره د ” والله خلقکم و ما تعملون”[105] پر آيت استدلال وکړ .[106] همداراز له الوصيه په نقل وايي،چې امام ويلي دي :

(( منښته او اقرار کوو،چې بنده له خپلو ټولو کړنو،اقرار او معرفت سره مخلوق دى؛نو داچې فاعل (انسان) مخلوق دى؛ نوافعال يې بايد په طريقه اولى مخلوق وي .))[107]

پردې سربېره،د الوصيه له مخې،امام ابوحنيفه (ره) د اشاعره وو او ماتريديه وو په څېر استطاعت يې له فعل سره همزمان ګڼلى دى :

(( منښته کوو،چې استطاعت له فعل سره يو ځاى [او همزمان] دى؛نه تر فعل مخکې او نه تر فعل وروسته؛ځکه که استطاعت تر فعل مخکې وي [انسان به يې] د ترسره کولو پر مهال له خدايه بې نيازه او مړه خوا وي او دا د خداى د څرګندې وينا پر خلاف دى،چې وايي : ” والله الغنى و انتم الفقراء”.[108] او که استطاعت تر فعل وروسته وي؛نو محال رامخې ته کېږي؛ځکه په دې بڼه به فعل بې له استطاعته رامنځ ته شوى وي .))[109]

حال داچې د خطيب بغدادي،ابن بزازي او موفق د وينا له مخې،امام ابوحنيفه (ره) په دې باب د قدريانو او جبريانو د شخړې ترمنځ يوه منځلارې کړنلار نيولې وه،چې ويل يې : ((لا جبر و لا تفويض و لا تسليط ))[110] د خطيب بغدادي او موفق مکي د روايت له مخې،امام ابوحنيفه پر خداى د “ظلم،معاصي او فساد ورتړل” سم نه ګڼل .[111]

د حيدر آباد په دکن کې په چاپ شوې الفقه الاکبر کې راغلي دي :

((امام ابوحنيفه د هغه سړي په ځواب کې،چې د قضا او قدر په اړه يې پوښتلى و،لومړى ټاکلى ځواب ور نه کړ او و يې ويل :څوک چې د قضا او قدر په مسله کې څرګندونه کوي،د هغه چا په څېر دى،چې د لمر وړانګو ته ګوري [؛يعنې] څومره،چې ډېر ورګوري؛نو حيرت يې لاپسې ډېرېږي . د پوښتونکي ټينګار لامل شو،چې امام په دې اړه نظر څرګند کړي؛نو و يې ويل : په دې باب بايد منځلارې لار وټاکل شي،چې ” ولاجبر و لاتفويض”.خداى خپل بندګان پر هغه څه مکلف کړي نه دي، چې د ترسره کولو وس يې نه لري او څه چې کولاى نشي، غوښتي یې ترې نه دي او د هغو کړنو له امله يې نه کړوي،چې يې کړي نه وي او نه يې خوښېږي،چې بندګان يې د هغه څه په اړه غور وکړي،چې په اړه يې پوهه نه لري .))[112]

د ابن بزازي د نقل له مخې،امام ابوحنيفه له يوسف بن خالد السمتي سره د مناظرې پر مهال د جبريه او تفويضيه د ليدلوري په ردولو د قضا او قدر په باب وويل :

((هذه مسالة مقلة قد ضل مفتاحها …والذى نقول قولا متوسطا بين القولين : لا جبر و لا تفويض و لا تسليط،الله تعالى لا يکلف العباد بما لا يطيقون و لا اراد منهم ما لا يعلمون و الارضى لهم بالخوض فيما ليس لهم به علم،والله اعلم بما نحن فيه = د قضا او قدر مساله يوه پېچلې مساله ده،چې د حل کونجي يې له وفات شوي [پېغمبر اکرم (ص)] سره ده . څه چې وايم، د جبر او تفويض تر منځ منځلارې لار ده،چې نه جبر دى،نه تفويض او نه تسليط .خداى تعالى خپل بندګان پر هغه څه نه مکلفوي،چې د کولو وس يې نه لري او خوښ نه دى،چې بندګان يې د هغه څه په اړه غور وکړي،چې په اړه يې پوهه نه لري او خداى زموږ له وضع ښه خبر دى . ))[113]

ښـکاري،چې د امام ابوحنيفه (ره) منځلاري غوره کول او له لوري یې د جبر او تفويض ردول ډېر سموالي ته ورنږدې وي ان که د قضا او قدر په ويينه کې د ابومنصور ماتريدي او ماتريديه روايت، د امام ابوحنيفه (ره) د ليدلوري په اړه سم وګڼو؛نو بيا هم ويلاى شو،چې د امام ابوحنيفه (ره) ليدلورى او همداراز د ماتريدي او ماتريديه ليدلوري په دې باب د شيعه او د اهلبيتو د ښوونځي له څرګندونې ” لا جبر و لا تفويض بل امر بين الامرين” له نظريې سره څرګند نږدېوالى او همغږي لري او يا لږ تر لږه د اماميه وو نظريه ته تر ټولو نږدې څرګندونه ده؛ځکه د ماتريدي د کسب (کړنو) څرګندونه د اشعري د کسب له څرګندونې سره توپير لري او په ماتريديه ښوونځي کې د فعل په رامنځ ته کېدو کې د انسان ځواک اغېزمن ګڼل شوى دى .[114]

بياضي (په يوولسمه پېړۍ کې ماتريدي عالم)په اشارات المرام کې د “امر بين الامرين” د نظريې تر منلو وروسته او د امام باقر وينا ته په اشاره ويلي دي : (( لا جبر و لا تفويض بل امر بين الامرين )) زياتوي : په دې باب د امام ابوحنيفه وينا،چې ويلي يې دي :”د بندګانو کړنې يې په حقيقت کې کسب دى او خداى ددې کړنو خالق دى”،د همدې امر بين الامرين پر نظريې څارن دى .[115]

امام بزودي هم په “اصول الدين” کتاب کې د ماتريديه وو د نظريې په بيان سره، په دې باب څرګنده کړې،چې د انسان په کړنو کې يې خپل ځواک اغېزمن دى،که څه ځواک يې د خداى مخلوق دى . هغه په دې باب د ماتريديه ليدلورى د جبريه، جهميه،معتزله او اشاعره د نظرياتو مخالف بولي .[116]

٦.د قرآن پنځېدنه او الهي کلام

اهل حديثو، د قرآن د پنځېدنې وينا امام ابوحنيفه (ره) ته ورمنسوب کړې ده .[117] همداراز د کلامي او عدلوالو حنفيانو په ويناوو کې امام ابوحنيفه (ره) د قرآن په پنځېدنه قايل ښوول شوى دى. اسماعيل بن حماد بن ابي حنيفه ويلي دي،چې ابوحنيفه د قرآن پر پنځېدنه ګروهن و، او ټينګار کوي،چې قرآن مخلوق دى او همدا زما او زما د پلرونو رايه ده .[118] خو بشر بن وليد د امام ابوحنيفه لمسي دا خبره ردوي،وايي چې دا ستا رايه ده؛خو د پلرونو رايه دې نه ده . هغه وايي : څه چې له امام ابوحنيفه رارسېدلي، تر دې ډېر نه دي،چې ويل يې : قرآن الهي کلام دى،چې په مصاحفو کې مکتوب او پر ژبو مقروء او پر پېغمبر اکرم (ص) نازل شوى دى .زموږ له لوري د قرآن تلفظ او زموږ په واسطه د قرآن کتابت مخلوق دى؛خو په خپله قرآن غير مخلوق دى .[119]

هغه روايتونه،چې اهلسنت او جماعت حنفيانو رانقل کړي، امام ابوحنيفه (ره) د قرآن پنځېدنه مردوده ګڼلې او پردې څرګندونه ګروهن يې کافر شمېرلى دى .[120]

همداراز د قرآن پر پنځ د قايلو په اړه د تکفير رساله يې هم امام ابوحنيفه (ره) ته ورمنسوب کړې ده .[121] په الوصيه کې هم د قرآن او الهي کلام د صفاتو په باب د امام ابوحنيفه ګروهه هماغه د ماتريديه او اشاعره ګروهه ښوول شوې او ددې مسئلې د څرګندولو لپاره له هغو تعابيرو کار اخستل شوى، چې په دې دوو ښوونځيو کې ترې ګټنه شوې ده :

((منښته کوو،چې قرآن د متعال خداى کلام او نامخلوق دى . [قرآن] وحې،تنزيل او د خداى صفت دى؛نه يې عين ذات دى او نه يې غير ذات (لا هو و لا غيره)؛بلکې په حقيقت کې د خداى صفت دى . [قرآن] په مصاحفو کې ليکل شوى،په ژبو ويل شوى، په سينو کې خوندي او په هغوى کې غير حال دى .

کاغذ، مشواڼۍ او ليکنې ټول مخلوقات دي؛ځکه دا ټول د بندګانو کړنې دي او د بندګانو کړنې هم مخلوق دي؛حال داچې الهي کلام نامخلوق دى؛ او داچې کتابت، ټکيو، کلماتو او آيتونو ته بندګان اړين دي؛نو ټول د قرآن دلالتونه دي؛نو پردې بنسټ که څوک ووايي،چې د متعال خداى کلام مخلوق دى؛نو پر خداى کافر دى .))[122]

ښکاري،چې د قرآن پنځېدنې او الهي کلام پر قدمت ګروهه هم امام ابوحنيفه (ره) ته بېځايه انتساب وي او د کسب د څرګندونې په څېر يو له هغو ګروهو ځنې وي،چې بيا وروسته د اهلسنت او جماعت د حنفيانو په واسطه امام ابوحنيفه ته ورمنسوب کړې شوى وي او ددې انتساب په سموالي کې ټينګه شکمني ده .

٧.د ديني پوهېدنې اړینه کچه

يو له هغو ویینو ځنې،چې د امام ابوحنيفه په پېر کې اوڅار- مطرح و،دا وچې هغه لږ تر لږه د ديني آګاهي کچه څه ده،چې و کولاى شي د دين تصديق وشمېرل شي او د دې آګاهۍ خاوند ته “مؤمن” وويل شي، ؟ دا ویینه د ” مايسع جهله” ( څه چې ناپوهي پرې معاف شوې او ايمان ته ضرر نه رسوي) په نامه اوڅار شوه . د بېلابېلو نقلونو له مخې، امام ابوحنيفه (ره) ايمان پر “ما جاء به الرسول” منښته – اقرار ګڼله او فى الجمله او بې له تفسيره اقرار يې د وګړي “مؤمنتوب” ته بسيا نه ګڼه؛البته داچې شکمني اصل ګروهې ته ورستون شي،د امام ابوحنيفه (ره) په ګروهه داسې شکمني د کفر لاملېږي .

د امام ابوحنيفه (ره) له ځينو ټوليزو ګروهو،چې راتېر شو،ځنې ستونزمن ګروهيز مسايل يې ان ديني عالمانو ته هم په “ما يسع جهله” کې ګڼل او د هغوى په باب يې پر چوپتيا او تمېدنه ټينګار کاوه .[123]

٨.په ظالم مشر پسې راپاڅېدل

دبې شمېره رواياتو او بېلابېلو سرچينو پر بنسټ،امام ابوحنيفه (ره) په جائر یا ظالم مشر پسې راپاڅېدل نه يوازې جايز؛بلکې واجب ګڼل . جصاص په احکام القرآن کې وايي :

(( د امام ابوحنيفه (ره) مذهب دظالمانو او ظالمو مشرانو پر ضد د جهاد په تجويز کې مشهور و؛نو ځکه اوزاعي ويلي ،چې :”موږ په ټولو چارو کې امام ابوحنيفه وزغامه، تر دې چې په توره د جهاد او د ظالمانو د وژنې فتوا يې ورکړه او تر هغه وورسته مو و نه شو زغملى”.

له زيد بن علي سره د امام ابوحنيفه د مرستې کيسه او داچې په پټه يې خلکو ته فتوا ورکړه،چې د زيد له بري ملاتړ وکړي او همداراز له محمد او ابراهيم؛ د عبدالله بن حسن له زامنو يې ملاتړ مشهور دى .))[124]

عبدالله بن احمد په “السنه” کې له ابويوسف نه په سم سند رانقل کړي،چې : “کان ابوحنيفه (ره) يرى السيف = ابوحنيفه [ د جائر مشر پر خلاف] پر وسلوال جهاد ګروهن و” .[125] همداراز په صحيح سند يې له ابراهيم بن شماس نه رانقل کړي، چې ويلي يې دي : ” موږ له ابن مبارک سره وو،چې يو وګړي ابن مبارک ته وويل،چې ابوحنيفه مرجي و او [د جائر مشر پر خلاف يې]په توره د پاڅون سپارښتنه کوله .ابن مبارک يې دا وينا رد نه کړه .”[126]

څرګنده ده،چې د امام ابوحنيفه (ره) دا ګروهه په ډاګه د عمومو اهلسنتو له ګروهو سره مخالفه ده،چې له جائر مشره په هرو شرائطو کې لاروي واجب ګڼي؛نو ځکه په دې باب هم د اهلسنت او جماعت حنفيانو کوښښ کړى،چې امام ابوحنيفه (ره) له نوور اهلسنتو سره يوه خوله وښیي. ابوجعفر طحاوي د امام ابوحنيفه او د هغه د دوه شاګردانو د مذهب پر بنسټ د اهلسنت او جماعت د ګروهو په توضيح کې وايي :

(( موږ پخپلو مشرانو او ولي امر پسې راپاڅېدل جايز نه ګڼو، که څه ظالمان وي او څوک ورپسې راپاڅېدو ته نه هڅوو او له لاروۍ يې لاس نه اخلو او له دوى لاروي؛لکه د خداى د لاروۍ په څېر فرايض ګڼو .))[127]

ځينو بې سنده او يوازې داچې امام ابوحنيفه (ره) له اهلسنت او جماعت سره همغږى وښيي او داچې په جائر امام پسې راپاڅېدل ناشوني وښيي؛نو ويلي يې دي،چې لومړى امام ابوحنيفه په جائر مشر پسې راپاڅېدل جايز ګڼل؛خو وروسته يې نظر واوړېد او په جائر مشر پسې راپاڅېدل يې جايز نه ګڼل .[128]

امام محمد زاهد کوثري (د عثماني خلافت وروستى شيخ الاسلام او ماتريدي حنفى) په جائر مشر پسې د راپاڅېدو په باب د امام ابوحنيفه ګروهه منلې ګڼي،وايي : سره له دې چې په دې باب خورا روايتونه شته، منکرېداى نشو ،چې د امام ابوحنيفه (ره) مذهب له ظالمانو او ظالمو مشرانو سره په جهاد کې مشهور دى .[129]

٩.شفاعت

امام ابوحنيفه د قيامت پر ورځ د پېغمبر اکرم (ص) شفاعت يو حقيقت ګڼي . دا ګروهه د اهلسنت او جماعت په سرچينو کې هم رانقل شوې ده . د الوصيه په کتاب کې د امام ابوحنيفه (ره) له خولې راغلي :

(( و شفاعة نبينا محمد حق کائن لکل من هو اهل الجنة، و ان کان صاحب کبيرة=د پېغمبر اکرم (ص) شفاعت يو حقيقت او د هر جنتي لپاره ثابت دى،که څه کبيره ګناه يې هم کړې وي .))[130]

* ټولونه

څه چې د امام ابوحنيفه د کلامي ليدلوري په باب وويل شول، ترې لاس ته راځي،چې که زموږ د قضاوت کچه، د اهلسنت او جماعت حنفيانو روايتونه، توجيهات، مخونې او تفسيرونه وي؛نو څرګنده ده،چې په ځينو ځايونو کې يې ليدلوري له اهلبيتو سره توپير مومي؛خو که ومنو،څه چې دوى امام ابوحنيفه (ره) ته ورمنسوب کړي، ټول کټ مټ د امام نظريات نه دي؛بلکې د مصلحت سنجۍ له مخې له اهلسنت او جماعت سره د امام د همغږي ښوولو د هڅو پايله ده؛نو دې پايلې ته به ورسو،چې د امام ابوحنيفه (ره) نظريات له اهل حديث او نورور افراطي او تفريطي ډلو سره خورا توپير لري

د کلامي او عدلوالو حنفيانو د روايتونو له مخې که څه محدود هم دي او هم له غير حنفيانو (کلامي، تاريخي، مناقب او نور …)څخه په رانقل شويو روايتونو کې، ان د امام ابوحنيفه (ره)له کلامي اندو د اهلسنت او جماعت او ماتريدي ځينو روايتونو او قرآئتونو په منلو سره ويلاى شو،چې د کلام په باب يوه منځلارې لار وهلې ده،چې په ډېرو ځايونو کې د اهلبيتو د ښوونځي ښوونو ته ورنږدېده؛د بېلګې په توګه :لکه څنګه چې مو وليدل، د قضا او قدر په اړه يې ګروهه د اهلبيتو له ښوونځي سره همغږې ده .همداراز د قرآن په پنځونه يې په دې مانا ګروهه،چې پر کاغذونو مکتوب ،پر ژبو مقروء او له موږ سره قرآن او غيرمخلوق توب يې د کلام پر مانا او د خدای له ذاتي صفاتو ځنې د يو صفت پر مانا،د اهلبيتو د ښوونځي له ګروهو سره ټکر نه لري او لکه څنګه چې مو مخکې هم اشاره وکړه،چې ددې موضوع که د قرآن پر نامخلوقتوب د قايلينو مراد، د “الهي کلام” د صفت نامخلوق توب وي) پر سر شخړه به يوازې يوه لفظي شخړه وي .[131]

د ارجاء د نظريې په باب دې وويل شي،چې د امام ابوحنيفه (ره) په پام کې ارجاء د اهلبيتو له ښوونځي سره هېڅ ډول ټکر نه لري . د امام ابوحنيفه (ره) ارجاء د اباحي گرۍ په معنا نه ده؛بلکې هغه په لوى لاس په دې نظريه د خوارجو ليدلورى ړنګ کړ او په دې پسې و،چې د مسلمانانو له لوري د بل مسلمان د تکفير پر لار خنډ شي .سره له دې هغه د عمل ارزښت ته هېڅ بې اعتنا نه دى او د جهميه پر خلاف ګناهکاران هم جنت ته نه هيلمنوي او يوازې د هغوى اخروي حکم يې خداى ته پرېږدي . په جائر مشر پسې د راپاڅېدلو ګروهې يې هم هغه د عامه اهلسنتو له ګروهو لرې کړ او شيعه او متعزله وو ته يې ورنږدې کوي،چې په دې باب د اهلبيتو ښوونځي ته د امام د نږدېوالي لپاره مو له ویېنې سره سم په پينځم څپرکي کې شواهد راوړي دي .

د خداى تعالى د ذاتي صفاتو پر قدامت وینا،په سترګو د خداى تعالى ليدل کېدل او پر ظواهرو يې د خبري صفاتو حمل هم،چې څنګه د حنفي اهلسنت او جماعت په سرچينو کې راغلي؛ ډېر احتمال شته،چې دوى په خپله جوړ کړي وي او نشي کولاى د امام ابوحنيفه (ره) واقعي څرګندونه وي؛ځکه امام ته پر ورمنسوب اصلي ګروهو سربېره د امام د نظریاتو په څرګندویو کې د ماتريديه،طحاويه او اشاعره اصطلاحات کارول شوي، چې دا اصطلاحات له بېخه د امام ابوحنيفه په پېر کې دود نه وو .

د شفاعت په باب د امام ابوحنيفه (ره) ګروهه،چې ماتريدي حنفيان يې هم مني،د اهلبيتو د ښوونځي له ښوونو سره همغږي دي .

يوازې د ايمان د زيادښت او کمښت نه منلو په باب ويلاى شو،چې د امام څرګندونې د اهلبيتو په ښوونځي کې له څرګندونو سره اړخ نه لګوي؛البته په دې باب هم ښکاري،چې د امام څرګندونې له ټولنيز مصلحت سنجونې بهر او تشې نه وي .هغه دا د مصلحت له مخې څرګندونه ځکه کړې ده،چې د ايمان په باب يې ستره تشویش، د مسلمانانو په واسطه د نورو مسلمانانو تکفيرول وو . د امام ابوحنيفه په پېر او تر هغه په مخکې پېر کې د ايمان د مسلې پر سر شخړه او د مرجئه وو ادعاوې له يوې خوا او د خوارجو دريځ بلخوا او د ايمان په باب د خوارجو د څرګندونې پایلې،د مسلمانانو د تکفير لپاره لاره چاره له بل پلوه او په پايله کې د مسلمانانو د ټولنيز سستوالي لپاره يې لاره چاره چمتو کړې وه؛نو امام ابوحنيفه (ره) له افراطي او تفريطي لېوالتياوو په ډډه کولو د مسلمانانو د ټولنيزې-ديني شړېدو د مخنيوي په هڅه کې و. هغه سره له دې،چې په وګړيز ژوند کې په صالحو کړنو او په ټولنيز ژوند کې پر ټولنيز نياو-عدالت ټينګار درلود،د خوارجو پر خلاف په دې باب دوه بېلابېلې لارې وړانديزوي : په وګړيز ژوند کې،عمل له هومره ارزښت سره،د ايمان له حقيقته بېل شماري او بې له دې،چې عاصي او ګناهکار مسلمان ته يې د جنت وعده ورکړې وي، هغه د ټولنې د نورو وګړو ورور او مؤمن شمېري او په دې ترتيب يې ولايت د خوارجو د برائت ځايناستى کوي . په دې ليدلوري سره ويلاى شو،چې د امام ابوحنيفه (ره) د ارجاء څرګندونه په هغه کړکېچن پېر کې،چې مرکزي خلافت کمزروى و او په بېلابېلو مذهبي او سياسي انګېزو بېلابېل نظامي يونونه راپورته شوي ول،بې له دې،چې په وګړيز اړخ کې مسلمانان سرغړونې ته اړباسي،په ټولنيز اړخ کې يې د “ايماني ورورولۍ” او “ولايت” پر چورليز راټولول .[132]

او په کلامۍ چارو کې وروستۍ خبره داچې که موږ ان د امام ابوحنيفه په کلامي اندو کې د ماتريديه د کلامي ښوونځي،د ابومنصور ماتريدي قرآئت ومنو،بيا هم لکه څنګه چې تېر شول،بيا هم ښکاري،چې د اماميه شيعه وو او د اهلبيتو د ښوونځي او ماتريدي ښوونځي ترمنځ خورا ګډ اړخونه شته ؛نو ويلاى شو،چې د اهلسنتو په کلامي مذاهبو کې اماميه مذهب ته تر ټولو نږدې مذهب ماتريدي دى .

څلورم څپرکى

د اهلبيتو له ښوونځي سره

د امام ابوحنيفه د فقهي ښوونځي پرتلنه

په دې څپرکي کې مو هڅه ده،چې د امام ابوحنيفه (ره) د استنباط په کړنلار او د فقهي سرچينو په څېړلو يې له اهلبيتو سره فقهې هملاري او نه هملاري روښانه کړو . د امام ابوحنيفه (ره) پر فقه تر رڼا اچونې له مخه اړينه ده،چې پر دوو ښوونځيو؛ “اهل راى” او “اهل حديث” رڼا واچوو،چې د امام ابوحنيفه (ره) په پېر کې يو د بل پر وړاندې وو او يو له دې ښوونځيو ځنې يو څرګند او لوړپوړى استازى ګڼل کېده .

١.اهل راى او اهل حديث

څرګنده ده،چې فقهې یې امام ابوحنيفه (ره) مشهور کړ . هغه په فقه کې د “اهل راى” د مشر په نامه اوڅار دى . د هجري دويمې پېړۍ په لومړۍ نيمایي کې او په مسلمانانو کې د فقهي اندو د رامنځ ته کېدو په پيل کې دوه ستر فقهي ښوونځي يو د بل پر وړاندې راڅرګند شول :د حجاز يا مدينې فقهي ښوونځى،چې په حديثپالۍ مشهور و او د “اهل حديث” نوم يې غوره کړ او بل د عراق يا کوفې فقهي ښوونځى،چې د ” اهل راى” پر ښوونځي مشهور دى. د مدينې د فقهي ښوونځي (اهل حديث) ستر استازى امام مالک بن انس رحمه الله علیه (٩٣-١٧٩ س) او د کوفې د فقهي ښوونځي (اهل راى) اصلي او مهم استازى امام ابوحنيفه (ره) شمېرل کېږي .

البته تر امام ابوحنيفه (ره) مخکې يې استاد؛حماد بن سليمان (١٢٠ س مړ) او تر هغه مخکې هم ابراهيم نخعي او نور او د امام ابوحنيفه (ره) له همپېرو څخه ابي ليلي او ځينې نور د کوفې اهل راى فقهاء دي،چې د ټولو سر لړ حضرت عبدالله مسعود(رض) شمېرل کېږي .[133] خو د اهل راى په متقدمينو او متاخرينو فقهاوو کې امام ابوحنيفه (ره) خورا مشهور و او تل يې نامه له راى او قياس سره غوټه و اوپه کوفه کې د اهل راى په ستر فقيه پېژندل کېده .

نو ځکه په اهل حديثو او همداراز په شيعيانو کې د امام ابوحنيفه (ره) ستره ځانګړنه په راى او قياس د نوموړي اډانه شمېرل کېږي.

داچې امام ابوحنيفه(ره) په راى او قياس اډانه کوي او خورا ارزښت ورکوي او د اهل حديثو د وينا له مخې چې سنتو ته بې اعتنا دى؛نو د امام ابوحنيفه(ره) پر ضد اهل حدیثو د دښمنۍ لېچې راونغاړلې،تردې چې د امام په رټنه کې يې خورا روايتونه جوړ کړل او له دينه يې بهر او د اسلام دښمن یې ښووه .[134]

په شيعه او اهل حديث اهلسنتو کې مشهوره ده،چې امام ابوحنيفه (ره) سنتو ته د بې اعتنايۍ او له پېغمبر اکرم (ص) څخه د ډېرى رانقل شويو احاديثو د اعتبار په ردولو ناچاره شو،چې راى او قياس ته مخه کړي،چې په خپله فقه کې د نقلي سرچينو تشه ډکه کړي . ابن خلدون په خپله سریزه کې راوړي،چې امام ابوحنيفه (ره) تر اوولسو حديثو ډېر سم او صحيح نه ګڼل ![135]

امام ابوحنيفه (ره) ته د ځينو شيعيانو منفي او بدبينانه ليد له راى او قياسه يې اغېزمن دى او په واقع کې په نظر یې د امام ابوحنيفه (ره) دا کار د نص پر وړاندې اجتهاد دى .

خو آيا لکه څنګه چې اهل حديثو ويلي ،امام ابوحنيفه (ره) له پېغمبر اکرم (ص) څخه منقولو روايتونو او سنتو ته بې اعتنا و ؟ آيا لکه څنګه چې مشهور دي،چې هغه به د ډېرى رانقل شويو احاديثو سموالي ته د شک په سترګه کتل ؟ آيا لکه څنګه چې په شيعي او د اهل حديثو په سرچينو کې راغلي ،د امام ابوحنيفه (ره) فقه له قياسه ډکه او د نص پر وړاندې يې اجتهاد دى ؟

سره له دې،چې د امام ابوحنيفه سولواله – عقل ګرايانه او په راى او قياس يې له اډانې سترګې نشو پټولاى؛خو په دې باب يې د مخالفينو ورمندون- قضاوت هم له انصاف لرې ښکاري . يوازې د امام ابوحنيفه (ره) د فقهي سرچينو د استنباط او کړنلارې په ځغلنده کتنې لاس ته راوړاى شو، چې امام بې بريده راى او قياس ته ارزښت نه ورکاوه. امام سنتو او احاديثو ته هم ځانګړى پام درلود . لومړى داچې د يو فقهي ښوونځي تدوين په اوولس حديثو ناشونى چار دى او دويم داچې که داسې وشي؛نو د ابن حجر حيتمي د وينا له مخې، تر ټولو ستر هنر به وي .[136] البته چې پر احاديثو په عمل کې يې له جرح او تعديله کار اخسته او د احاديثو پر راويانو يې ځانګړى حساسيت درلود او په ګوتنیونکي سترګه يې ورکتل . په واقع کې په اهلسنتو کې د ډېرى احاديثو راويانو ته يې په ګوتنیونکي سترګه کتل او د صحابه وو او تابعينو پر کړنو يې نيوکې له هغو چارو ځنې دي،چې هغه يې له عمومو اهلسنتو او په تېره له اهل حديثو لرې کړى او د هغه ليدلورى يې د اهلبيتو ‌ښوونځي ته ورنږدې کړى دى .

٢.د امام ابوحنيفه (ره) د استنباط سرچينې

١-٢. کتاب

د امام ابوحنيفه (ره) په فقه کې (د نورو فقهي مذاهبو په څېر) قرآن کريم د “ړومبۍ سرچينې” په نامه اوڅار- مطرح دى .له قرآن کريمه د امام ابوحنيفه (ره) د اخستنې او استنباط په کړنلار کې بايد لاندې قواعدو ته اشاره وکړو:

الف ) عام او خاص

امام ابوحنيفه (ره) په ثابتو سنتو (په نظر کې یې صحيح روایات) د کتاب تخصيص صحيح ګاڼه؛خو په آحادو رواياتو يې جايز نه ګاڼه .[137]

ب ) مطلق او مقيد

په ډېرى ځايونو کې،چې په قرآن کريم مشابه او ورته موضوعات په بېلابېلو ځايونو کې مطرح شوي ساو د ځينو احکام يې مطلق او د ځينو يې مقيد دي،امام ابوحنيفه (ره) ډېرى د قيد عموميت او مطلق تقيد ته لېوالتيا ښوولې ده .[138]

ج ) د ځينو ظواهرو ځانګړول

امام ابوحنيفه کله د قرآن کريم ځينې ظواهر ځانګړيو ځايونو ته محدودل.د بېلګې په توګه : هغه د “احل لکم صيد البحر و طعامه”[139] له آيته په اخستنه کې د سمندر حلال غوښي څاروي يوازې په کب پورې محدودوي . همداراز له “و لا جنبا او عابرى سبيل”[140] آيته په اخستنه کې له جوماته د جنب د تېرېدو جواز يوازې د اضطرار په حالت پورې محدودوي .[141]

د)فريضه او واجب

امام ابوحنيفه (ره) د وجوبي عباداتو هغه احکام،چې د قرآن له آيتونو ګټنه ترې کېږي،”فريضه” نوموي او هر ډول په لوی لاس – عمدي يا سهوې سرغړونه يې د بطلان لاملېږي؛خو د عباداتو هغه احکام،چې د پېغمبر اکرم (ص) سنتو واجب کړي ،”واجبات” نومولي او له دوی يې سهوي سرغړونه د عبادت د بطلان لامل نه ګاڼه .

٢-٢. سنت

امام ابوحنيفه (ره) د صحيحو رواياتو (د کلیمې په عامې مانا، چې هغه روایات هم رانغاړي،چې په هغه پېر کې له بسيا شهرته برخمن وو) د حجت ګڼلو په ترڅ کې د “واحد خبر” په باب هم سخت ګيري کوله .ځينو ويلي، چې هغه ګروهن و، چې په “واحد خبر” د پېغمبر اکرم (ص) سنت نشو جوتولاى .[142] د بېلګې په توګه : د استسقا لمونځ یې دعا ګڼله .[143] پردې سربېره،چې ويل شوي د دوو متعارضو واحدو روایاتو جمع کولو ته یې هم څه لېوالتيا نه ښووله او همداراز “غير ثابت سنت” يې هم د “ثابت سنت” (د خپل ليدلوري پر بنسټ) پر وړاندې نه مانه[144]؛خو د ډېرى رواياتو له مخې،هغه به د امکان په صورت کې “آحاد روايات” راټولول او پر دوى به يې هله له عمله ډډه کوله،چې د قرآن له نص او د متواترو سنتو له شرعيه قاعدې به مخالف و .[145]

د يحيى بن ضريس او ابن صباح د وينا له مخې، حديث د سموالي په شرط او له ابن ضريسه د صيمري د وينا له مخې، حديث د دود په شرط، چې له ډاډمنه،ډاډمن روايت کړى، د امام ابوحنيفه (ره) په نزد دويمه فقهي سرچينه وه .[146] اهل حديث کوفي فقيه او د امام ابوحنيفه همپېرى؛ حسن بن صالح بن حى او همداراز سفيان ثوري او ابن مبارک ويلي دي،چې که د پېغمبر اکرم (ص) د کوم حديث سموالى به امام ابوحنيفه ته جوت شو؛نو بيخي ترې نه تېرېده .[147]

داچې د نن په څېر د امام ابوحنيفه (ره) په پېر کې احاديث ډلبندي شوي نه وو؛نو ډېر‌ى احاديث،چې امام ابوحنيفه (ره) په خپله فقه کې ګټنه ترې کړې، د آحاد او مرسلو رواياتو په کتار کې راځي .[148] د امام ابوحنيفه (ره) د روايتونو سراسر مسندونه او له دې د ابويوسف”الآثار” له پېغمبر اکرم (ص) نه د تابعينو له مرسلو روايتونو ډک دي،چې امام ابوحنيفه (ره) يې له مخې فتوا ورکړې ده .[149]

امام ابوحنيفه (ره) ځينو راويانو ته او له دوى ځنې حضرت ابوهرير (رض) ته د پېغمبر اکرم (ص) د سنتو په نقل کې د کذب او بې دقتۍ له امله بدوینی و، د حضرت ابوهريره (رض) په هکله یې ويلي دي :

(( ان اباهريرة لم يکن مجتهد،وکان يسمع احاديث النبي (ص) فقط، و لا علم له بالناسخ و المنسوخ ،و اذن،فلم يکن مجتهدا و لا طائل من وراء رواياته=[150] ابوهريره مجتهد نه و؛هغه به يوازې د پېغمبر اکرم (ص) احاديث اورېدل او په ناسخ او منسوخ نه پوهېده؛نو پردې بنسټ هغه مجتهد نه و او روايتونه يې ارزښت نه لري .))

امام ابوحنيفه (ره) راويان درمل پلوري او فقهاء يې طبيبان نومول :

((هم الصيادلة و نحن الاطباء ))[151]؛نو په آند یې ډېرى راويانو به بې له دې،چې د احاديثو سموالی او سقم ته پاملرنه وکړي، رانقلول یې، چې بايد فقها او د امام په تعبير طبيبان دې يې د عقلي او سندي پلوه وڅېړي لکه څنګه چې يو طبيب خپل رنځور ته درملو په ورکولو کې خورا ځيرنه کوي او له خپلې کارپوهۍ ګټنه کوي .

له احاديثو سره د امام ابوحنيفه (ره) د چلن د څرنګوالي په باب،”ابن مبارک” له امام ابوحنيفه (ره) نه په يو بل نقل کې راوړي ،چې:

((ان جاء الحديث عن رسول الله فعلى الراس و العين و اذا جاء عن الصحابة اخترنا و لم نخرج عن اقوالهم،و اذا جاء عن التابعين زاحمناهم[152] =له رسول الله (ص) نه چې کوم حديث رانقل شي؛نو موږ يې د زړه له کومې منو،د صحابه وو په ويناوو کې موږ په ټاکنه لاس پورې کوو او د له ويناوو یې بهر نه وځوو؛ خو د تابعينو د ويناوو په باب په خپله د نظر او اجتهاد حق لرو .))

د امام ابوحنيفه (ره) له دې ويناوو ګټنه کېږي،چې که د واحد خبر سموالی به ورته جوتېده؛نو عملیې پرې کاوه؛خو پېغمبر اکرم (ص) ته یې د ځينو آحاد روایاتو په سموالي کې شک درلود او د ډېرى اصحابو او تابعينو په نقل او صحت يې ډاډ نه درلود .

خو داچې امام ابوحنيفه (ره) په نننۍ مانا په آحاد او مرسل روایاتو عمل کاوه،کېداى شي لامل يې داوي،چې هغه به له دې روایاتو د ظاهري حکم د راسپړلو لپاره او نه د واقعي حکم د راسپړلو لپاره ګټنه کوله او په بله وينا : واحد خبر [او مرسل] يې د اجتهاد لپاره يوه طريقه ګڼله؛نو ځکه يې د واحد خبر په کارولو کې په تعبدي او غير تعبدي احکامو کې پر توپير قايلېده [153] او يوازې په تعبدي احکامو کې يې له واحد خبره کار اخسته .

امام ابوحنيفه (ره) په ځينو ځايونو کې د احاديثو پر ظواهرو خورا پاى بند و او دا پاى بندي ډېرى د عباداتو په اړه په احاديثو کې تر سترګو کېږي؛هغه د فقهاوو د مشهور نظر پر خلاف،د وتر لمونځ او په اضحى اختر کې قرباني د ظاهر حکم له مخې،يو وجوبي او نه سرغړېدونکی چار شمېرلى دى .[154] همداراز هغه د نافله لمونځ او مستحبي روژې له ماتولو منع کړې او په بطلان په کې يې د قضا ورته لازمه شمېرلې ده.[155]

همداراز امام ابوحنيفه (ره) په احاديثو کې د ناسخ او منسوخ ،عام او خاص او مطلق او مقيد پر قواعدو ځانګړى حساسيت ښوولى او هڅه يې کړې ،چې پردې قواعدو عمل وکړي .[156]

٣-٢. د اصحابو کرامو اقوال

د “سرخسي ” په اصولو کې د امام ابوحنيفه (ره) له خولې راغلي دي :

(( زه لومړى د خداى پر کتاب،بيا د رسول الله (ص) پر سنتو او بيا د حضرت ابوبکر (رض)،حضرت عمر (رض)، حضرت عثمان (رض) او حضرت علي (ک) پر څرګندونو او بيا د نورو اصحابو کرامو پر څرګندونو عمل کوم .))[157]

د يحى بن ضريس او ابن صباح په روايت کې په ډاګه شوي،چې که کوم حکم به په قرآن کريم او د پېغمبر اکرم (ص) په سنتو کې نه و؛نو امام ابوحنيفه (ره) به د اصحابو کرامو اقوالو ته مراجعه کوله او که د اصحابو کرامو ترمنځ به اختلاف و؛نو ځان يې ددې اقوالو په ټاکنه کې د واک خاوند ګڼلى دى .[158]

لکه څنګه چې تېر شول، د اصحابو په اقوالو کې ټاکنه د ابن مبارک په روايت کې هم راغلې وه . حنفي عالم؛ ابوالحسن کرخي له اصحابو یې د تقليد وجوب نفې کړى او د امام په فقه کې يې د اصحابو د اقوالو کارونه يوازې په تعبدي چارو پورې را ایساره ګڼلې ده.[159]

له عقلي پلوه بايد په پام کې ونيول شي،چې د اصحابو اقوال څومره،چې کولاى شي،د پېغمبر اکرم (ص) سنت منعکس کړي؛ شونې ده،چې د هغوى شخصي رايه هم وي؛ نو ځکه کولاى شو داسې و انګېرو،چې د واحد خبر په څېر امام ابوحنيفه د اصحابو په اقوالو کې د تعبدي او غير تعبدي چارو تر منځ پر توپېر قايل و او په تعبدي چارو کې يې د اصحابو کرامو اقوال، ظاهري حکم ته د رسېدو يوه لار شمېرله .[160]

٤-٢. د اصحابو کرامو کړه وړه

امام ابوحنيفه (ره) د اصحابو کرامو کړنو ته د ګوتنیونې او نيوکې په سترګه ليدلي دي . د بېلګې په توګه : هغه د قصاص په يوه چاره کې (د مجبوریت او زور له مخې وژنه) د حضرت عمر (رض) چلن يو ډول ګواښ ګڼلى او هغه يې يو شرعي حکم نه دى ګڼلى .[161]

محمد بن حسن شيباني له امام ابوحنيفه (ره) نه په دفاع کې د اوداسه او غسل په باب د حضرت عبدالله بن عمر (رض) کړنې يې د هغه سخت احتياط ګنلی او د حکم د استنباط کچه يې ګڼلې نه ده .[162]

٥-٢ . د تابعينو آراء

د تابعينو د نظریاتو په هکله امام ابوحنيفه (ره) ګروهن و، چې تابعين هم زموږ په څېر مجتهد ول او هېڅ دليل نشته،چې موږ ترې کټ مټ لاروي وکړو؛بلکې پخپله یې، په څېر اجتهاد کولاى شو: ((هم رجال و نحن رجال [163]))؛نو پردې بنسټ له تابعينو د لاروۍ لپاره کومه اړتيا نشته . د يحى بن ضريس،ابوحمزه سکري او ابوعصمه د روايت له مخې امام ابوحنيفه (ره) په ډاګه کړې وه، چې د تابعينو فتوا يې ځان ته حجت نه ګڼله او ځان يې د هغوى په څېر مجتهد ګاڼه .[164] که څه په غير مستقيمه توګه یې په خپلو استنباطاتو کې د تابعينو له نظریاتو ګټنه کړې ده.[165]

٦-٢ اجماع

د امام ابوحنيفه په “فقهي ادله” کې داسې کوم شواهد نشته،چې اجماع پکې په اصولي مفهوم ځاى ولري . د لومړي ځل لپاره د امام شافعي رحمه الله علیه (د دويمې هجري پېړۍ دويمه نيمایی) په الرساله کې اجماع د استنباط يوه سرچينه مطرح شوه .سره له دې، حنفي فقيهانو د “اصول علم” تر تدوين وروسته کوښښ کړى،چې په خپلو استنباطي طريقو کې د اجماع ځاى په حنفي فقه او شرايطو کې انځور کړي . ان د حنفيانو په آثارو کې ځينې ليدلوري په خپله امام ابوحنيفه ته ورمنسوب شوي[166]؛ خو ښکاري،چې دا انتساب دومره کوټلى نه وي .[167]

٧-٢. راى او قياس

لکه څنګه چې ددې څپرکي په پيل کې هم اشاره ورته وشوه،د شيعيانو او اهل حديثو اهلسنتو له نظره د امام ابوحنيفه (ره) تر ټولو ستره ځانګړنه په فقه کې پر راى او قياس اډانه او د نص پر وړاندې اجتهاد دى .همدا مسله د هغه تور تر څنګ،چې احاديثو ته بې اعتنا و، هغه مهم لامل دى،چې امام ابوحنيفه ته يې د شيعيانو او اهل حديثو اهلسنتو ليد منفي کړې او د دوى ترمنځ يې اړیکې ترېنګلې کړې دي؛نو اړينه ده،چې په دې هم يوه څېړنه وشي .

الف)د قياس تعريف

حنفي عالم، ابوبکر سرخسي (٤٩٠ س مړ) د قياس په تعريف کې ويلي دي :

(( هو الحاق فرع باصل فيه نص يحکم معين من الوجوب او الحرمة،لوجود علة الحکم فى الفرع کما هى فى الاصل و يسمى هذا اجتهادا مجازا ايضا،لانه ببذل المجهود يحصل هذا المقصود =[168] قياس دادى : فرع په اصل پورې ورتړل؛هغه اصل،چې په نص يې ټاکلى وجوبي حکم يا حرمت موجود وي په دې دليل،چې د اصل حکم علت په فرع کې هم دى .دې عمل ته مجازا اجتهاد هم وايي؛ځکه [د مجتهد] په هڅه دا موخه لاس ته راوړل کېږي .”

ابن مسعود (رض) قياس داسې تعريف کړى دى : (( و هو تصدية الحکم من الاصل الى الفرع لعلة متحدة لا تدرک بمجرد اللغة[169] = له اصل نه فرع ته د حکم سرايت او ورغځولو ته وايي،په دې دليل،چې د دواړو علت سره ګډ دى،چې [دا علت] يوازې د لفظ [له ظاهره] پېژندل کېږي. ))

قاضي ابوبکر باقلاني د قياس په تعريف کې وايي :

(( و هو حمل مجهول على معلوم،فى اثبات حکم له او نفيه عنه بامر جامع بينهما من حکم او صفة =د يو ګډ چار په دليل پر معلوم د مجهول حمل دى،چې مجهول ته د يو ګډ چار په دليل يو حکم اثبات يا نفې کړو دا که د دواړو ترمنځ موجود حکم وي يا صفت . ))[170]

پردې بنسټ قياس څلور رکنه لري :

١.اصل (مقيس عليه) : هغه موضوع،چې حکم يې په کتاب،سنت او يا اجماع کې راغلى دى .

٢.اصل حکم : شرعي حکم،چې د کتاب،سنت يا اجماع له لارې د اصل لپاره ثابت شوى دى .

٣.فرع (مقيس) نوې موضوع،چې حکم يې په کتاب،سنت يا اجماع کې راغلى نه دى .

٤.علت : هغه وصف،چې د اصل حکم ملاک، کچه او مناط دى . په بله وينا : د اصل او فرع ترمنځ جامع وصف دى،چې د قياس سرچینه ده .

ب) د راى تعريف

د راى د تعريف لپاره بېلابېلې څرګندونې شوې دي . ځينو په يوه تنګه مانا کې کارولې او د قياس انډول يې ګڼلې ده .ځينو يې مانا پراخه کړې او د اجتهاد انډول يې ګڼلې ده . ابن قيم جوزي یې په تعريف کې وايي :

((نعنى بالراى هنا : ما يراه القلب بعد فکر و تامل و طلب لمعرفة وجه الصواب مما تعارض فيه الامارات = له راى مراد دادى،چې : په هغو ځايونو کې،چې امارات يې په ټکر کې وي او زړه تر اندنې،تامل او له سمې لارې وهلو وروسته ورته رسېدلى وي .))

نو ددې تعريف له مخې،که د علاماتو له مطلقې امارې مراد نښې،ادله او قراين وي،راى د اجتهاد ټول اړخونه رانغاړي؛لکه څنګه چې ابن قيم په يو بل ځاى کې وايي :

((على ان التحقيق الذى لاشک فيه انه ما من امام منهم الا و قد قال بالراى و ما من امام منهم الا و قد تبع الاثر الا ان الخلاف – و ان کان ظاهره فى المبداء –لکن فى التحقيق انما هو فى بعض الجزئيات يثبت فيها الاثر عند الحجازيين دون العراقيين فياخذ به الاولون و يترکه الاخرون لعدم اطلاعهم عليه او وجود قادح عندهم[171]= بېشکه ويلاى شو،چې په امامانو کې به داسې څوک نه وي،چې د راى پر بنسټ يې خبرې کړې نه وي او داسې امام به نه وي،چې له احاديثو يې لاروي کړي نه وي؛ خو اختلاف – چې ښکاري بنسټیز دى- تر څېړنې وروسته لاس ته راځي، چې يوازې په ځينو جزيياتو کې دى، چې په هغو ځايونو کې حجازيانو ته روايت ثابت شوى؛خو عراقيانو ته ثابت شوى نه دى ؛نو ځکه حجازيان د هغه حديث پر بنسټ عمل کوي؛خو عراقيانو پرېښى ؛ځکه له دې حديثه يا خبر نه دي او يا يې په اړه نيوکه لري . ))

فخر رازي د راى په تعريف کې وايي :

(( ان الراى هو القياس،لانه يقال للانسان : اقلت هذا برايک ام بالنص ؟ فيجعل احدهما فى مقابلة الآخر[172] = راى هماغه قياس دى؛ ځکه انسان ته ويل کېږي : آيا دا دې د خپلې راى له مخې وويل که د نص پکې پر بنسټ ؟؛نو يو د بل پر وړاندې ايښوول کېږي .))

ابوبکر سرخسي وايي :

(( والراى لا يصلح لنصب الحکم ابتداء و انما هو لتعدية حکم نص الى نظيره مما لا نص فيه[173] = راى له پيله د حکم د اثبات صلاحيت نه لري؛بلکې راى په ورته ځايونو کې د منصوص حکم غځولو ته چې نص نه وي،کارونه لري .))

شاه ولي الله دهلوي هم ويلي دي :

(( ان الراى هم حمل النظير على النظير والراد الى اصل من الاصول دون تتبع الاحاديث و الآثار[174]= راى په مشابه د مشابه حمل او له اصلونو ځنې يو اصل ته يې ورستنول دي،بې له دې،چې په احاديثو او منقولو سرچينو کې پلټنه وشي .))

ښکاري د اهل راى او د عراق د فقهي ښوونځي په پام کې راى نه پر هغه پراخه مانا ده،چې مطلق اجتهاد راونغاړي او نه پر هغه تنګه مانا ده،چې يوازې اجتهاد د قياس انډول وي . که په مطلقه مانا د اجتهاد پر مانا وي؛نو د “اهل حديثو ښوونځي” او د “اهل راى ښوونځي” نورو مخالفينو لپاره يې د پېغور کوم دليل نه پاتېږي؛ځکه هر فقيه په هره لېوالتيا که څه حديث پال وي،په يو ډول اجتهاد لاس پورې کوي او بې له عقلي ځيرنې او د ځينو قواعدو له کارونې به له قرآن او سنتو د احکامو استنباط ناشونى وي؛ نو پردې بنسټ راى بايد ځانګړې مانا او کارونه ولري،چې د “اهل راى ښوونځي” ځانګړنه وګڼل شي .

خو “راى” يوازې قياس هم نه دى . د ليکوال په آند د اهل راى ښوونځي د يوې ځانګړنې او د استنباطي لارې په توګه داده : د فتوا ورکول(؛خو) نه د ټاکلي نص پر استناد او لاسوند؛ بلکې د اهل راى فقيه د مصلحت سنجونې او له شريعت او موخو يې د ټوليزې پوهېدنې له مخې . د نقلي ادله و په نشتون کې او چې کله په يوه ځانګړې قضيه کې ټاکلى نص نه وي؛نو اهل راى فقيه پر خپل نظر بې له دې چې پر ځانګړي لاسوند ډډه وکړي،ځان ته د فتوا لار پرانستې ګڼي او البته کوښښ کوي،چې څه يې په لاس کې دي،د شريعت له نظام سره خورا همغږى حکم پيدا کړای شي . ابن مسعود،چې لوړپوړى اهل راى شمېرل کېږي،وايي :

((اقول فيها برايي،فان يکن صوابا فمن الله و ان يکن خطاء فمنى و من الشيطان، والله و رسوله منه بريئان[175] = په دې مسله کې د خپلې رايې پر بنسټ خبرې کوم،که سم مې ويلي وي؛نو د خداى له لوري به وي او که تېروتى يم؛ نو زما او د شيطان له لوري به وي او خداى او استازى يې له دې تېروتنې بچ دي .))

امام ابوحنيفه (ره) هم په دې اړه وايي :

((دا خبره مو “راى” ده او ترټولو غوره هغه خبره ده،چې لاسرسى مو ورته موندلى ؛نو څوک چې تر موږ غوره خبره راوړي؛نو صواب ته به نږدې وي .[176]))

راى په دې مانا،سربېره پر قياس،استحسان هم رانغاړي او ان ، چې مرسله مصالح هم يو ډول راى شمېرلای شو؛ ځکه د اهل راى فقيه چې کله په يوه پېښه کې، نص نه وي؛نو شونې ده،چې قياس هم قبيح وګڼي او استحسان ته مخه کړي او پر استحسان ولاړه فتوا ورکول به هم د روايت له مخې نه وي؛بلکې يو ډول راى ده؛ لکه څنګه چې مرسله مصالح هم کله ټاکلې روايتي اډانه نه لري او د دې استنباطي سرچينې د ګروهنو په ګومان،د شريعت د ټوليزو موخو او د احکامو د مصالحو سنجونې په پامنيوي،د يوې قضيې حکم لاس ته راوړل کېږي .

ج)د امام ابوحنيفه (ره) په فقه کې د راى او قياس کارونه

استحسان او ان قياس په اهل حديثو او مالکي ښوونځي کې هم شته او لکه څنګه چې وويل شول،په مالکي مذهب کې مرسله مصالح هم يو ډول راى شمېرلېدی شي . عراقي حديثپالو؛لکه سفيان ثوري هم له قياسه کار اخستى دى .[177] څه چې په دې باب د اهل راى او په تېره د امام ابوحنيفه (ره) د ښوونځي د توپېر لاملېږي،د راى او قياس د کارونې کچه او له قياس سره د واحد روايت په څېر د کمزورې روايتي ادلې د ټکر په ځايونو کې د چلن څرنګوالى او ځينې ظواهر دي .همدا ټکى لاملېده،چې د امام ابوحنيفه(ره) ځينې حديثپال همپېري؛لکه مالک او نور، چې په خپله يې په فقه کې له قياسه کار اخسته،د هغه پر قياس يې نيوکه کوله او په مقابل کې يې ځينې د هغه د قياس ستاينې ته راهڅول،تردې چې قياس يې يو متل شوى و .[178]

د حضرت امام ابوحنيفه (ره) په ليدلوري کې له راى موخه واقعي حکم يا “ثواب” ته تر ټولو نږدې ظاهري حکم دى .[179] هغه په دې باب يوسف بن خالد سمتي ته وايي :

(( خداى څوک د ناپوهۍ له امله نه عذابوي او له جاهلانه وينا نه خوښېږي او زموږ دنده واقع ته د رسېدو لپاره اجتهاد دى او هر مجتهد [د ظاهري حکم له مخې] مصيب دى؛خو د [واقعي حکم]صواب له خداى سره دى .[180]))

((په راى او اجتهاد کې د حضرت امام ابوحنيفه (ره) د اندیز- فکري بنسټونو د سمې پېژندنې لپاره بايد وويل شي،چې هغه ګروهن و،چې د شريعت احکام د خداى له لوري رالېږل شوي، چې د خلکو ګټې تامين او خوندي کړي …؛خو د شريعت احکام پراخه لمنه لري او بايد پکې پټ حکمت او مصلحت يو له بله بېل کړاى شي .د شريعت ځينې احکام په ادابو،دودونو،سننو، عبادي مراسمو او مذهبي کړنو پورې اړوند دي او پکې پټ مصلحت هماغه تعبد او خداى ته د بنده نږدېوالى او تقرب دى؛نو ځکه تعبدي احکام په شرعي نصوصو پسې ځي او راى په دې باب له لږې کارونې برخمنه ده؛خو د شريعت ځينې احکام د بشري ژوند په ورځني موضوعاتو پورې اړوند دي او ددې احکامو د پلي کولو آریز حکمت؛نه د بندګانو تقرب او تعبد؛ بلکې په ټولنه کې يو روغ حقوقي او جزايي غونډال رامنځ ته کول دي او د شريعت همدا احکام دي،چې حضرت امام ابوحنيفه (ره) يې په استنباط او څرګندونه کې د راى ډېره کارونه ګڼله . ))[181]

د) د حضرت امام ابوحنيفه (ره) پر وړاندې د قياس د قواعدو کارونه

د امام ابوحنيفه (ره) په فقه کې له قياسه په ګټنې کې دوه آرونه دي :

١.قياس يوازې په غيرتعبدي او غيرعبادي چارو کې کارونه لري؛نه په تعبدي چارو کې . د بېلګې په توګه : د پاکوالي په برخه کې امام (( د حدث د لرې کولو(چې يو تعبدي چار دى او د عبادت سريزه ده،) او د خبث د لرې کونې،(چې په ليدلوري کې یې په پاکوالي پورې اړوند دى او تعبدي اړخ نه لري،تر منځ) څرګند توپير ایښی دی : د حدث په لرې کولو کې يوازې اوبه لرې کوونکى ګڼي او په استثنایي توګه د سفر په شرايطو کې د اوبو په نه پيدا کېدو کې، يوازې د کجورې پوخ نبيذ وړانديزوي . دا استثنا یې له حديثه اخستې او د اوزاغي پر خلاف يې ان د غيرکجورې نبيذ يې پر منصوص ځاى قياس کړى نه دى [182]؛خو د خبث د لرې کولو په برخه کې د څو خپروورو روايتونو په عموميت يې يوه ټوليزه قاعده راسپړلې ده او نه يوازې د خبث لرې کول يې په هره پاکه مايع جايز ګڼلې؛بلکې اصولا د نجاست په شان لرې کونه هم په بله طريقه،بې له وينځلو تجويزوي . ))[183]

البته (( په ځينو ځايونو کې د اختلاف جرړه په مصداق کې وي او امام ابوحنيفه (ره) د مسالې بېخ له تعبدي چارو ځنې نه ګڼي . د بېلګې په توګه : د امام ابوحنيفه (ره) په فقه کې په نجاساتو پورې اړوند چارې او تطهير یې تعبدي چارې نه ګڼل کېږي؛نو پردې بنسټ قياس ورته لار نه لري .))[184]

٢. له قياسه هغه مهال کار اخستل کېږي،چې په يوه موضوع کې هېڅ نص او روایت نه وي .شعراني ددې ګوماني ځاى د لرې کولو لپاره، چې د امام ابوحنيفه (ره) قياس د نص پر وړاندې اجتهاد دى،د امام ابوحنيفه (ره) له خولې وايي :

(( پر خداى قسم دروغ يې ويلي او پر موږ يې تور تړلي،چې موږ قياس پر نص ړومبى ګڼو ،آيا د نص په شتون کې قياس ته اړتيا شته ؟))[185]

[شیخ الاسلام]ابن تيميه وايي :

(( څوک چې ګومان کوي،چې ابوحنيفه او يا د مسلمانانو له امامانو ځنې يو امام،پر قياس د منګولو لګولو په پار یې له صحيح حديث سره مخالفت کاوه؛نو په باب یې تېروتي او په ګومان او يا هوى يې خبره کړې ده . ابوحنيفه په سفر کې په نبيذ د اودس کولو پر حديث عمل کړى او له قياس سره يې مخالفت کړى دى او همداراز په لمانځه کې یې د قهقې (پر مبطلتوب) عمل کړى دى او په دې باب يې هم له قياس سره مخالفت کړى؛ ځکه له نظره یې دا دواړه حديثونه سم دي،حال داچې د احاديثو امامان دا احاديث سم نه ګڼي [او له مرسلاتو ځنې دى] .))[186]

له واحد خبر او مرسل خبر سره د قياس د ټکر په باب ابن قيم جوزي ګروهن دى،چې :

((د ابوحنيفه اصحاب پردې اجماع لري،چې د امام ابوحنيفه مذهب دادى،چې پر وړاندې یې کمزوری حديث تر راى او قياسه غوره دى .))[187]

د امام ابوحنيفه پر وړاندې د قياس په کارونه کې بې له دې دوو ټوليزو قواعدو، ابوبکر سرخسي پردې ټکي د ټینګار ترڅنګ،چې امام ابوحنيفه (ره) قياس ان د ضعيف او کمزوري حديث پر وړاندې هم ړومبى نه ګاڼه،په دقيقه توګه، د قياس په کارونه کې د امام ابوحنيفه (ره) شرطونه او کچې دا ګڼي :

١.د بل نص په شتون، اصل حکم،په هماغه اصل پورې ځانګړى نه وي ؛

٢.په قياس، په اصل پورې له اړوند حکمه لاس په سر نشي؛

٣.د اصل لپاره،چې په شرعي نص کې کوم علت بيان شوى وي، په هماغې اصل پورې ځانګړى نه وي،چې اصل حکم فرع ته ورمنسوب شي،چې نص يې نه رانغاړي؛

٤.تر تعليل وروسته (او فرع ته د اصل حکم سرايت او ورغځول) اصل حکم په هماغه پخواني حالت (تر تعليل مخکې) پاتې شي؛

٥.تعليل (فرع ته د اصل حکم ورغځول) د منصوصو الفاظو د ابطال (بدلولو) تضمینوونکی نه وي.[188]

په پاى کې ددې روايت راوړل به هم ښه وي،چې شيخ مفيد د “المحاسن” په کتاب کې رانقل کړى،چې امام ابوحنيفه (ره) به ويل :

(( البول فى المسجد احيانا،احسن من بعض القياس (المقايس)=کله په جومات کې متيازې کول تر ډېرو قياسونو غوره دي .))[189]

٨-٢.استحسان

د استحسان په تعريف کې فقهاء يوه خوله نه دي؛خو د حنفيانو د رای په تعریفولو کې راغلي چې: ١. ” د پياوړې وجهې په پار له قياسه د مجتهد لاس پر سر ېدل “؛[190] ٢. “د قياس پرېښوول او په اسان حکم يې اخستل “؛[191] ٣.” د ټاکلې پېښې په باب تر ټولو پياوړي دليل غوره کول “.[192]

امام ابوحنيفه (ره) به هم په هغو ځايونو کې،چې قياس قبيح ګاڼه؛نو پر استحسان يې عمل کاوه؛ځکه کله به قياس په ټولنيزو عادي اړيکو او په معاملاتو کې له دود (عرف) سره په ټکر کې و او د ستونزو لاملېده .[193]

٣. په فقه کې د امام ابوحنيفه (ره) ټوليز دریځونه

په فقه او عملي قواعدو کې د امام ابوحنيفه ټوليز دریځونه،چې په خپلو استنباطاتو کې یې کارول،په لاندې توګه د ډلبندۍ وړ دي :

١.په عباداتو او معاملاتو کې اسانتيا او پراختيا : د بېلګې په توګه : د طهارت په باب کې له بدنه د نجاست لرې کېدل په هره پاکه مايع جايز ګڼي؛ځکه په آند یې د “و ثيابک فطهر “[194] آیت مطلق دى او بې دليله يې تقييد جايز نه دى . د صيقلو څيزونو؛لکه هندارې او تورې په باب يې يوازې مسح کول د نجاست کنګالول او د خبث لرې کونه شمېري؛لکه څنګه چې د بيع په باب کې هغه او زده کړيالان يې د هغه څيز پېرل،چې پېرونکي نه وي ليدلى،هم له پېغمبر اکرمه د ځينو روايتونو په رڼا کې جايز ګڼي .[195]

٢. د دوو تکليفونو يا دوو سزاګانو نه یو ځای کول او د حنفيانو د وينا له مخې،د بېوزله او کمزوري اړخ رعايت : د بېلګې په توګه ،هغه له حضرت علي (ک) څخه د يو روايت له مخې،له ښي لاس او کيڼې پښې تر پرېکېدو وروسته د غل د کيڼ لاس پرېکول جايز نه ګڼي .[196]

٣. د شونتيا تر بريده د انسان د تصرفاتو سمونه : د بېلګې په توګه : امام تر جسمي بلوغ مخکې د عاقل ماشوم اسلام سهي او معتبر ګڼي .[197]

٤.وګړيزو آزاديو ته ارزښت ورکول : د بېلګې په توګه : د بالغې او د اهليت خاوندې ښځې په واده کې “ولي” د ولايت او سلطې خاوند نه ګڼي .[198]

٥.دولت ته د بشپړ سيادت او واک ورکول : د بېلګې په توګه، هغه د شاړو (مواتو) په احيا (او آبادۍ) او په خاوندېدو کې یې د امام اجازه شرط ګڼي (د شيباني او ابويوسف پرخلاف) .[199]

پاتې دې نشي،چې د حنفيانو په نزد “حيل ” او “عرف” هم د استنباط له سرچينو شمېرل کېږي او ګروهن دي،چې امام ابوحنيفه (ره) به دا دوه هم د خپل استنباط سرچينې ګڼلې[200] ؛ خو بايد وويل شي،چې شرعي حيل (قانوني چاره لټونې) د امام ابوحنيفه (ره)تر فقهې ډېرې،حنفي فقيهانو ډېر کارولي دي؛که څه اهل حديثو د “حيل” په نامه يو کتاب امام ابوحنيفه (ره) ته ورمنسوب کړى؛ خو له امامه د داسې کوم کتاب تاليف په حنفي او بې پلوه سرچينو کې تاييد شوى نه دى .څه چې د امام ابوحنيفه (ره) د فقهې په فروعو کې موندل کېږي،د حيل د کارونې محدودې بېلګې دي،چې په واقع کې يې د فقهې ټوليزو قواعدو ته ستنېدل، له مصالحو د لاروۍ او له بندګانو د ستونزو د لرې کولو په څېر دي .

سرخسي وايي : چل هغه مهال جايز او روا دى،چې يو وګړى له حرامو وژغوري او يا يې کوم حلال ته ورسوي او هغه مهال رټلى او ناروا چار دى،چې د نورو د حق د لتاړلو او يا د باطل د حق ښوولو لپاره وکارول شي .[201]

په فقه کې د حيل کارونې پراختيا د امام ابوحنيفه (ره) په زده کړيالانو او تابعانو کې غځېدلی او په دې باب ابويوسف او محمد بن حسن شيباني يو لړ کتابونه هم ليکلي دي .[202] البته له ابوسليمان جوزجاني (د شيباني زده کړيال)نقل شوي،چې هغه استاد ته د “حيل” کتاب ورمنسوبوی سم نه بولي او زیاتوي،چې دا کتاب وروسته د بغداد ليکوالو کښلی دى .[203]

٤. د امام ابوحنيفه (ره) د فقهې تطور- ډول ډول والی

نننۍ حنفي فقه په بشپړه توګه د امام ابوحنيفه (ره) د څرګندونو ښکارندوى وای نشي .د امام ابوحنيفه (ره) اندې يې زده کړيالانو اوډون- ترتیب او تاليف کړې دي او دوى هم د زمانې او چاپېريال د شرايطو په پامنيوي او غوښتنو او اهل حديثو ته د ورنږدېوالي په پار او ورسره د اختلافاتو د راکمولو په پار د امام ابوحنيفه (ره) فقه اهل حديثو ته ورنږدې کړه؛نو پردې بنسټ، نننۍ حنفي فقه مخکې او ډېره تر دې،چې د امام ابوحنيفه (ره) د څرګندونو ښکارندوى وي، د زده کړيالانو یې؛ په تېره د ابويوسف د لېوالتياوو او اندو محصول-يېبره ده .

((امام ابوحنيفه (ره) په فقه کې ازاد انديس دودوله او هېڅکله يې هم څوک له ځانه په پټو سترګو لاروۍ ته نه رابللی . په هغو روايتونو کې ، چې “زفر بن هذيل” له امام ابوحنيفه (ره) څخه رانقل کړي ،په ډاګه کړې يې ده،چې چا ته حلال نه دي،چې بې له دې چې د ده د کومې فتوا ورکولو په دليل پوه شي،يوازې د تقليد له مخې،ترې فتوا ورکړي .[204] هغه په دغسې ټينګار دا زده کړې خپلو اصحابو ته ورکړې وې،چې څو نسلونه وروسته يې لارويان،له يوه عالمه د بل عالم تقليد بې له دې،چې د حکم له منځپانګې يې خبر شي،حرام شمېرلی دی .))[205]

د امام ابوحنيفه (ره) زده کړيالان هېڅکله د امام مقلدین نه وو او د يو مجتهد په څېر به يې د هغوى له سرچينو نېغه په نېغه د احکامو پر استنباط لاس پورې کاوه او په ځينو ځايونو کې يې د خپل استاد د نظر پر خلاف هم نظر ورکاوه .د امام ابوحنيفه (ره) ځينو زده کړيالانو او په سر کې یې قاضي ابويوسف او شيباني، حنفي فقهې له را ټولولو سره جوخت، په فقهي چارو او عقيدتي مسالو کې له اهل حديثو ښوونځي سره خپل واټن کم کړ؛لکه څنګه چې يې په سياسي اړخ کې د عباسي خلافت پر وړاندې يو منځلارى دريځ غوره کړ . دا چارې ددې لامل شوې،چې د ځينو اهل حديثو (لکه يحيى بن سعيد قطان،وکيع بن جراح،يحيى بن آدم،ابوعبيد قاسم بن سلام) دريځونه د حنفيانو او امام ابوحنيفه (ره) پر وړاندې واړول شي .[206]

* راټولونه

له تېرو ويېنو لاس ته راځي،چې امام ابوحنيفه (ره) په خپلو اندو، فقهي مذهب او د خپل استنباط په کړنلار او سرچينو کې د اهلبيتو له ښوونځي سره ډېره همغږي نه لري سره له دې،په ځينو ځايونو کې د امام ابوحنيفه (ره) کړنلار او اندې له عمومي اهلسنتو ځنې واټن نيسي او د اهلبيتو ښوونځي ته نږدې کېږي .

د کتاب او سنتو په باب دې وويل شي،چې له دې بنسټيزو سرچينو د امام د استنباط دود او د احکامو د راسپړلو آرونه يې د اهلبيتو له ښوونځى سره ګډ ټکي لري او هم يو لړ توپيرونه .

په قرآن کې يې “عام، خاص” او “مطلق مقيد” ته اهتمام او پاملرنه،د اهلبيتو له مذهب سره سمون خوري؛خو د ځينو ظواهرو تنګوالى او تضييق او له قرآن او سنتو د لاس ته راغليو احکامو په فرض او واجبو ويشل،د امام ابوحنيفه د فقهې ځانګړنې دي،چې د اهلبيتو په ښوونځي که نه ليدل کېږي .

د صحابه وو اقوالو،افعالو او همدارز د تابعينو اقوالو ته چې ګردو اهلسنتو ته منل شوې سرچينې دي، د امام ابوحنيفه (ره) ګوتنیونکی – انتقادي ليد يې د عمومو اهلسنتو له کړنلارې بېلوي او د اهلبيتو ښوونځي ته یې ورنږدې کوي؛ لکه څنګه چې د اهلسنتو په نزد منل شويو راويانو ته يې ګوتنیونکی ليد(لکه حضرت ابوهريرة (رض) او نورو ته يې دريځ د اهلسنتو له عمومي بهيره لرې کړى دى او) د تشييع ښوونځي ته يې ورنږدې کړى دى . ويلو ته يې اړتيا نشته،چې په دې څو ځايونو کې د امام ابوحنيفه (ره) دريځ،چې له شيعي دريځ او ليدلوري سره همغږي لري،يو ارزښتمن او استراتيژيکه کړلار ده .

د اهلسنتو راويانو ته د امام ابوحنيفه (ره) ګوتنیونکی ليد او پر روايتونو يې سخت دريځي کول په داسې حال کې دي،چې هغه له اهلبيتو (امام باقر او امام صادق) څخه د روايتونو په اخستو کې له بېخه د سندي او رجالي نقد او کره کتنې په څېړنې پسې نه دى او موږ به په راتلونکي څپرکي کې دې موضوع ته اشاره وکړو .

بله مهمه مسله د امام ابوحنيفه (ره) په فقه کې د راى يا قياس او استحسان ويينه- بحث ده .څرګنده ده،چې د اهلبيتو په ښوونځي کې په قياس او استحسان لاس پورې کول رټل شوى چار دى او دا دواړه د اهلبيتو په فقه کې کوم ځاى نه لري؛خو د امام ابوحنيفه (ره) فقه او همداراز د مخالفانو له اخستنې سره سره او لکه څنګه چې په ځينو شيعي سرچينو کې انځور شوې،د امام ابوحنيفه (ره) په فقه کې قياس او استحسان په محدودو ځايونو کې کارونه لري .د امام ابوحنيفه لخوا د قياس او استحسان په کارونه کې بايد څو ټکي په پام کې ونيسو:

١.امام ابوحنيفه (ره) به له راى يوازې په غير تعبدي چارو کې ،کار اخسته،هغه هم هغه،چې په اړه به يې نص نه و .

٢.هغه ډېرى مرسل روايات او آحاد روایات،په نننۍ مانا، د خپل عمل او استنباط لپاره مبنى او سرچینه ګرځولي وو .

٣.امام ابوحنيفه (ره) په جزيي توګه هم له قياس او استحسانه د ګټنې لپاره خپل ځانګړي موازين، کچې او قواعد درلودل .

ددې خبرو په پامنيوي لاس ته راځي،چې له امام ابوحنيفه (ره) نه د يو داسې وګړي انځور، چې په فقه کې یې چار”د نص پر وړاندې اجتهاد” دى، يو بې بنسټه انځور دى . البته روښانه ده،چې ان تر همدې بريده هم له قياسه کار اخستل د اهلبيتو امامان نه مني؛خو هېر دې نشي،چې پر قياس عمل،سره له دې،چې د اهلبيتو امامانو رټلى، ان د لومړنيو اماميه شيعه وو په فقيهانو کې دود و . ابن ابى عقيل عماني (٣٤٠ س مړ) او ابن جنيد اسکافي (٣٨١ س مړ)،چې دواړه له سترو فقهاوو او د غيبت د پېر له لومړنيو فقيهانو شمېرل کېږي او په شيعه فقهاوو کې د “قديمين” په نامه ځانګړى مقام او درناوى لري،دواړو پر قياس عمل کاوه .[207] سره له دې،چې شيعيان او شيعي علماء په دې دواړو پسې نه ځي؛خو بيا هم ځان ته اجازه نه ورکوي،چې سپکاوى يې وکړي او دا دواړه په شيعه فقهاوو کې ځانګړى مقام لري .[208] لکه څنګه چې پر قياس د دوى عمل ددې نه لاملېږي،چې د تشيع له جرګې او د اهلبيتو له لارويانو ووځي،يوازې پر قياس د امام ابوحنيفه (ره) عمل هم د اهلبيتو له ښوونځي سره د مخالفت پر مانا کېداى نشي او دا هم بايد وويل شي،چې امام ابوحنيفه (ره)؛لکه څنګه ،چې رارسېدلي دي،هېڅکله د قياس په کارونه کې افراط او ښنده نه کوله .

پينځم څپرکى :

د امام ابوحنيفه (ره) له ليدلوري د اهلبيتو مقام

که څه د اهلبيتو د مرجعيت په باب د امام ابوحنيفه د ليدلوريو په باب پرله پېیلي – منسجم خبرونه نشته؛خو سره له دې د هغه د څرګندونو او نظرياتو له ټولګې او له اهلبيتو سره يې د اړيکو څېړنه او همداراز د هغه د سياسي او ټولنيز کړنو او کړنلار پر بنسټ، تر څه بريده د اهلبيتو پر وړاندې دريځ روښانولاى شو .

په دې څپرکي کې به لومړى د امام ابوحنيفه (ره) سياسي څرګندونو ته اشاره وکړو او بيا به يې له صادقينو او علويانو سره اړيکې د شنو، چې په پایله کې به يې د اهلبيتو پر وړاندې ځينې دريځونه څرګند شي .

١.د امامت مساله او د امام ابوحنيفه سياسي نظريه

١-١.د راشده خلفاوو د غوراوي اوډون

د اسلامي فرقو د تاريخ په اوږدو کې يوه خورا حساسه مسله د پېغمبر اکرم (ص) د ړومبنيو ځايناستيو مساله او د څلورګونو راشده خلفاوو پر وړاندې دريځ او د هغوى د غوراوي – تفضل اوډون-ترتيب دى .

د دويمې پېړۍ په لومړۍ نيمايي کې،په غير شيعي او غيرخارجي ډلو کې د شيخينو [حضرت ابوبکر او حضرت عمر (رضی الله عنهما)] پر تفضيل ګروهه يو متداول چار و؛ خو د ختنين [حضرت عثمان (رض) او حضرت علي (ک)] په باب نه يوازې د تفضيل له نظره د راى اختلاف و؛بلکې هغه ډله،چې د “ړومبۍ مرجئه” په نامه پېژندل کېده، د هغوى دواړو د ايمان په باب پر تمېدو قايل وو . د وروستۍ ډلې پېژندل شوي شخصيت “محارب بن دثار” د امام ابوحنيفه (ره) له شيوخو ځنې دى .[209]

په دې باب د امام ابوحنيفه (ره) د دريځ په باب د نظر اختلاف دى . “صميري” د عراق متقدم حنفي ګروهن دى، چې امام ابوحنيفه (ره) او زده کړيالانو يې ابويوسف او شيباني پر حضرت عثمان (رض) د حضرت علي (ک) پر تفضيل ګروهن وو .[210] موفق مکي هم ګروهن دى،چې امام ابوحنيفه (ره) د خلفاوو درجه په دې اوډون ګڼله،چې حضرت ابوبکر (رض) او حضرت عمر (رض) له حضرت علي (ک) نه په مخکې درجه کې وو؛ خو حضرت علي (ک) پر حضرت عثمان (رض) افضليت درلود .[211] مکي په خپلو مناقبو کې نقلوي،چې حماد له خپل پلاره؛ابن عبدالبر نقل کړى،چې امام ابوحنيفه (ره) وويل : ” على احب الينا من عثمان= حضرت علي تر حضرت (رض) عثمانه راته ګران دى “[212] . ابن عبدالبر په بل ځاى کې وايي : “قال ابوحنيفه الجماعة ان تفضل ابابکر و عمر و عليا و عثمان = ابوحنيفه ويلي، چې جماعت پردې دى،چې حضرت ابوبکر او حضرت عمر (رضی الله عنهما) او بيا حضرت علي (ک) او حضرت عثمان (رض) غوره وګڼو.”[213] ابن ابي العزيز هم وايي : ” و قد روى عن ابي حنيفه تقديم على (ک) على عثمان (رض)= له امام ابوحنيفه (ره) نقل شوي ،چې حضرت علي(ک) پر حضرت عثمان (رض) (په فضيلت کې) ړومبۍ دى” .[214]

ملا علي قاري هروي هم د فقه الاکبر په شرح کې راوړي ، چې : ” و روى عن ابي حنيفه تفضيل على (ک) على عثمان (رض) “[215] داچې دا نظريه د جمهورو اهلسنتو له نظر سره مخالفه ده؛ نو قاري يې امام ابوحنيفه (ره) ته د انتساب په سموالي کې ترديد کوي .[216] او پر حضرت عثمان (رض) د حضرت علي (ک) تفضيل ان د امام ابوحنيفه (ره) د زده کړيالانو په روايتونو کې هم راغلى دى . له ابويوسف نه د يو روايت له مخې، د ” شيخينو د تفضل او ختنين د مينې (البته پر حضرت عثمان (رض) د حضرت علي (ک) په تفضيل سره )” نظريه امام ابوحنيفه (ره) ته ورمنسوب شوې ده .[217] محمد بن حسن شيباني د امام ابوحنيفه (ره) بل زده کړيال هم په “السير الکبير” کې وايي : ” ان نوح بن ابي مريم سال ابا حنيفه عن مذهب اهل السنة فقال : ان تفضل ابابکر و عمر و تحب عليا و عثمان [218] =نوح بن عمر امام د اهلسنت مذهب په باب وپوښت؛ امام ابوحنيفه (ره) يې په ځواب کې وويل : [ د اهلسنتو مذهب] دادى،چې حضرت ابوبکر او حضرت عمر (رضی الله عنهما) يې غوره وګڼې او له حضرت علي (ک) او حضرت عثمان (رض) سره مينه وکړې .”

ابن شهر آشوب د حضرت علي (ک) او حضرت عثمان (رض) په باب د امام ابوحنيفه (ره) په تمېدو ګروهن دى او نقلوي،چې امام ابوحنيفه (ره) ويل : ” څه چې د حضرت علي (ک) او حضرت عثمان (رض) ترمنځ راپېښ شوي، خداى ته دې وسپارل شي “[219] دا دريځ په واقع کې هماغه د سياسي مرجئه دريځ دى،چې د حضرت علي (ک) او حضرت عثمان (رض) ترمنځ يې په رامنځ ته شويو شخړو کې له ورمندون ډډه کړې او قضاوت يې خداى او د قيامت ورځې ته ور پرېښى او د همدې ګروهې ( په ارجاء ګروهه او قيامت ته د قضاوت ځنډول) له مخې مرجئه ورته ويل شوي دي . بيا کلامي ارجاء هم تر همدې لېوالتيا لاندې رامنځ ته شوه .

احمد پاکتچي ګروهن دى،چې د حضرت علي (ک) او حضرت عثمان (رض) په باب د امام ابوحنيفه (ره) تمېدل،د محارب بن دثار او ړومبيو مرجئه پر خلاف د دوی په ايمان او ولايت کې نه؛ بلکې په کړو وړو کې يې تمېدنه وه؛ .”[220]؛خو له امام ابوحنيفه (ره) نه پر حضرت عثمان (رض) د حضرت علي (ک) د تفضيل په باب په بېلابېلو روايتونو کې ښکاري،چې امام ابوحنيفه (ره) ته د تمېدنې د نظريې انتسابول به بې بنسټه وي .

په هر حال امام ابوحنيفه (ره)،حضرت علي (ک) پخپلو ټولو جګړو کې پر حقه ګڼلى او د هغه دښمنان يې باغيان شمېرلي دي . مکي نقلوي ،چې امام ابوحنيفه (ره) وويل : “ما قاتل احد عليا الا و على اولى بالحق منه[221] = چې څوک له علي سره جنګېدلى؛نو علي پر حقه و .”

ابن حجر حيتمي هم نقلوي،چې امام ابوحنيفه (ره) ويلي : ” ما قاتل احد عليا الا و على اولى بالحق منه و لولا ما شاع من على فيهم ما علم احد کيف السيرة فى قتال بغاة المسلمين[222]=څوک چې له علي سره جنګېدلي؛ نو علي بر حق و او که له مخالفينو سره د علي چلن راته رارسېدلى نه و؛ نو هېڅوک به نه پوهېدل،چې د مسلمانو باغيانو په باب سيره او کړنلار څه ده .”

قاضي عبدالجبار معتزلي او شيخ مفيد هم نقلوي،چې امام ابوحنيفه (ره) د جمل د جګړې په باب ويلي دي :

” لو لا السيرة اميرالمؤمنين فى اله البغى ما کنا نعرف احکامهم =[223]که د باغيانو په باب د حضرت علي سيره نه وه؛ نو موږ به د باغيانو په باب پر احکامو نه پوهېدو .”

همداراز امام ابوحنيفه (ره) د جمل د جګړې په باب وپوښتل شو،په ځواب کې يې وويل :

“سار على فيه بالعدل و موا علم المسلمين بالسنة فى قتال اهل البغى[224] =حضرت علي د جمل په جګړه کې د عدالت له مخې چلن وکړ او له اهل بغى سره په جهاد کې يې د مسلمانانو بېرغ د سنتو له مخې پورته کړ .”

امام ابوحنيفه (ره) له حضرت علي (ک) سره د حضرت زبير او حضرت طلحه (رضي الله عنهما) د چلن په باب وايي :

” لا شک ان اميرالمؤمنين عليا انما قاتل طلحة و الزبير بعد ان بايعاه و خالفاه[225] =شک نشته،چې اميرالمؤمنين علي له حضرت طلحه او حضرت زبير (رضي الله عنهما) سره تر هغه وروسته وجنګېد،چې دواړو له حضرت علي (ک) سره بيعت وکړ او بيا يې پر مخالفت لاس پورې کړ او خپل بيعت يې مات کړ .”

امام ابوحنيفه (ره) تر حضرت علي (ک) وروسته زوى یې امام حسن مجتبى هم د خليفه او پرحق امام په نامه پېژانده .[226]

د ددې ډېرو روايتونو پر وړاندې په “حنفي اهلسنت و جماعت” کې امام ابوحنيفه (ره) ته په ځينو ورمنسوبو روايتونو کې د څلور ګونو خلفاوو تفضيل يې د خلافت پر ګدۍ د ناستې پر بنسټ مطرح کړى دى.[227] څرګنده ده،چې په “حنفي اهلسنت و جماعت” کې دا روايتونه د اهلسنتو د عمومي باور تر اغېز لاندې دي او امام ابوحنيفه (ره) ته “پر حضرت عثمان (رض) د حضرت علي (ک) د تفضيل” د نظريې انتساب او په اهلسنتو کې له دود ګروهې يې وتل ورته ګران پرېوتي دي .

پاموړ ټکى دادى،چې امام ابوحنيفه (ره) ډېره لږه د چا ستاينه کړې او بې له حضرت علي (ک) د بل صحابي ستاينه نقل شوې ترې نه ده .هغه نه يوازې په صحابه وو کې د چا ستاينه نه ده کړې؛بلکې ځينو صحابه وو ته يې منفي ليد هم درلود،چې حضرت ابوهريرة (رض) يې يو دى؛لکه څنګه چې امام ابوحنيفه (ره) په صحابه وو کې حضرت طلحه،حضرت زبير (رضي الله عنهما) او معاويه بن ابي سفيان باغي نومولي دي،چې د حضرت علي (ک) پر خلاف جنګېدلي دي. د حضرت ابوبکر،حضرت عمر او حضرت عثمان (رضي الله عنهم) د فضايلو په باب او يا پر ويناوو او کړنو يې استناد،په تېره په سياسي چارو کې،د “حنفي اهلسنت و جماعت” په سرچينو کې هم له امام ابوحنيفه (ره) نه کوم روايت نشته . بې له هغو تاييداتو،چې مخکې مو اشاره ورته وکړه .حال داچې امام ابوحنيفه (ره) په څرګنده د حضرت علي (ک) له کړنو او ويناوو ملاتړ کوي او په ځينو ځايونو کې يې پر ويناوو او کړنو استناد کړى دى .بې له هغو ځايونو،چې پورته وويل شو،د عباسي خليفه؛ منصور پر خلاف د ابراهيم بن عبدالله حسني (١٤٧ س) په پاڅون کې امام ابوحنيفه (ره) ابراهيم ته وليکل :

“پر دښمن،چې برلاس شوې،له جمليانو سره دې د نيکه علي بن ابيطالب پر سيرت عمل مه کوه،چې ماتې خوړلي يې و نه وژل او د هغوى مالونه يې وا نه خستل او په تښتېدلي پسې نه شو او ټپي يې له منځه يو نه ووړ؛ځکه هغوى ملاتړ ډله نه درلوده؛بلکې په صفين کې دې د خپل نيکه پر سيرت عمل وکړه،چې اسيرول يې کول او ټپيان يې له منځه وړل او غنيمتونه يې وېشل؛ځکه ددې لښکر تر شا شاميان وو او هلته اوسېدی .”[228]

دا سپارښتنه پر پورته ويل شويو خبرو سربېره،په خپله ددې ټکي ښکارندوى ده،چې په ديني ښوونو کې امام ابوحنيفه (ره) ډېرى حضرت علي (ک) د مرجع په نامه مانه او د حضرت علي سيرت يې د لاروۍ وړ [لازم الاتباع] سيرت په توګه اوڅاراوه .

٢-١ . د مشرۍ او خلافت وړ وګړي

په شيعه سياسي فرهنګ کې د اسلامي ټولنې د مشرۍ لپاره د “امامت” اصطلاح کارېږي ده او دا منصب د اهلبيتو ګڼل کېږي او د شرايطو په چمتوتيا کې،د جائر مشر پر خلاف راپاڅېدل هم واجب ګڼي .

پر وړاندې يې د اهلسنتو په سياسي فرهنګ کې،په دې باب د “خلافت” اصطلاح کارېږي او اهلسنت ددې ترڅنګ، چې د شيعه وو د اهلبيتو د مشرۍ ګروهه نه مني، په جائر مشر پسې راپاڅېدل هم جايز نه ګڼي او له هر مشره لاروي که څه جائر هم وي،واجب ګڼي . د “تغلب” نظريه د اهلسنتو په سياسي اندو کې د مشروعيت يو بنسټ ګڼل کېږي؛نو ځکه اهلسنتو ته د امويانو او عباسيانو د ټولو خلفاوو خلافت د منلو وړ دى او اسلامي خلافت يې بولي .

په دې باب د امام ابوحنيفه (ره) ليدلورى د اهلسنتو له رسمي ليدلوري سره څرګند توپير لري او د شيعه وو نظريې ته خورا نږدې دى او امام ابوحنيفه (ره) په دې باب ددې ترڅنګ چې د “امامت” او “امام” ټکي کاروي،د شيعه وو په څېر په جائر امام پسې راپاڅېدل هم واجب ګڼي . پردې سربېره د ابن بزازي د مناقبو د وينا له مخې، امام ابوحنيفه (ره) امامت او خلافت له حضرت فاطمې نه د حضرت علي (ک) د اولادې حق ګاڼه او ګروهن و،چې همپېرو خلفاوو يې حق غصب کړى او د اهلبيتو پر حق يې ظلم کړى و .[229]

د سعد اشعري،نوبختي او مسعودي نظريه داده،چې امام ابوحنيفه (ره) ګروهن و،چې : له قريشو هر وګړى،چې خلک پر کتاب، سنت او عدل عمل ته راوبلي؛نو امامت يې ثابتېږي او په “خروج” کې يې پر نورو ملګرتوب واجبېږي .[230]

ناشي اکبر د مرجئه وو د عمومي ګروهې په نامه راوړې ده، چې هغوى پر مفضول د فاضل پر ړومبېوب ټينګار کاوه او په دې پسې وو،چې که مفضول پر امامت وټاکل شي؛نو د امت علماوو ته په کار دي،چې د ټاکونکيو تر نهې وروسته او د نهې په نه ګټورېدو کې واک ته د فاضل د رسولو لپاره جهاد وکړي .[231] که څه دا روايتونه تر څه بريده يو له بل سره توپير لري؛خو په يو څيز کې سره ګډ دي او هغه د امامت او خلافت په باب د اهلسنتو له عمومي ګروهې د امام ابوحنيفه (ره) وتل او شيعي ليدلوري ته يې ورنږدېدل دي . د علويانو له پاڅونه ملاتړ او له امويانو او عباسيانو سره يې مخالفت (چې اشاره به ورته وشي) پخپله ددې خبرې پخلی دی،چې امام ابوحنيفه (ره) د اهلبيتو (لږ تر لږه پر سياسي) مرجعيت ګروهن و؛خو د نظريې په جزيياتو کې يې يو لړ ابهامات دي .د روايتونو له ټولګې دې پايلې ته ورسېدای شو،چې د امامت په باب د امام ابوحنيفه (ره) نظريه د زيديه و ګروهې ته ورنږدې کېږي؛بلکې په دې باب د امام ابوحنيفه (ره) ليدلورى کټ مټ د امامت او خلافت په باب د ډېرى زيديانو ګروهه ده .[232]

٣_١.د امام يا خليفه د ټاکلو لار

امام ابوحنيفه (ره) امامت په وصايت پورې منصوص نه ګاڼه، هغه سره له دې،چې ټينګار کاوه،چې امامت د حضرت علي د ځوځات دى، په آند یې د امام ټاکلو لار دا وه،چې امام پر مسلمانانو تر واک پيدا کولو مخکې،بايد له پخوا په پوره بيعت د مسلمانانو له خوا ټاکل شوى وي . د امام ابوحنيفه (ره) له ليدلوري،امامت او خلافت په وصايت او يا داچې وګړى ځان په خپله امام فرض کړي،نه ثابتېږي او نه مشروعېږي؛که څه بيا مسلمانان لاروي ترې وکړي او له خلافته يې خوښ وي؛ځکه خلافت بايد واک ته تر رسېدو مخکې، د پخواني ازاد اختيار له مخې لاس ته راغلى وي .[233]

٢.له امام محمد باقر (ره) سره د امام ابوحنيفه (ره) اړيکې

په ډېرى شيعي او سني سرچينو کې امام باقر (ره) د امام ابوحنيفه (ره) د استاد په نامه اوڅار دى .[234] له امام باقره د امام ابوحنيفه (ره) روايتونه د امام ابوحنيفه (ره) په مسندنو او روايتونو کې ليدل کېږي .[235] په سرچينو کې راغلي،چې له اهلبيتو امام باقر (ره) لومړى تن و،چې امام ابوحنيفه (ره) علم ترې زده کړى دى .[236] ابن حجر حيتمي له اهلبيتو درې تنه د امام ابوحنيفه (ره) استادان ښيي : امام باقر،امام صادق او زيد بن علي .[237]

لکه څنګه چې وويل شول،د امام ابوحنيفه (ره) مهم او اصلي استاد حماد بن ابي سليمان و .په ځينوسرچينو کې راغلي،چې حماد او همداراز حفص بن غياث نخعي د امام ابوحنيفه (ره) نور استادان وو،چې د امام باقر له اصحابو ځنې وو .[238]

که څه امام باقر په مدينه کې او امام ابوحنيفه (ره) په عراق کې اوسېده؛خو په ډېرى سرچينو کې راغلي،چې د مدينې له علماوو د علم د زده کړې په موخه امام ابوحنيفه (ره) دې ښار ته خورا سفرونه کړي دي .ظاهرا په يوه سفر کې امام ابوحنيفه (ره) دوه کاله په مدينه کې مېشت شو او په دې باب يې مشهوره غونډله ” لولا السنتان لهلک النعمان” ددې ښکارندوى ده،چې امام ابوحنيفه (ره) له امام باقر خورا علمي ګټنه کړې ده . آلوسي وايي : ” هذا ابوحنيفه و هومن اهلسنة يفتخر و يقول بافصح لسان :لو لا السنتان لهلک النعمان “[239] . ( البته دا غونډله یې له امام ابوحنيفه (ره) نه د امام صادق په باب رانقل کړې ده .)

آيت الله واعظ زاده خراساني پخپله يوه وينا کې وايي : امام باقر ته په مدينه کې د تبليغ او خپلو ښوونو او اندو د خپرولو زمينه چمتو نه وه او پر منبر يې ازادې خبرې کولاى نه شوې؛خو امام ابوحنيفه (ره) به په کوفه کې دامام باقر د اندو خپرولو لپاره زمينه چمتو کوله،چېامام باقر د کوفې د جوماتونو پر ممبرونو خپلې اندې او د اهلبيتود ښوونځي ښوونې خلکو ته ورسوي .

البته داسې يو څرګند روايت مو و نه موند،چې دا خبره په څرګنده په ډاګه کړي او کېداى شي د آيت الله واعظ زاده خراساني دا خبره له امام باقر سره د امام ابوحنيفه (ره) له اړيکو د خپلې اخستنې پر بنسټ وي.

امام ابوحنيفه (ره) په کوفه کې غوره ټولنيز موقعيت درلود او نه يوازې د هغه ښار پياوړى فقيه او د فقيهانو مخکښ و؛ بلکې پياوړى متکلم هم و او په حقيقت کې د کوفې اندیز- فکري او فرهنګي نبض يې په لاس کې و .دا احتمال شته،چې امام ابوحنيفه (ره) له دې موقعيته ګټنه کړې وي او د امام باقر لپاره يې لاره چاره چمتو کړې وي .

په حنفي متاخرو سرچينو کې هم د امام باقر،امام صادق او امام ابوحنيفه (ره) اړيکې دوستانه ښوول شوې او ترمنځ یې د اړپیچ په باب کوم مطلب نشته . د اهلسنتو په معاصرو څېړونکيو کې،يو لړ يې؛لکه امام محمد ابوزهره له امام باقر او امام ابوحنيفه نه د روايتونو او د هغوى د خبرو په رانقلولو هڅه کوي،چې د دواړو اړيکې دوستانه وښيي او ګروهن دى ،چې امام ابوحنيفه (ره) له امام باقره زده کړې کړي دي او تشيع ته پکې پياوړې لېوالتياوې وې .[240]

٣. د امام صادق (ره) او امام ابوحنيفه (ره) اړيکې

په شيعي او سني سرچينو کې راغلي،چې امام ابوحنيفه (ره) د امام صادق د وګړې- شخصيت او علمي مقام تر اغېز لاندې و او په دې باب يې ويل : ” والله ما رايت افقه من جعفر بن محمد الصادق .”[241] پر شيعي سرچينو سربېره ډېرى د اهلسنتو سرچينو هم امام صادق د امام ابوحنيفه (ره) له استادانو ځنې يو ګڼي .[242]

ابوزهره د امام ابوحنيفه (ره) دا جمله “لو لا السنتان لهلک النعمان” د امام صادق په باب ګڼي،وايي :احتمالا دا دوه کاله هماغه وي،چې امام ابوحنيفه (ره) له ابن هبيره نه حجاز ته مهاجرت وکړ او په حجاز کې يې دوه کاله له امام صادق سره زده کړيالي وکړه .[243]د ځينو روايتونو له مخې ” د امام ابوحنيفه (ره) مور څه موده د امام صادق په نکاح کې وه.”[244] البته ځينود امام ابوحنيفه (ره) پر ځای ابوالبختري قرشي راوړی دی .[245]

ډېرى حنفي روايتونه او کتابونه هم وايي،چې د امام ابوحنيفه (ره) او امام صادق ترمنځ دوستانه اړيکې وې . د امام ابوحنيفه (ره) په جامع المسانيد کې راغلي،چې : يوه ورځ د حج په مراسمو کې امام ابوحنيفه (ره)،امام صادق ته راغى او امام صادق روغ بړ ورسره وکړ او د هغه او د هغه د کورنۍ په باب يې وپوښتل .يو وپوښتل :يابن رسول الله ! دا سړى پېژنې ؟امام صادق وويل : زه يې حال، احوال او کورنۍ پوښتم او ته وايې،چې پېژنې يې که نه؟ دا ابوحنيفه د خپل ښار پياوړى فقيه دى .[246]

د يو بل روايت له مخې،يو سړى امام ابوحنيفه (ره) ته راغى، و يې ويل : نذر مې کړى،چې څه پيسې يو عادل امام ته ورکړم ، وړانديز دې څوک دى ؟ امام ابوحنيفه (ره) وويل : که غواړې عادل امام وپېژنې او خپل مال دې ورکړې؛نو نذر دې جعفر بن محمد ته ورکړه .[247]

ابوالقاسم بغار هم د امام ابوحنيفه (ره) او امام صادق د اړيکو په باب رانقلوي :

“حسين بن زياد روايت کړی،چې امام ابوحنيفه (ره) ددې پوښتنې په ځواب کې ،چې وپوښتل شو،چې تر اوسه دې تر ټولو فقيه څوک ليدلى دى؟ وويل : جعفر بن محمد او دا هغه مهال وو، چې منصور په ما پسې يو څوک راولېږه او ويې ويل : اى ابوحنيفه ! خلک پر جعفر بن محمد راټول شوي او خلک ورته خورا لېوال شوي دي؛نو يو لړ ستونزمنې چارې راټولې او و يې پوښته (چې له ځوابه يې عاجز او د امام صادق محبوبيت کم شي) څلوېښت مسلې مې چمتو کړې او بيا په حيره کې منصور ته ولاړم .منصور له مخکې امام صادق راغوښتى و او په غونډه کې ناست و؛چې پر جعفر بن محمد مې سترګې ولګېدې؛ نو پرتم دې دومره راباندې کېناسته،چې د منصور راباندې ناست نه و.سلام مې وکړ او منصور اشاره وکړه،چې کېنم .بيا يې جعفر بن محمد ته، و ويل : ابا عبدالله ! دا ابوحنيفه دى!هغه وويل: هو ! پېژنم يې .منصور راته وويل : خپلې مسلې له اباعبدالله وپوښته .ما يوه يوه مسله ترې وپوښته او هغه يې ځواب راکاوه او ويل يې :په دې باب ستاسې نظر (د عراقيانو او اهل راى) داسې دى او د مدينه والو (اهل حديثو) داسې دى او زموږ نظر هم دادى .په دې مسلو کې کېداى شي له تاسې او يا له مدينه والو سره هم نظره ووسو او کېداى شي له دواړو ډلو سره مخالف او خپلواک نظر ولرو تر دې چې څلوېښت واڼه پوښتنې مې پاى ته ورسېدې او يوه يې هم بې ځوابه پرېنښووله . بيا امام ابوحنيفه (ره) وويل : ” اليس اعلم الناس اعلمهم باختلاف الناس =آيا تر ټولو یې پوه د خلکو پر اختلاف تر ټولو پوه نه دى ؟”[248]

ځينو معاصرو اهلسنتو ليکوالانو هم د امام صادق او امام ابوحنيفه (ره) دوستانه اړيکې منلې دي او ددې ترڅنګ يې ويلي، داچې دا دواړه د عمر له نظره يو شان و؛نو په دقيقه مانا يې د استادۍ او شاګردۍ اړيکه نه درلوده؛بلکې دا اړيکې يې د معرفت او د علم د راکړې ورکړې په ډګر کې وې.[249]؛خو امام ابوزهره وايي : ” علماوو امام جعفر صادق د امام ابوحنيفه (ره) له استادانو ځنې شمېرلى که څه دواړه همزولي وو .”[250]

په بل روايت کې راغلي دي :

” امام ابوحنيفه (ره) د امام صادق د کور مخې ته راغى،امام صادق کونټۍ په لاس له کوره ووت،. امام ابوحنيفه (ره) امام صادق ته وويل : ابا عبدالله ! دا کونټۍ څه ده ؟ عمر دې هومره نه دی،چې کونټۍ ته اړتيا ولرې. امام صادق وويل : هو ! خو دا د رسول الله (ص) کونټۍ ده او تبرک پرې مو هم. امام ابوحنيفه (ره) وويل : که پوهېدم،چې دا د رسول الله (ص) کونټۍ ده؛نو پاڅېدم او ښکل کړې به مې واى . امام صادق وويل: سبحان الله!او امام ابوحنيفه (ره) يې پر مټ يې لاس راښکود، ويې ويل : نعمانه ! ته پوهېږې چې دا [وېښته مې] د رسول الله (ص) وېښته او دا [پوټکى] مې د رسول الله (ص) پوټکى دى؛نو ولې دې ښکل نه کړل ؟ امام ابوحنيفه (ره) ټيټ شو،چې د امام صادق لاس ښکل کړي او لاس یې له لستوڼې را وکېښ،د امام صادق لاس ته يې زور ورکړ او د امام کور ته ورننووت .”[251]

په بل روايت کې راغلي دي :

” امام ابوحنيفه (ره) امام صادق ته وويل : ځار دې شم ! يو حديث راته ووياست،چې درنه يې روايت کړم. امام صادق ورته وويل : پلرونو مې له رسول الله (ص) څخه روايت کړى،چې ويلي يې دي:” خداى زما د اهلبيتو ميثاق او طينت له اعلى عليينه واخست او زموږ د شيعيانو طينت يې له هغې واخست او که ځمکوال او اسمانوال کوښښ وکړي،چې له دې حقيقته څه بدل کړي؛نو نه يې شي کولاى او تردې وروسته امام ابوحنيفه (ره) او يارانو يې خورا وژړل .”[252]

په بل روايت کې راغلي دي :

” امام صادق،چې عراق ته راغى؛نو “حيره” ته ولاړ او امام ابوحنيفه (ره) ورغى او د څو مسلو په باب يې وپوښت،چې ځنې يې دا وې :ځار مو شم ! “په نېکيو امر” څه دى؟ امام صادق ورته وويل : نېکي په اسمان او ځمکه کې نېکي وي او هغه اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب دى . بيا امام ابوحنيفه (ره) وويل : ځار مو شم ! بدي څه ده ؟ امام صادق وويل : چا چې ظلم پرې وکړ او د هغه حق يې په زور واخست.بيا امام ابوحنيفه (ره) وويل : داچې څوک پر ګناه بوخت وي او منع يې کړې،څه دي ؟ امام صادق وويل :دا په نېکيو امر او له بديو منع نه ده؛بلکې یو خير دى،چې هغه وګړي ته وروړاندې کېږي . بيا امام ابوحنيفه (ره) وويل : ځار دې شم ! د “ثم لتسئلن يومئذ عن العيم [253]” د آيت تفسير څه دى؟ امام صادق ورته وويل : ستا په آند،چې څه دى؟ امام ابوحنيفه (ره) وويل :امنيت،بدني روغتيا او اوسنى ځواک . امام صادق وويل : “نعيم” موږ يو؛هغه چې خداى خلک زموږ له لارې له بې لارېتوبه خلاص کړي او په زموږ يې خلک له ړوندتوبه بينا او سترګور کړي او په موږ يې له ناپوهۍ پوه کړي دي.امام ابوحنيفه (ره) وويل :ځار دې شم،څنګه قرآن تل نوى دى؟ امام صادق وويل : داچې قرآن راته بې له یوې زمانې بلې زمانې ته نه دى،چې د وخت په تېرېدو زوړ شي،که داسې واى ؛نو قرآن به د نړۍ تر فنا کېدو مخکې فاني کېده .”[254]

قاضي نعمان مغربي وايي :

“ابوعبدالله جعفر بن محمد او اصحابو يې،داچې امام ابوحنيفه (ره) او د هغه عراقي اصحاب يې تشيع ته د نږدېوالي له امله نه ردول؛ځکه هغوى خپلې ديني ښوونې په عراق کې د [حضرت علي] له اصحابو زده کړې وې؛نو ځکه امام صادق او ياران يې هيلمن وو،چې امام ابوحنيفه (ره) او اصحاب به يې حق ته راستانه شي .”[255]

آيت الله واعظ زاده خراساني وايي : ” زما په ګروهه دوى [ د اهلسنتو څلورګوني امامان] له سياسي پلوه شيعه وو؛ځکه ګروهن وو،چې خليفه بايد له آل علي وي او ددې عقيدې په لار کې يې خورا هلې ځلې وکړې .په دوى کې يوه هم له خلافته ملاتړ نه کاوه .دا بايد موږ خلکو ته ووايو . زما په عقيده،داچې مذهب يې پاتې دى؛د حکومتونو پر وړاندې يې همدا ولسي اړخ دى . ډېرې هلې ځلې وشوې،چې امام ابوحنيفه (ره) د منصور د حکومت د قضاوت او دارالافتا مصب ومني؛خو و يې نه مانه .دا سمه نه ده،چې پر منبرونو ووياست،چې امام ابوحنيفه (ره) يې ځکه اوڅار کړ،چې د امام صادق پر وړاندې خپله هټۍ پرانځي يا داچې له حکومته به یې پيسې اخستې . امام ابوحنيفه (ره) تل د امام صادق او اهلبيتو درناوى کاوه او امام ابوحنيفه (ره) په خپله شتمن و او عباسيانو ته يې په ښه سترګه نه کتل ….”[256]

٤ . امام ابوحنيفه (ره) او علويان

٤-١ له امويانو او عباسيانو سره یې مخالفت او له علويانو سره یې ملګرتوب :

څه چې د امام ابوحنيفه (ره) دسياسي ليدلوري په باب راغلل، له سياسي کړنلار سره یې، چې له اموي اوعباسي حکومتونو سره مخالفت او د خپل وخت د حکومتونو پر خلاف يې د علويانو له پاڅونونو ملاتړ کاوه؛پوره يو له بل سره همغږي دي .

داچې امام ابوحنيفه (ره) اموي او عباسي حکومتونه مشروع نه ګڼل؛هېڅکله چمتو نشو،چې له دې حکومتونو سره د همکارۍ بلنه و مني .ابن هبيره په عراق د اموي مروان يو چارواکى له امام ابوحنيفه (ره) سره خبرې وکړې،چې د کوفې د قضاوت چارې سمبال کړي؛خو امام ابوحنيفه (ره) ورسره و نه منله او له دې امره يې سرغړونه وکړه او د همدې سرغړونې له امله ابن هبيره، امام ابوحنيفه (ره) يوسل او لس کوړې وواهه (يوولس ورځې یې هره ورځ لس کوړې واهه)؛خو بيا هم امام ابوحنيفه (ره) د قضاوت منصب و نه مانه .[257]

په ځينو روايتونو کې راغلي،چې ابن هبيره غوښتل،چې د بيت المال د سمبالونې چارې امام ابوحنيفه (ره) ته ورکړي؛خو امام ابوحنيفه (ره) ورسره و نه منله او ابن هبيره ددې سرغړونې له امله په کوړو وواهه .ويل شوي، چې کله به امام احمد حنبل (ره) ته د امام ابوحنيفه (ره) د قضاوت د منصب وړانديز ورياد شو؛نو ژړل يې او دا هغه مهال وو،چې امام احمد بن حنبل (ره) هم په کوړو وهل شوى و .[258]

پر امام ابوحنيفه (ره) د ابن هبيره د دباو زيادښت ددې لامل شو،چې امام ابوحنيفه (ره) کوفه پرېږدي او مکې ته وتښتي او دوه کاله د امويانو له واکمنۍ لرې تېر کړي .[259]

د عباسيانو تر بري وروسته،چې سفاح واکمن شو؛نو امام ابوحنيفه (ره) کوفې ته راستون شو[260] او د عباسيانو په باب هم تقريبا ټولې سرچينې يوه خوله دي،چې امام د عباسيانو خلافت نه مانه او هېڅکله يې له سفاح او منصور سره بيعت و نه کړ.

خطيب بغدادي ليکي : ابوجعفر منصور (عباسي) امام ابوحنيفه (ره) بغداد ته راوغوښت،چې د قضاوت منصب ورکړي او په دې خبره يې خورا ټينګار هم وکړ؛خو امام ابوحنيفه (ره) و نه مانه بيا منصور حکم وکړ،چې امام ابوحنيفه (ره) بندي کړئ او تردې وروسته يې څو ځل له زندانه منصور ته راوست او منصور بيا هم د قضاوت د منصب د منلو وړانديز ورته وکړ؛خو امام ابوحنيفه (ره) بیخي ورسره و نه منله .[261]داچې منصور ټينګار کاوه،چې د امام ابوحنيفه (ره) پښه د خپل حکومت قضايي چارو ته راکاږي، کېداى شي د سياسي مخينې له امله یې وي.”[262] منصور پوهېده،چې امام ابوحنيفه (ره) له هماغه پيله د امويانو او عباسيانو پر ضد له پاڅونونو ملاتړ کاوه او دربار ته يې د امام د پښې په راکاږولو تر څارنې لاندې نيوه . د قضاوت د منصب وړانديز،چې ګټور نه شو؛نو بندي يې کړ او ويل کېږي،چې په پاى کې يې مسموم کړ؛ځکه د امام ابوحنيفه (ره) د ژوند په وروستيو ورځو کې منصور بغداد ته راوغوښت او بندي يې کړ او څو ورځې وروسته امام په بند کې وفات شو (رحمه الله علیه) . زفر بن هذيل (د امام زده کړيال) ويل،چې امام ابوحنيفه (ره) ته يې په بند کې زهر ورکړل .[263]

امام ابوحنيفه (ره)د امويانو او عباسيانو پر خلاف د علويانو له پاڅونونو په کلکه ملاتړ کاوه، له علويانو سره د امام د اړيکو او له پاڅونونو یې د امام د مالي او تبليغاتي ملاتړ په اړه خبرې کوو :

٢-٤ . امام ابوحنيفه (ره) او زيد بن علي (ره)

امام ابوحنيفه (ره) يې د زيد بن علي د پاڅون له اصلي ملاتړو ځنې ګڼلى؛ البته د زيد بن علي او امام اړيکې يوازې له سياسي اړيکو هاخوا ژور علمي اړخ هم درلود . زيد بن علي په ډېرو شيعي او سني سرچينو کې د امام ابوحنيفه (ره) له استادانو ځنې مطرح دى او په ځينو روايتونو کې راغلي، چې په حجاز کې د امام ابوحنيفه (ره) د دوو کالو د مېشتېدو په موده کې يې له زيد بن علي سره زده کړيالي هم کړې ده .[264]

ځينو روايتونو له زيد بن علي سره د امام ابوحنيفه (ره)دوه کلنه زده کړيالي کمزورې ښوولې او ويلي يې دي،چې دا زده کړيالي خپره وره وه .[265] په هر حال،اړنګ – شک نشته،چې امام ابوحنيفه (ره)د زيد بن علي زده کړيال و او په خپله امام ابوحنيفه د زيد د علم ، فقهې،حاضر ځوابۍ،ښکلې وينا او د قناعتي د ځواک ستاينه کړې ده .[266]

ابوزهره وايي : ” امام ابوحنيفه (ره) د عباسيانو په باب تر هغې څه و نه ويل،چې د علي زامن د عباسيانو پر وړاندې راپاڅېدل او ترمنځ یې شخړه شوه . امام ابوحنيفه (ره) د علي د ځوځات مينوال و او په اړه يې ځانګړى تعصب درلود او سرښندنې یې ورته کولې او طبيعتا په غوسه غوسه کېده،په تېره د نفس زکيه،ابراهيم او د ورور یې د پاڅونونو پر مهال،چې امام يې له پلرونو سره کوټلې علمي اړيکه درلوده او د امام له شيوخو ځنې ګڼل کېدل .[267]

ابن بزازي په خپلو مناقبو کې وايي :

“چې کله زيد بن علي زين العابدين پر ١٢١ هجري کال په هشام بن عبدالمالک پسې راپاڅېد؛ امام ابوحنيفه (ره) يې په هکله وويل :ضاهي خروجه خروج جده رسول الله يوم البدر=پاڅون يې د خپل نيکه په څېر د بدر د ورځې پاڅون دى .[268] “

امام ابوحنيفه (ره) ته يې وويل : ولې پخپله ورسره پانڅېدې؟په ځواب کې يې وويل :ځکه د خلکو امانتونه راسره دي؛نو بدرګه مې ورسره و نشوه کړای،دا امانتونه مې ابن ليلي ته ورکول؛خو هغه وا نه خستل؛نو ووېرېدم،چې هسې نه جاهلانه و مرم .

بل روايت دادى،چې د زيد بن علي په پاڅون کې د امام ابوحنيفه (ره) په پوځي پاڅون کې د نه ګډون په باب راغلي دي :

“که ډاډمن واى،چې خلک يې ملاتړ کوي او يوازې به يې نه پرېږدي؛لکه څنګه يې چې د هغه پلار ځان ته پرېښود؛نو هرومرو به مې جهاد ورسره کړى واى؛ځکه هغه پر حقه امام دى؛خو اوس يې په خپله شتمنۍ ملاتړ کوم .”[269]

په بېلابېلو سرچينو کې راغلي،چې تردې وروسته امام ابوحنيفه (ره) لس زره درهم زيد بن علي ته ولېږل او خپل استازي ته يې [چې ظاهرا فضيل بن زبير و] وويل : “عذر مې زيد ته ووايه .”[270]

ابوالفرج اصفهاني،چې په خپله اموي ځوځاتی؛خو علوي ګروهی دى[271]،په دې باب د فضل بن زبير له خولې ليکي : ” امام ابوحنيفه (ره)راته وويل : له فقهاوو ځنې چا د زيد بن علي ملګرتوب کړى دى؟ ومې ويل : سليمة بن کهيل،يزيد بن ابى زياد،هارون بن سعد،هاشم بن بريد،ابوهاشم رماني او حجاج بن دينار . امام ابوحنيفه (ره)وويل :زيد ته ووايه،چې ما د دښمنانو پر خلاف ستا د جهاد پياوړتيا ته يو لړ امکانات ځانګړې کړې او ته او ملګري دې کولاى شئ،چې جنګي وزلې او وسله پرې وپېرئ .فضيل وايي : بيا يې په پام کې نيول شوې مرسته راکړه،چې زيد ته يې ورکړم او زيد هم رانه واخسته .”[272]

٣-٤ . له نفس زکيه او ابراهيم بن عبدالله سره د امام ابوحنيفه (ره) اړيکې

محمد بن عبدالله بن حسن بن علي ابيطالب پر “نفس زکيه” مشهور پر ١٤٥ هجري کال په مدينه کې د منصور عباسي پر خلاف پاڅون وکړ . “نفس زکيه” خپل ورور ابراهيم بن عبدالله بن حسن بصرې ته ولېږه،چې خلک او شيعيان يې مرستې ته راوبلي .

د عراق ځينو فقهاوو د نفس زکيه او ابراهيم بلنې ته مثبت ځواب ورکړ،چې له دوى ځنې د عباد بن عوام،يزيد بن هارون،ميثم بن بشير، شعبة بن حجاب او امام ابوحنيفه (ره) نوم اخستلاى شو .په دوى کې امام ابوحنيفه (ره)تر ټولو جدي فقيه و،چې له نفس زکيه او ابراهيم څخه په ملاتړ کې يې له خپله نفوذه خورا کار واخست. خلک یې د ابراهيم ملګرتوب ته راوهڅول او په يوه ليک کې يې ابراهيم ته بلنه ورکړه،چې کوفې ته راشي،چې ډېره مرسته درسره وکړو .[273]

خطيب بغدادي روايتوي :

“ابواسحاق فرازي ويلي،چې له عراقه مې د ورور د مرګ خبر راورسېد (چې له ابراهيم بن عبدالله طالبي سره يې پاڅون کړى و) کوفې ته راغلم او خبر راورسېد،چې مړ شوى او له سفيان ثوري سره يې [له ابراهيم بن عبدالله سره د پاڅون په باب] مشوره کړې وه .سفيان ثوري ته ورغلم او د خپل ورور د وژنې خبره مې ورته وکړه او و مې پوښت،چې آيا هغه له ابراهيم سره د پاڅون په باب استفتا در نه کړې وه ؟ و يې ويل : هو ! ورته مې وويل : څه فتوا دې ورکړه ؟ و يې ويل : له پاڅونه مې منع کړ . بيا امام ابو حنیفه ته ورغلم او مې پوښت،چې آيا له تا يې استفتا کړې وه؟ و يې ويل:هو! ومې ويل:څه فتوا دې ورکړې وه؟ ويې ويل: د پاڅون فتوا مې ورکړې وه.بيا مې ورته وويل: خداى دې خير نه درکوي.[امام] وويل : دا [د ابراهيم بن عبدالله د پاڅون تاييد او خوښول] زما نظر دى . بيا مې د هغه د نظر د رد لپاره له رسول اکرم (ص) څخه يو حديث رانقل کړ. امام راته وويل : دا بې اعتباره حديث دى.[274]

زفر بن هذيل [د امام ابوحنيفه زده کړيال ] وايي :

” امام ابوحنيفه (ره) د ابراهيم له پاڅونه په ملاتړ کې خپل غږ پورته کړ او فتوا يې ورکړه،چې خلک دې پاڅون ورسره وکړي .

زياتوي:امام ابوحنيفه او مسعر بن کدام، ابراهيم ته وليکل ،چې کوفې ته دې راشي او هغوى ژمنه ورسره کوي،چې ملګرتوب به يې کوي او خلک به يې مرستې ته هڅوي . په دې باب مرجئه پر امام ابوحنيفه (ره) او مسعر بن کدام نيوکې کړې دي .”[275]

ابو الفرج اصفهاني نقلوي :

“ابواسحاق فرازي وايي : امام ابوحنيفه (ره) ته ورغلم او نيوکه مې پرې وکړه،و مې ويل : له خدايه نه ډارېږې،چې زما ورور ته دې له ابراهيم سره د پاڅون فتوا ورکړه،چې ومړ؟امام ابوحنيفه (ره) په ځواب کې وويل :د ورور وژل کېدل دې په بدر کې له وژل کېدو سره برابر دي او د ابراهيم تر څنګ يې شهادت تر ژونده غوره دى .فرازي زياتوي،چې ومې پوښتل :نو ولې په خپله ولاړ نه شوې ؟ امام ابوحنيفه (ره) وويل : د خلکو امانتونه راسره وو .”[276]

ابراهيم بن سويد حنفي وايي :

“د ابراهيم د پاڅون پر مهال امام ابوحنيفه (ره) مې مېلمه و،و مې پوښت: تر فرضي حج وروسته له دې وګړي سره پاڅون غوره دى که مستحب حج ؟ امام ابوحنيفه (ره) وويل :تر حجة الاسلام وروسته يو جهاد تر پنځوسو [مستحبي] حجونو غوره دى .[277]

همداراز ابراهيم بن سويد روايتوي :

“يوه ښځه امام ابوحنيفه (ره) ته راغله ورته يې وويل : زوى مې له دې سړي [ ابراهيم بن عبدالله حسني]سره د پاڅون په تکل کې دى،زه يې منع کوم؛په دې باب څه وايې ؟ امام ورته وويل : مه یې منع کوه .”[278]

حماد بن اعين وايي :

” امام ابوحنيفه (ره) خلک له ابراهيم بن عبدالله سره پاڅون ته راهڅول او خلکو ته يې د هغه د لاروۍ حکم ورکاوه .”[279]

ابن بزازي نقلوي،چې کله به د امام ابوحنيفه (ره) پر وړاندې د ابراهيم بن عبدالله نوم واخستل شو؛نو سترګې به يې له اوښکو ډکې شوې .”[280]

عبدالله بن ادريس هم وايي :

” امام ابوحنيفه (ره) پر ممبر ناست و،دوو تنو ترې له ابراهيم بن عبدالله سره د پاڅون په اړه استفتاء وکړه او په ځواب کې یې وويل ، پاڅئ .”[281]

همداراز ابوالفرج اصفهاني په مستنده ډول له محمد بن منصور رازي د مشايخ له خولې روايتوي،چې امام ابوحنيفه (ره) ابراهيم بن عبدالله ته په يوه ليک کې ويلي وو :پر دښمن،چې برلاسې شوې؛نو د جمل په جګړه کې دې د خپل نيکه؛علي بن ابيطالب په سيره عمل مه کوه،ماتې خوړلي يې و نه وژل او د هغوى مالونه يې وا نه خستل او تښتېدلي يې تعقيب نه کړل او ټپيان يې له منځه يو نه وړل؛ځکه ملاتړ یې نه درلود؛بلکې په صفين کې دې د خپل نيکه په سيره عمل وکړه،چې بندیانول يې کول او ټپيان يې وژل او غنيمتونه يې ويشل؛ځکه ددې لښکر تر شا د شاميانو لښکر و او هلته وسېدل.دا ليک د ابوجعفر منصور لاس ته ورغى؛نو ځکه يې امام ابوحنيفه (ره)راوغوښت ، مسموم يې کړ او بيا په بغداد کې خاورو ته وسپارل شو .”[282]

ابن حجر حيتمي او محمد بن يوسف صالحي د عقود الجمان خاوند هم د منصور په حکم لس ورځې د امام ابوحنيفه (ره) کوړې وهل د ابراهيم بن عبدالله په پاڅون پورې اړوند بولي :

“منصور، ابوحنيفه د قضاء لپاره او داچې په واکمنۍ کې يې د اسلامي هېوادونو قاضي وي،راوغوښت؛خو امام ابوحنيفه (ره) ونه منله. منصور غوسه شو او قسم يې وکړ،چې که ويې نه مني؛نو زنداني به يې کړي او سخت به يې وکړوي . امام ابوحنيفه (ره) بيا هم و نه منله او منصور زنداني کړ .تردې وروسته منصور به تل پيغامونه استول،چې که غواړې ازاد شې؛نو بايد د قضاء د منصب چارې ومني . امام ابوحنيفه (ره) همداسې مقاومت کاوه تردې چې په خپله دریځ يې ټينګار کاوه؛منصور حکم وکړ،چې هره ورځ يې له زندانه راوباسئ او لس کوړې يې وهئ او په بازار کې ګرځوئ .دا حکم پلى شو او هره ورځ به يې داسې سخت په کوړو واهه،چې بدن به يې په وينو ککړ شو او په چغو او سورو به يې په بازارونو کې ګرځاوه او بيا به يې زندان ته بوته . په زندان کې يې سم خوراک څښاک هم نه ورکاه تردې چې له پينځه ورځو وروسته يې په ژړغوني او د دعا په حال يې له نړۍ سترګې پټې کړې .”[283]

ابن حجر او محمد بن يوسف صالحي په يو بل روایت کې راوړي دي :

“يوه ډله روايتوي،چې [په زندان کې يې] امام ابوحنيفه (ره) ته يوه کټورى ورکړ،چې زهر پکې وو . امام ابوحنيفه (ره) يې له څښلو ډډه وکړه او و يې ويل، پوهېږم،چې په کټوري کې څه دي؛نو د خپل نفس په وژنه کې همکاري درسره نه کړم .بيا يې په زرو کټورى پرې وڅښه او ومړ.ويل شوي،چې دا پېښه د منصور مخامخ وشوه او چې امام ابوحنيفه (ره) احساس کړل،چې مري؛ نو پر سجده شو او د سجدې پر حال ومړ .”[284]

ابن حجر زياتوي:

“ويل شوي،چې يوازې د قضا د منصب نه منل د منصور لپاره ددې زړه بوګنونکې وژنې دليل کېداى نشو . اصل لامل هغه و،چې د امام ابوحنيفه (ره) ځينو دښمنانو منصور ته خبر راووړ،چې ابراهيم بن عبدالله بن حسن بن حسين،چې په بصره کې په منصور پسې راپاڅېدلى و،امام ابوحنيفه د منصور د حکومت پر خلاف راپارولى و؛نو دا چې امام ابوحنيفه (ره) له منصور سره له همکارۍ ډډه وکړه او په خورا شتمنۍ يې د ابراهيم ملاتړ کړې و؛نو ابراهيم ته يې له لېوالتيا وډار شو ؛ ځکه امام ابوحنيفه (ره) د سوداګریزې مخينې له کبله خورا شتمن و؛نو ځکه منصور امام ابوحنيفه (ره) بغداد ته راوغوښت او دا چې د وژنې لپاره يې پلمه نه درلوده؛نو ترې يې و غوښتل ،چې د قضاء منصب ومني؛سره له دې چې پوهېده، ورسره یې نه مني،چې د قضاءنه منل به يې د وژنې لامل شي .”[285]

ځينو ليکوالانو له علويانو سره د امام ابوحنيفه (ره)،له زيد بن علي يې زده کړيالي او له ورور یې؛ نفس زکيه او له ورور یې ابراهيم بن عبدالله سره د اړيکو په پار “زيدي شيعه” او “بتري شيعه” نومولى ،چې له دوى ځنې شهرستاني [286] او فضل هاشم جاحظ[287] ته اشاره کولاى شو .

که څه دا ورمنسوبېدل د ډلیپژندې دقيق مفهوم نه دى؛[288] خو بايد تر اوسه روښانه شوې وي،چې د امام پر سياسي کړنلارې سربېره د امامت او خلافت په اړه يې ليدلورى (د ځينو روايتونو له مخې) کټ مټ هماغه د زيديه ليدلورى دى . له دې چې راتېر شو که موږ د دويمې هجري پېړۍ د دويمې نيمایې سياسي فضا ته ستانه شو؛نو په لږ تسامح ويلاى شو،چې “زيدي شيعه” هغه ته ويل کېږي،چې د علوي پاڅون پلوى وي او د علويانو سياسي مشري مني؛البته که دا تسامح ونشي؛نو “زيدي شيعه” په تېره په درېمه پېړۍ کې او تر دې وروسته هغه ته ويل کېږي ،چې سوکه سوکه د شيعه او حنفي فقې او معتزلي کلام ګډوله لري ؛خو د امام ابوحنيفه (ره) وخت؛هغه هم هغه مهال،چې زيد بن علي نوى پاڅون کړى دى،تر اوسه ددې مذهب ګروهې د ډېرى نورو ډلو په څېر د يو ټاکلي ګروهیز غونډال په څېر راوړاندې شوى نه و او البته د کېدو پر حال و .

په هر حال ،تر درېمې پېړۍ وروسته د زيدي شيعي فقهې، حنفي فقهې او معتزلي ګروهې د ګډېدو شاهدان- لووي يو.سره له دې چې زيديه په شيعه وو کې شمېرل کېدل او په ځينو چارو کې يې شيعي فکرونه پلي کول،سوکه سوکه تر ډېره کچه حنفي فرقې ته ورنږدېدل.د پينځمې هجري پېړۍ د عالمانو څېړنې په ډاډ راښيي ، چې حنفيان او معتزليان په زيديه کې يو بل ته رسېدلي او زيديه په ډېرى فقهي چارو کې حنفي او له کلامي پلوه معتزلي شوي دي؛البته ټول حنفيان نه زيدي دي او نه معتزلي؛بلکې بله لار يې ټاکلې ده او لکه څنګه چې تېر شول،په واقع کې يوازې يو څه په فقه کې او نه په کلام او سياست کې يې له امام ابوحنيفه (ره) لاروي کړې ده ،[289]چې په دې باب به په اووم څپرکي کې هم توضيح ورکړه شي .

ددې ځواب،چې ولې زيديه او حنفيه په زيديه کې يو بل ته ورسېدل؟ د دويمې هجري پېړۍ د هماغه اوښتونيزو- انقلابي او انديزو- فکري بدلونونو او په دوو زيدي پاڅونونو (د نفس زکيه او د ورور یې ابراهيم پاڅون) کې پټ دى .پر امام ابوحنيفه (ره) او يو لړ نورو فقيهانو سربېره،ځينو معتزله مشرانو هم ددې پاڅون ملاتړ کړى دى .د وخت په تېرېدو دا نږدېوالى ددې لامل شو،چې حنفي فقه او معتزلي کلام په زيديه و کې دود شي . دې لړۍ تر اوومې هجري پېړۍ دوام وموند،يو له څرګندو بېلګو ځنې يې موفق بن احمد خوارزمي حنفي دى،چې هم حنفي دى او هم معتزلي او هم زيدي . هغه د شپږمې هجري پېړۍ په لومړۍ نيمایي کې د خوارزم مشهور خطيب او د “مقتل الحسين” او “مناقب علي بن ابيطالب” د کتابونو ليکوال دى .

له علوي پاڅونونو سره د امام ابوحنيفه (ره) يو ځايوالى سوکه سوکه ددې لامل شو،چې بيا ځينې نور حنفيان هم ددې پاڅونونو ملاتړي شي؛که څه په غوره توګه دا چار په حنفيانو کې دود نه شو او د امام ابوحنيفه (ره) په لارويانو کې يې دا اوښتونيز دود شاته واچول شو .[290]

موفق مکي هم امام ابوحنيفه (ره) د خپل سياسي او کلامي کړنلارې له کبله شيعه ګڼي،وايي : شيعي نزعه پکې وه .[291] د موفق مکي د وينا له مخې ، امام ابوحنيفه (ره) په خپله د يو لړ هغو دښمنيو دليل داسې ويلى،چې ځينو محدثانو ورسره درلوده :

“له موږ سره د محدثانو دښمني ددې لپاره ده،چې موږ د رسول الله (ص) له کورنۍ او اهلبيتو سره مينه لرو او پر فضايلو یې منښته کوو. “[292]

محمد بن جعفر ديباج د امام صادق زوى او د زيديه و يو مشر، د امام ابوحنيفه (ره) د ستاينې تر څنګ يې له زيد سره د ملګرتيا دليل له اهلبيتو سره دوستي ګڼلې ده . ابوالفرج اصفهاني نقلوي،چې محمد بن جعفر بن محمد (باقر) به په دارالاماره کې چغې وهلې :

“رحم الله اباحنيفه لقد تحققت مودته لنا فى نصرته زيد بن علي و فعل بابن المبارک فى کتمانه فضائلنا و دعى عليه[293] = خداى دې پر ابوحنيفه ولورېږي،چې له موږ اهلبيتو سره يې دوستي جوته وه، چې له زيد بن علي يې ملاتړ کاوه او همداراز له ابن مبارک سره چلن او ورته یې ښېرې کول، چې زموږ فضايل يې پټول .”

٥. د اهلبيتو پر رواياتو د امام ابوحنيفه ډاډ

لکه څنګه چې په څلورم څپرکي کې تېر شول، امام ابوحنيفه (ره) له رسول الله (ص) څخه په رانقل شويو روايتونو کې سخت دريځي کوله او د اهلسنتو له لارې ډېرى را روايت شوي احاديث يې نه منل . هغه د حضرت ابوهريره (رض) په څېر راويان شنل او کره کتنه به یې کوله،چې په اهلسنتو کې يې ځانګړى مقام درلود او رانقل شويو ته به یې ډېر ښوین- خوشبين نه و.

خو په مسانېدو کې یې د اهل بیتو د امامانو روایات ډېر ليدل کېږي [294]، له اهلبيتو څخه په رانقل شويو روايتونو يې په اسانه ډاډ کاوه او ان ددې روايتونو په سندي لړۍ پسې به هم نه ګرځېده،په دې باب شيخ مفيد لیکي:

“محمد بن يزيد الباني وايي،چې له جعفر بن محمد سره وم، چې عمر بن قيص ماصر،ابوحنيفه او عمر بن ذر له خپلو يارانو سره راننووتل او امام جعفر صادق يې د ايمان په باب وپوښت.ده ورته وويل : قال رسول الله (ص) : لا يزانى الزانى و هو مؤمن ، و لا يسرق و هو مؤمن ، و لا يشرب الخمر و هو مؤمن .” په غونډه کې ناستو يو بل ته وکتل او عمر بن ذر، امام جعفر ته وويل : نو دوى ته څه ووايو ؟ امام جعفر ورته وويل : څه چې خداى ورته ويلي او په کړنو يې؛خداى وايي : “و السارق و السارقه ….”[295] او ويلي يې دي : “الزانية و الزانى …”[296] ناستو يو تل وکتل … او چې له غونډې ووتو؛نو عمر بن ذر امام ابوحنيفه (ره) ته وويل : ولې دې و نه پوښتل ،چې (امام صادق دا روايت د چا له لارې له رسول الله (ص)رانقل کړى دى) امام ابوحنيفه (ره) يې په ځواب کې وويل : له هغه چا (نېغ په نېغه) وايي : “قال رسول الله (ص)؛نو د [سند د] پوښتنې اړتيا نشته .”[297]

په روښانه او څرګنده توګه ددې روايت منځپانګه داده،چې امام ابوحنيفه (ره) له امام صادق نه روايت بې د سند له ويلو منلى دى او پر هغه دومره ډاډمن و،چې د روايت په منلو کې يې د سند راوړل اړين نه ګڼل .

د يو بل روايت له مخې، امام ابوحنيفه (ره) د امام صادق په باب وايي :

“ما د حديث رجال ليدلي او حديثونه مې ترې اخستي؛ خو جعفر بن محمد صحفي دى .دا خبره چې امام صادق ته ورسېده ؛نو په خندا شو و يې ويل : زه صحفي يم،ما د خپل نيکونو او د ابراهيم او موسى (ع) صحيفې لوستې دي.”[298]

له امام باقر او امام صادق نه منقطع منقول روايتونه،چې دوى نېغ په نېغه “قال رسول الله (ص) وايي،د امام ابوحنيفه (ره) له لارې، د ابويوسف (د امام ابوحنيفه زده کړيال) په “الاثار” کتاب کې ډېر تر سترګو کېږي، د بېلګې په توګه : د نفلي لمانځه او نورو په باب روايتونه راغلي دي :

” روى ابويوسف عن ابي حنيفه عن ابي جعفر محمد بن علي عن النبي (ص) انه کان يصلى بعد العشاء الاخرة الى الفجر، فيما بين ذلک ثماني رکعات،و يوتر بثلاث،و يصلى رکعتى الفجر .”[299]

ابوزهره وايي : ” امام ابوحنيفه (ره) په منقطع توګه حديث له امام باقره نقلوي،چې سند يې له ځانه (امام باقر) مخکې نه ځي او امام ابوحنيفه (ره) په دې بڼه له بل هيچا حديث نه مني ؛خو دا چې هغه وګړى د ډاډ او ثقه توب له پلوه ورته لومړى تن وي؛ځکه (له امام باقر نه دا روايت) په حقيقت کې د علم يو ډول اخستل دي؛نه يوازې د روايت اخستل .”[300]

٦. امام ابوحنيفه (ره) د اهلبيتو فضايل رانقلول

لکه څنګه چې په څلورم څپرکي کې مو هم اشاره ورته وکړه، امام ابوحنيفه (ره) يوازې د اهلبيتو او په دې پورې اړوند وګړي ستاېله او بې له دوې يې څوک نه ستايه او نه یې د چا فضايل رانقل کړي . بې له هغو خبرو، چې د امام علي،صادقين او زيد بن علي په باب په تېرو څپرکيو کې راغلل، له امام ابوحنيفه (ره) نه د اهلبيتو د امامانو نور فضايل هم رانقل شوي دي.

ابن حجر عسقلاني په تهذيب التهذيب کې نقل کړي،چې امام ابوحنيفه (ره) ويل :

” څه موده مې چې له جعفر بن محمد سره تګ راتګ کاوه؛ هغه مې تل په يو له دې درېو حالتونو کې مونده : يا يې لمونځ کاوه،يا به روژه و او يا به يې قرآن لوست او هېڅکله مې و نه ليدل،چې بې اودسه يې حديث رانقل کړى وي .”[301]

همداراز له امام ابوحنيفه (ره) څخه رانقل شوي،چې د امام صادق په باب يې ويل :

” سترګو لا تراوسه د جعفر بن محمد په څېر څوک په پوهه ،عبادت او پرهېزګارۍ او ځان ساتۍ کې ليدلى نه دى ،يو غوږ هم نه دي اورېدلي او د يو بشر فکر ته هم راغلى نه دى.”[302]

په نورو روايتونو کې هم له امام جعفر صادق سره د امام ابوحنيفه د مذاکراتو تر راوړلو وروسته وايي :

” امام ابوحنيفه (ره) د امام صادق سر ښکل کړ او د آنحضرت له کوره ووت او ويل يې : (امام صادق) تر ټولو پوه دى او اوچت عالم مې ليدلى نه دى.”[303]

په بل روايت کې امام ابوحنيفه (ره) امام موسى کاظم ستايې او د امام کاظم د پوهې په باب يې خبر کړي ىو :

“محمد بن سنان له داود بن کثير رقي روايتوي،چې امام ابوحنيفه (ره) ابن ابي ليلى ته وويل: يوه ورځ موسى بن جعفر ته ولاړو ،چې د بندګانو د کړنو په باب يې وپوښتو او دا مهال امام جعفر صادق ژوندى و او موسى ماشوم و … [امام موسى کاظم] وويل :که د بندګانو کړنې د خداى له لوري وي؛نه د بندګانو له لوري؛نو خداى تردې لوړ مقامى او عادل دى،چې بندګان يې د هغو کړنو په پار وکړوي،چې پخپله يې کړې دي او که کړنې د خداى او مخلوق له لوري (ګډ) وي؛ نو خداى تردې لوړ مقامى او عادل دى،چې بندګان يې د هغو کړنو په پار وکړي،چې (خداى او مخولق) يې په ګډه کړې وي .که د بندګانو کړنې د خپله بندګانو له لوري وي (په دې بڼه کې) که خداى يې وکړوي؛نو د عدل له مخې به يې وي او که ترې تېر شي؛نو هغوى به متقيان او اهل مغفرت وي .بيا امام په دې باب يو لړ شعرونه وويل ….”[304]

دا روايت سيد بن طاووس هم رانقل کړى دى او په دوام کې يې ويلي، چې امام ابوحنيفه د امام کاظم ددې خبرو تر اورېدو وروسته د امام کاظم په شان کې وويل :”ذرية بعضها من بعض والله سميع عليم .”[305]

شيخ مفيد دا روايت په دې بڼه رانقل کړى دى :

“ابوحنيفه (ره) ويل :مدينې ته ولاړم او امام صادق ته ورغلم او سلام مې پرې واچاوه او چې ترې راوتم،د هغه زوى مې موسى [امام کاظم] وليد،چې په یو ښوونځي کې ناست دى او وړوکى ماشوم و، و مې پوښت :پردى او نا اشنا به ستاسې په کوڅه کې چېرته اودس ماتى کوي ؟ [امام کاظم] وويل : د نهرو او ویالو تر څنګ،تر بڼونو لاندې،د ويالو تر غاړې، په پرانستو لارو کې له کارېزونو سره او د جومات تر غاړې له دې چاره ډډه کوه او بې له دې ځايونو په بل ځاى کې پروا نه کوي . امام ابوحنيفه (ره) وايي :دا خبره مې چې واورېده په سترګو کې متين او په زړه مې ستر وبرېښېد ،ورته مې وويل : ځار دې شم ! ګناه چا ته ورمنسوبېږي ؟ [امام موسى کاظم ] ژوره را ته کتل ،چې ترې اغېزمن شوم، و يې ويل :کېنه،چې درته يې ووايم . کېناستم، راته يې وويل : ګناه يې د بنده له لوري ده، يا د خداى له لوري او د دواړو له لوري .که د خداى له لوري وي؛نو هغه تر دې عادل او منصف دى،چې پر خپل بنده تېرى وکړي او د هغه چار له امله يې وکړوي،چې کړى يې نه وي . که د دواړو له لوري وي؛نو دواړه پکې شريک دي او پياوړى په انصاف کې خپل کمزوري بنده ته اولى دى .که يوازې د بنده وي؛نو پېښه ورپورې اړوند او نهې ورته متوجه ده او د ثواب حق یې دی او عذاب ورباندې دى او دوزخ او جنت پرې واجبېږي . ابوحنيفه (ره) وايي : داچې مې واورېدل،و مې ويل : ” ذرية بعضها من بعض و الله سميع عليم “.[306]

په خواشينۍ په همدې ځاى کې هم د هغه عمومي ناوړه ګومان له مخې،چې په ځينو شيعي سرچينو کې د امام ابوحنيفه (ره) په اړه شته،ويلي يې دي،چې دا پوښتنه ابوحنيفه (ره) د ازمېينې لپاره وکړه او غوښتل يې په دې پوښتنه،چې احتمال يې ورکاوه،چې امام کاظم يې ځواب ورکولاى نشي و يې ازمېيي او له دې لارې يې خجل کړي .[307]

خو که د بدوينۍ سترګۍ لرې کړو،له اهلبيتو سره د امام ابوحنيفه (ره) همېشنی تګ راتګ او له دوى يې دايمي علمي ګټنه،دا قضاوت به سم وي،چې له امام موسى کاظم نه يې پوښتنه هم د زده کونې په پار وه او امام اوبوحنیفه هم امام موسی کاظم د اهلبيتو د يو غړي په څېر په چارو پوه ګاڼه . لکه څنګه چې په کنزالفوائد کې رانقل شوى روايت په دې مانا دى .

په تحف العقول کې تر همدې روايت لاندې راغلي،چې امام ابوحنيفه (ره) غوښتل د جبر او اختيار په باب د پوښتنې لپاره امام جعفر صادق ته ولاړ شي او چې د پوښتنې ځواب يې له امام کاظمه ترلاسه کړ؛نو د آنحضرت په ځواب يې بسیا وکړه او اړتيا یې و نه ليده،چې امام صادق ته مراجعه وکړي .[308]

٧. د اهلبيتو د علمي مرجعيت منل

په شيعي سرچينو کې ځينې روايتونه څرګندوي،چې امام ابوحنيفه (ره) د اهلبيتو علمي مرجعيت مانه او ددوى د ويناوو پر وړاندې يې مخالف دريځ نه نيوه ،د بېلګې په توګه : په کافي کې له معاوية بن عمار روايت دى،چې وايي :

“له کورنۍ مې يوې ښځې د خپل مال د درېمې برخې وصيت را ته وکړ،چې يو مريى پرې ازاد کړم،حج پرې وکړم او نور يې صدقه کړم.شتمني يې ددې چار لپاره بسيا نه وه او په دې باب مې امام ابوحنيفه وپوښت.امام راته وويل : مال درې برخې کړه؛يوه برخه يې د مریي ازادولو ته، يوه يې حج او بله يې بندګۍ ته ځانګړې کړه .امام صادق ته ولاړم،و مې ويل :په کورنۍ کې مې يوه ښځه مړه شوې او وصيت يې راته کړى،چې د مال په درېیمه يې مريى ازاد کړم،صدقه ورکړم اوحج وکړم.مال ته مې، چې وليدل؛نو دې ټولو چارو ته بسيا نه دي.[امام ]وويل : لومړى حج وکړه،چې حج الهي فريضه ده او نوره شتمني د مريي د ازادېدو او صدقې تر منځ. د امام صادق دا خبره مې امام ابوحنيفه ته وکړه؛نو امام ابوحنيفه له خپلې پخوانۍ خبرې تېر شو او د امام صادق خبرې ته يې غاړه کېښووله .”[309]

همدا روايت شيخ طوسي په تهذيب الکلام کې رانقل کړى او په روايت کې يې راغلي،چې معاوية بن عمار وايي :

“ابوحنيفه ته مې وويل،چې د يوې مسلې په باب مې امام صادق وپوښت او په ځواب کې يې راته داسې وويل .امام ابوحنيفه وويل : ” پر خداى قسم،چې خبره يې حق ده ” او د امام صادق نظر يې ومانه او خپلو اصحابو ته يې هم اعلان کړه .زه د امام ابوحنيفه په غونډه کې کېناستم او وامې ورېدل،چې اصحابو يې د امام صادق د خبرې په باب يو له بل سره خبرې کولې؛ځينو اصحابو د امام ابوحنيفه د پخوانۍ څرګندونې په باب خبرې کولې او هغوى يې چې د نظر بدلېدل اورېدلي وو[هغوى چې د امام ابوحنيفه د لومړي نظر خبره کوله] تېروتی یې باله.[310]

په يو بل مفصل روايت کې راغلي،چې د امام ابوحنيفه او امام صادق خبرې اترې یې رااخستي، چې تر خبرو اترو وروسته امام ابوحنيفه د اهلبيتو او امام صادق په باب وويل :” الله اعلم حيث يجعل رسالته [311]” (خداى تر ټولو پوه دى،چې خپل رسالت چېري کېږدي) .

شيخ صدوق رانقلوي،چې امام ابوحنيفه به ويل : “لو لا جعفر بن محمد ما علم الناس مناسک حجهم[312] =که امام صادق نه واى؛نو خلک به د خپل حج په مناسکو نه پوهېدل .” مخکې هم تېر شول،چې امام ابوحنيفه،امام صادق په خلکو کې تر ټولو پوه وګړى ښووه او دې ته ورته تعبيرونه د حضرت علي (ک) او امام باقر په باب هم له امام ابوحنيفه رانقل شوي،چې په پخوانيو برخو کې تېر شول .

نور روايتونه،چې د اهلبيتو پر روايتونو د امام ابوحنيفه د ډاډ په برخه کې راغلي وو او نور روايتونه،چې تر دې وروسته به راځي،ټول ښيي، چې امام ابوحنيفه (ره) په ديني او علمي چارو کې د اهلبيتو مرجعيت منلى و او تل يې مراجعه ورته کوله او خپلې پوښتنې يې ترې کولې .

بل ټکى داچې په ډېرى دې روايتونو کې امام ابوحنيفه، امام صادق په “يا بن رسول الله (ص)” یاداوه،چې دا چار پخپله د اهلبيتو پر مقام د امام ابوحنيفه دګروهه او درناوى یې ورته څرګندوي .

٨.په شيعي سرچينو کې له اهلبيتو د امام ابوحنيفه (ره) روايتونه

د امام ابوحنيفه (ره) پر هغو روايتونو سربېره،چې د اهلبيتو فضايل پکې دي،هغه په يو لړ نورو روايتونو کې هم په شيعي سرچينو کې د اهلبيتو د راويانو په لړ کې دى . په دې روايتونو کې،چې له لارې یې په شيعي سرچينو کې رانقل شوي ، امام ابوحنيفه (ره) د يوې مسلې د حکم لاس ته راوړلو لپاره،د اهلبيتو امامانو ته مراجعه کوي،چې دا چار يې په خپله د اهلبيتو د علمي مرجعيت د منلو پر مانا دى .

د بېلګې په توګه څو روايتونه راوړل کېږي :

په کافي کې راغلي دي :

“علي بن ابراهيم له پلاره،له قاسم بن محمد منقري،له نعمان بن عبدالسلام له ابوحنيفه روايتوي،چې امام ابوحنيفه (ره) وويل : اباعبدالله (امام صادق) مې د يو تن په باب وپوښت،چې بل ته يې ويلي وو : ( فاسقه !) [امام صادق] وويل : حد پرې نه جاري کېږي او تعزيرېږي .”[313]

په کافي کې په بل روايت کې راغلي دي :

” علي بن ابراهيم له پلاره،له احمد بن محمد بن ابي نضر له اسماعيل بن ابوحنيفه او هغه هم له خپل پلاره؛ امام ابوحنيفه (ره) روايتوي،چې يې و ويل : ابي عبدالله (امام صادق) ته مې وويل : څنګه په وژنه کې دوه شاهدان او زنا ته څلور شاهدان بسيا دي،حال داچې وژنه تر زنا سخته ده ؟ [امام صادق] وويل : ځکه وژنه يو عمل دى او زنا دوه عمله دي ….. زموږ ځينې اصحاب روايتوي،چې امام ابوحنيفه (ره) وويل : [امام صادق] راته وويل : ابوحنيفه ! په نزد مو څه [حديثونه] دي ؟ امام ابوحنيفه (ره) وايي:ورته مې وويل: زموږ په نزد بې د حضرت عمر (رض) له حديثه،چې وايي خداى په شهادت کې پر بندګانو دوه کلمې غوښتې ،بل څه نشته . [امام] راته وويل : [ابوحنيفه !] داسې نه ده . په زنا کې دوه حده دي او جايز نه دي؛ خو داچې “دواړه” پر يوه شهادت ورکړي؛ځکه هم پر ښځه او هم پر سړي بايد حد جاري شي؛حال داچې وژونکى وژل کېږي ،چې له وژل شوي دفاع کېږي .”[314]

همدا روايت د بلې لړۍ له لارې،چې پکې محمد بن حسن صفار او علي بن مهزيار دي،له امام ابوحنيفه (ره) نه په علل الشرايع کې هم رانقل شوي دي .[315] شيخ طوسي هم دا روايت د امام ابوحنيفه (ره) له لارې په تهذيب کې رانقل کړى دى .[316]

شيخ صدوق په “خصال” کې له رسول الله (ص) نه د امام ابوحنيفه له لارې د نکاح په باب يو روايت کړى دى .[317]

٩. امام ابوحنيفه (ره) او د امام حسين (رض) وير

عبدالجليل قزويني په “النقض” کې د امام حسين په ويرغونډه کې د امام ابوحنيفه (ره) ګډون ته اشاره کوي.هغه د يو ناپېژاند ليکوال “بعض فضائح الروافض” په ځواب کې،چې وايي : د شيعيانو يو بدعت دادى،چې د امام حسين د شهادت پر ورځ خپل سر او سينه وهي او وير کوي،وايي :دا دود يوازې په شيعه وو پورې ځانګړى نه دى او د اهلسنتو مشران او له دوى ځنې امام ابوحنيفه (ره) او امام شافعي هم دا دود پلي او غځولی دى؛ نو ځکه که دا دود يو عيب او نيمګړتيا وي ؛نو لومړى بايد پر امام ابوحنيفه (ره)،امام شافعي او اصحابو يې نيوکه وشي او بيا پر شيعه وو .[318]

که څه هم قزويني ددې خبرې جوتولو ته کوم سند راوړاندې کړى نه دى ؛خو د ادعا منل يې له حقیقته لرې نه ده. امام حسين ته وير غونډې جوړول د امام ابوحنيفه (ره) په ډېرى لارويانو کې هم دود و او نن هم شاهدان يو،چې ځينې حنفيان د امام حسين په وير غونډو کې ګډون کوي.په حنفي علماوو کې هم سترو علماوو ته اشاره کولاى شو،چې نه يوازې د امام حسين په وير غونډو کې ګډون کوي؛بلکې په خپله ددې دود راژوندي کوونکي وو . تر ټولو ستره بېلګه يې ملا حسين واعظ کاشفي (٩١٠ س مړ) دى،چې د لومړي ځل لپاره یې د امام حسين وېر بولنې”روضه” ټکى را ایستی دی او دا اصطلاح یې له “روضة الشهداء” اخستل شوې ده . په دې باب به په اووم څپرکي کې څرګندنې راوړو .

١٠. له صادقينو سره د امام ابوحنيفه (ره) مناظرې

څه چې پاتېږي،هغه ګڼ روايتونه دي،چې د امام ابوحنيفه (ره) او امام باقر،امام صادق او د کوفې امامي علماوو(؛لکه محمد بن علي د الطاق (مؤمن الطاق) ليکوال،فضال بن حسن و هيثم بن حبيب صيرفي) مناظرې پکې دي.په شيعي سرچينو کې ددې ترڅنګ،چې امام ابوحنيفه (ره) د شيعه او په ډېرى دې سرچينو کې د امام باقر او امام صادق زده کړيال ښوول شوى او په لوى لاس په هغو سرچينو کې،چې د امام باقر او امام صادق او له زده کړیالانو سره يې د امام ابوحنيفه (ره) مناظرې پکې راغلي، د دوى ترمنځ اړيکې خړې او کړکېچنې انځور شوې دي. ددې مناظرو غټه برخه “قياس” دى،چې په دې مناظرو کې امام باقر او امام صادق، امام ابوحنیفه تر پړنې لاندې نيسي. بې له قياسه نور موضوعات هم شته،چې پکې د اهلبيتو امامانو او احياناً اصحاب يې پر امام ابوحنيفه (ره) نيوکې کوي او دا خبرې اترې ددوى ترمنځ يو ډول د اړیکو ترېنګلتیا‏ او د دايمي ټکر ښکاروندى دى .

ښکاري،چې ډېرى دا مناظرات او تاوتريخجنې خبرې اترې سندي يا متني ستونزې لري او بايد و څېړل شي .البته د اهلسنتو په سرچينو کې هم د امام صادق او امام باقر او امام ابوحنيفه (ره) ترمنځ خبرې اترې او مناظرې راغلې دي؛خو له شيعي سرچينو سره يې توپير په دې کې دى،چې د اهلسنتو په سرچينو کې دا خبرې اترې او مناظرې خورا دوستانه او په صميمي فضا کې انځور شوې دي .که د خبرو تر پېلېدو له مخه د اهلبيتو د امامانو او امام ابوحنيفه (ره) ترمنځ کومه ناسمه اخستنه وي،په نهايت کې خبرې اترې په ډېره دوستانه او صميمي بڼه پاى ته رسي،ناسمه اخستنه له منځه ځي او دوستي لاپسې ټينګېږي.په دې خبرو کې هم د لاسوهنې او تصرف اغېزې تر سترګو کېږي،چې ددې مدعا له شواهدو ځنې يو دا دى،چې ددې خبرو اترو منځپانګه او د خبرو اترو متن له شيعي سرچينو سره کټ مټ يو شان دی؛خو د خبرو اترو ادبيات پکې بدلون مومي او لکه څنګه چې وويل شول،په بشپړه توګه دوستانه دي او بل داچې پوښتونکى او ځوابوونکى هم بدلون مومي.په شيعي سرچينو کې پوښتونکى امام باقر او امام صادق او ځوابوونکى امام ابوحنيفه دى؛خو د اهلسنتو په سرچينو کې پوښتونکى امام ابوحنيفه (ره) او ځواب ورکونکي صادقين ښوول شوي دي .

له امام باقر او امام صادق سره د امام ابوحنيفه (ره) د مناظراتو په باب،چې ډېرى يې د بحارالانوار، لسم ټوک،١٢ باب او ٤٦ ټوک په ٩ باب کې راغلي، آيت الله شيخ محمد آصف محسني وايي : د ٤٦ ټوک د ٩ باب ټول روايتونه نامعتبره دي بې له ٣،٦ او ١٣ روايتونو[319]،چې دا درې روايتونه هم بې له امام ابوحنيفه (ره) څخه له بل چا سره د امام باقر خبرې اترې دي .

له امام صادق سره د امام ابوحنيفه (ره) مناظرې هم،چې شاوخوا ٢٥٠ دي،د بحارالانوار د ٤٧ ټوک په ٧ باب کې راټولې شوې دي،په دې باب د شيخ محمد آصف محسني نظر دادى،چې په دې باب کې يوازې ٢،١٠،١٥ او ١٨ روايتونه معتبر دي او نور روايتونه سندي اعتبار نه لري .[320] ٢،١٠،١٥، او ١٨ ګڼه روايتونه هم بې له امام ابوحنيفه (ره)له نورو (زنادقه نورو) سره د امام صادق خبرې اترې دي .

له متني نظره هم ښکاري،چې ډېرى دا روايتونه ستونزې لري او د منلو وړ نه دي؛دلته يوازې ځينو روايتونو او ستونزو ته يې اشاره کېږي :

ځينې دا روايتونه ډېرى معما ته ورته دي ، د بېلګې په توګه : په يو روايت کې راغلي ،چې :

“امام ابوحنيفه (ره) امام صادق وپوښت،چې د ختيځ او لويديځ ترمنځ څومره واټن دى ؟ آنحضرت يې په ځواب کې وويل : د يوې ورځې د بهير هومره؛بلکې ترې لږ .دا ځواب امام ابوحنيفه (ره) ته هېښنده او د منلو وړ نه و . امام وويل : عاجزه ! ولې له ځوابه منکر شوې ؟ په سکه،چې لمر تر يوې ورځې لږ له ختيځه راخېژي او په لويديځ کې پرېوځي .”[321]

دا روايت بې له دې،چې غواړي د امام ابوحنيفه (ره) او امام صادق ترمنځ يو ډول بدويني وښيي او نامناسب ادبيات هم لري ،کوم معرفت او ارزښتمن ټکى هم نه لري او لرې ده،چې امام صادق په دې ادبياتو، داسې د معما په توګه ځواب ورکړى وي او يا داچې امام ابوحنيفه (ره) له امام صادق څخه داسې يوه پوښتنه کړې وي ،چې دومره ارزښت نه لري،

يو بل روايت هم شته،چې د پوښتنه او ځواب یې بې له دې ،چې څه د پاموړ علمي ارزښت ولري،يوازې ددې ښکارندوى دى ،چې ترمنځ یې يو ډول ترېنګلتیا او بدويني ده او يا امام صادق او امام ابوحنيفه (ره) په دې هڅه کې وو،چې يو بل بې پته کړي .[322]

ځينې دا روايتونه داسې دي،چې معاذالله امام صادق اضافه وخت درلود او بېکاره و او له امام ابوحنيفه (ره) سره يې بې له ويينو او نااړينو خبرو اترو بل کار نه درلود.بلخوا امام ابوحنيفه (ره) به هم په بې ادبه بڼه د امام صادق پوښتنو ته ځوابونه ورکول،د بېلګې په توګه په روايت کې راغلي :

” امام صادق،امام ابوحنيفه (ره) ته وويل : ولې دې د خره د پښو په هغو دوو ځايونو کې وېښته نه رازرغونېږي ؟امام ابوحنيفه (ره) وويل : د هغو ددو ځايونو پنځونه ستا د سترګو او غوږونو د پنځونې په څېر دي (چې وېښتان پکې نه رازرغونېږي) امام صادق ورته وويل : دا قياس دې باطل دى؛ځکه سترګې مې ليدو او غوږونه مې اورېدو ته دي؛خو دا دوه ځايونه په ټولو څارويانو کې بې ګټې دي .”[323]

همدا روايتونه په ځينو نورو سرچينو کې په بله بڼه راغلي،چې دا بې ادبه تعبيرات پکې نه دي راغلي او خبرې اترې خورا ګټورې او سوله ييزې دي او د خبرو اترو په پاى کې هم امام ابوحنيفه (ره) د امام صادق په باب وايي : ” الله اعلم حيث يجعل رسالته “.[324]

په حقيقت کې ځينې روايتونه امام صادق ته يو ډول د نا اړين دوه اړخیزه خبرو يا العياذبالله دروغ او نفاق ورمنسوبوي او د امام صادق د اصحابو يو نامناسب شخصيت انځوروي، د بېلګې په توګه راغلي ،چې :

“محمد بن مسلم وويل :امام صادق ته ورغلو،چې امام ابوحنيفه (ره) ورسره و .امام صادق ته مې وويل،چې يو هېښنده خوب مې وليد. آنحضرت وويل : خوب دې ووايه،چې د خوب تعبير پوه راسره ناست دى (او په لاس يې امام ابوحنيفه (ره) ته اشاره وکړه) . ما وويل : خوب وينم ،چې کور ته ورننووتم او ګورم،چې مېرمنې مې ډېر غوزان مات کړل او را ويې شيندل. امام ابوحنيفه (ره) وويل : ته به د کورنۍ د میراث په باب له پرېوتيو انسانانو سره دښمني او شخړه وکړې او له ډېرو ستونزو سره تر مخېدو وروسته به دې اړتيا پوره شي . امام صادق وويل : ” اصبت والله يا اباحنيفه = اى ابوحنيفه پر خداى قسم،چې رښتيا دې وويل “.

ابن مسلم وايي :بيا امام ابوحنيفه (ره) له امام صادقه بهر ووت او امام صادق ته مې وويل :ځار مو شم ! زما ددې ناصبي [!] تعبير بدې ايسي . امام وويل : ابن مسلمه ! خداى دې مه خواروه ! نه ددې (ناصبيانو !) تعبير زموږ له تعبير سره موافق او نه زموږ تعبير د هغوى له تعبير سره موافق دى ددې [خوب] تعبير دا نه دى،چې ابوحنيفه وويل. ومې ويل : ځار مو شم ! ابوحنيفه ته مو وويل،چې رښتيا مو وويل او قسم مو هم وخوړ ؟! آنحضرت وويل : هو ! قسم مې وخوړ ،چې هغه په خطا کې مصيب و! (یعنې د اجتهاد ثواب ورکول کېږي)

بيا مې امام صادق وپوښت،چې د خوب تعبير مې څه دى؟ امام صادق وويل : ته به له يوې ښځې برخمن شې او له کورنۍ سره به دې دا خبره شريکه کړې او ښځه به دې ستا نوې جامې وشلوي. ابن مسلم وايي : يوه ورځ وروسته د وره په خوله کې ولاړ وم،چې يوه وينځه مې په مخ کې تېره شوه .زوى ته مې وويل،چې دا وينځه راستنه کړه . وينځه مې کور ته رادننه کړه او ګټنه مې ترې وکړه،چې ښځه مې پوه شوه او راننووته .وينځې د ور پر لور منډه کړه او زه دننه [په کور کې] پاتې شوم او ښځې مې هغه جامې څېرې کړې،چې په اخترونو کې مې اغوستې.”[325]

ړومبۍ پوښتنه،چې دلته ماغزو ته راځي،داده،چې څه اړتيا وه ،چې امام صادق العياذ بالله په دروغو د امام ابوحنيفه (ره) نظر تاييد کړي او قسم هم وخوري ؟ آيا امام ابوحنيفه (ره) حکومتي چارواکى و،چې امام صادق يې مخالفينو ته د خبرو د رسېدو د مخنيوي په پار تقيه کړې وي؟ان که دا ناشونى محال هم ومنو؛نو قسم او ټينګار ته څه اړتيا وه ؟ که له دې راتېر شو،له بېخه دا روايت د امام صادق پر وړاندې امام ابوحنيفه (ره) ناوړه انځوروي؛ خو ټول روايت مخکې له دې ،چې دې موخې ته ورسي،د ستر شخصيت ابن مسلم او امام صادق د شخصيت – وګړه ټکنۍ کوي . ايا د ابن مسلم په څېر د يو ستر شخصيت کار به دا و،چې د کور مخې ته به درېده،چې وينځې ښکار کړي ؟!

داسې روايتونه ډېر دي،چې کله پکې قرآني آيتونه په نامناسبه بڼه تفسيرېږي او دا ډول روايتونه دومره علمي ارزښت نه لري .[326]

له همدې ډلې له امام ابوحنيفه (ره) سره د امام باقر او امام صادق مناظرې دي،چې موضوع يې “قياس” دى .البته په شيعي فقه کې د امام باقر او امام صاق پر وړاندې قياس هېڅ ځاى نه لري او پرېکنده ده،چې په قياس کې د امام ابوحنيفه (ره) کړنلار د اهلبيتو امامانو ته د منلو وړ نه وه؛خو لکه څنګه چې ويينې او مناظرې په دې روايتونو کې رامخې ته کېږي، ډېره ترېنګلتیا پکې ښکاري او ښکاري،چې ويينې تر دې لا ډېرې سوله ييزې وې،چې دا مناظرې يې را ښيي .

د تاريخ په شهادت او معتبرو روايتونو له مخې،له مخالفانو او د نورو مذاهبو له لارويانو سره د امام صادق او امام باقر چلن خورا رغنده و او له هغو ادبياتو سره خورا توپير لري،چې موږ یې ځينې بېلګې راوړې .د امام باقر علمي موقعيت داسې و،د اسلامي ښوونو تږي که شيعه و که سني له حجاز ، عراق،خراسان او د اسلامي ټولنې له نورو ځايونو ورته راتلل ،چې له علمه يې ګټنه وکړي او د منصور عباسي د وينا له مخې،هغه “المفتون به اهل العراق”[327] و .

امام صادق هم د خپل پلار په څېر په شيعه وو او اهلسنتو کې هماغه مقام درلود او که داسې واى،چې هغه به په ستغو،توندو او وچو ادبياتو له خپلو مراجعينو سره چلن کاوه (لکه څنګه چې په ځينو روايتونو کې راغلي)؛نو هېڅکله يې دومره برى نه پر برخه کېده .تاريخ ګواه دى،چې صادقين نه يوازې د اهلسنتو مخاطب و؛بلکې د نورو اديانو د مخاطبانو په راماتولو کې خورا بريالي ول او ددې بري خواله – راز يې پر علمي اړخ سربېره محمدي خوي او سيره هم وه .سینې یې پراخه وې ان د مخالفينو زغمل دومره وو،چې د اهلسنتو د علماوو لخوا پر “واسع العلم” یا پراخې پوهې سربېره پر “وافر الحلم” یا پراخې سینې هم ستايل شوي دي .[328]

په واقع کې په دې خويونو پسولل شوي وو،چې د اهلسنتو ډېرى علماوو یې ستاينې ته خوله راسپړلې ده.[329] مالک بن انس له مراجعينو سره د امام صادق د چلن په باب وايي،چې له هغوى ځنې يو يې په خپله هم و:

“چې کله به جعفر بن محمد الصادق ته ورغلم؛نو زما درناوى به يې کاوه او خپله بالښت به يې راکاوه او راته يې ويل : مالکه ! ته راباندې ګران يې او خوښ يم او ددې دوستۍ په پار د خداى منندوى يم .”[330]

حال داچې تر مالکه له علوي کورنۍ او صادقينو سره د امام ابوحنيفه (ره) تګ راتګ او راشه درشه ډېره وه؛نو څنګه ومنو، چې صادقينو له مسيحي او يهودي علماوو او ان ځينو توکيزپالو سره لوراند او دوستانه چلن درلود او له امام ابوحنيفه (ره) سره يې په چلن کې له توندو،ستغو او وچو ادبياتو ګټنه کوله او يا به يې پرې ملڼدې وهلې ؟! په واقع کې همدا دوستانه چلن د نبوي علومو ترڅنګ و،چې د مناظرو په پاى کې به ډېرى هغه وګړو پخپلو ګروهو کې بدلون راوست او اسلام يا تشيع ته به رااوړېدل،چې له امام صادق سره به يې خبرې اترې او مناظرې کولې .[331]

په هر حال جوته ده،چې د صادقينو او امام ابوحنيفه (ره) ترمنځ علمي ويينې وې؛خو د منلو وړ نه ده،چې خبرې اترې له تاوتريخوالي او دښمنۍ ډکې وې .يوه هغه مناظره به راوړو،چې د قياس په باب ده،چې هم په شيعي او هم اهلسنتو سرچينو کې راغلې ده .لکه څنګه چې مخکې هم وويل شول،ددې مناظرې منځپانګه په شيعي او سني سرچينو کې يو شان ده؛خو د خبرو اترو ادبيات او پوښتونکى او ځواب ورکونکى يې توپير لري .په شيعي سرچينو کې دا مناظره د امام باقر او امام ابوحنيفه (ره) او کله د امام صادق او امام ابوحنيفه (ره) څخه رانقل شوې ده ؛خو مشهوره داده،چې دا مناظره د امام صادق او امام ابوحنیفه ترمنځ داسې شوې ده :

“يوه ورځ امام ابوحنيفه (ره) د امام صادق کتو ته کور ته يې ورغى او د کتو غوښتنه يې وکړه،امام صادق اجازه ور نه کړه . امام ابوحنيفه (ره) وايي :د وره ترڅنګ د څه مودې لپاره تم شوم ،چې له کوفې څه خلک راغلل او د کتو غوښتنه يې وکړه؛ [امام صادق] د کتو اجازه ورکړه او زه هم ورسره ننووتم ؛نو چې ورغلم،ومې ويل :غوره به وي،چې کوفې ته مو يو استازى ولېږئ او د هغه ښار وګړي د حضرت محمد (ص) اصحابو ته له کنځلو منع کړئ؛په دې ښار کې تر لسو زرو ډېر وګړي د پېغمبر اکرم(ص) يارانو ته کنځلې کوي .

امام صادق وويل : زما خبره نه مني . امام ابوحنيفه (ره) وويل : څنګه به شونې وي،چې خبره مو و نه مني،حال داچې د پېغمبر اکرم (ص) ځوځات ياست ؟ امام صادق وويل :ته په خپله هم يو له هغوى ځنې يې،چې خبرې ته مې غوږ نه ږدې؛مګر بې زما له اجازې راننووتې او بې له دې چې درته ووايم،کېناستې او بې اجازې په خبرو شوې؟ اورېدلې مې دي،چې د قياس پر بنسټ فتوا ورکوې ؟

امام ابوحنيفه (ره) وویل : هو ! امام صادق ورته وویل : پر ځان ووېرېږه!لومړى تن،چې پر دې بنسټ يې فتوا ورکړه ، شيطان و او چې کله خداى حکم ورکړ،چې آدم ته سجده وکړه، و يې ويل : سجده نه کوم؛ځکه زه دې له اوره پنځولى يم او هغه دې له خاورې . بيا يې وويل :ستا په آند د يو چا پر ناحقه وژل مهم دي که زنا ؟ امام ابوحنيفه (ره) وويل : پر ناحقه د چا وژل . امام صادق وويل :نو ولې د وژنې جوتولو ته دوه لووي- شاهدان بسيا دي؛خو د زنا د اثبات لپاره څلور شاهدان ؟ آيا د اسلام دا قانون له قياس سره همغږى دى او سمون ورسره خوري ؟ امام ابوحنيفه (ره) وويل: نه! امام صادق وويل: متيازې ډېرې مردارې دي که مني ؟ امام ابوحنيفه (ره) وويل : متيازې. امام صادق وويل :نو ولې خداى تر متيازو کولو وروسته خلکو ته د اودس امر کړى دى؛خو د مني په باب يې د غسل حکم کړى دى ؟ ايا دا حکم له قياس سره سمون خوري ؟ امام ابوحنیفه وويل : نه !

امام صادق وويل : لمونځ مهم دى که روژه ؟ امام وويل : لمونځ . آنحضرت وويل :نو ولې پر حائضې ښځې د فرض روژې قضا فرض ده او لمونځ نه؟ ايا دا حکم له قياس سره سمون خوري . امام وويل : نه !

امام صادق : اورېدلې مې دي،چې دا آيت ” ثم لتسئلن يومئذ عن النعيم[332] =د قيامت پر ورځ به هرومرو د نعمتونه په باب وپوښتل شئ ” داسې مانا کوې،چې : “خداى به خلک د خوندورو خوړو او سړو اوبو،چې په دوبي کې ترې ګټنه کوي،پوښتي ؟

امام ابوحنیفه (ره) وويل :سمه ده ! زه دا آيت همداسې مانا کوم . امام صادق وويل : که څوک دې کور ته راوبلي او په خوندورو خوړو او سړو اوبو دې مېلمستيا وکړي او بيا ددې مېلمستيا په پار درباندې منت کېږدي؛نو دداسې وګړي په باب به څنګه قضاوت – ورمندون کوې ؟ امام ابوحنیفه (ره) وويل : و به وايم ، چې کنجوس دى .امام صادق وويل : ايا خداى کنجوس دى؟امام ابوحنیفه (ره) وويل:نو د هغو نعمتونو مراد،چې قرآن وايي ،انسان به يې په اړه پوښتل کېږي،څه دى ؟ امام صاق وويل : مراد یې زموږ د رسالت د کورنۍ دوستي ده . “[333]

دا مناظره په بېلابېلو شيعي سرچينو کې راغلې ؛خو تر څه بريده ددې کيسې په متن کې په بېلابېلو سرچينو کې څه نا څه اضطراب دى . پردې سربېره چې ددې داستان بېلابېل نقلونه د ویینې او مناظرې د څرنګوالي او د داستان په راويانو کې توپير لري، په تېره د هغه ځاى په باب،چې دا مناظره پکې شوې ،هم اړپیچ دى .ډېرى روايتونه دا مناظره په مدينه او د امام صادق په کور کې ګڼي .[334] حال داچې د ځينو روايتونو له مخې،دا کيسه په مکه کې د حج په ورځو کې شوې ده .[335]

په دې کيسه کې بله خبره، دا ده،چې په بېلابېلو نقلونو کې او همداراز په ورته روايتونو کې،په پيل کې امام صادق،امام ابوحنيفه (ره) پوښتي،چې څوک يې ؟دنده يې څه ده ؟ له کوم ځايه دى ؟ …. حال داچې امام صادق امام ابوحنيفه (ره) ښه پېژانده او پورته پوښتنو ته هېڅ اړتيا نه وه .ان که فرض کړو،چې په پيل کې امام صادق،امام ابوحنيفه (ره) نه پېژانده؛خو په يو ځل کتنه او په يوه غونډه کې معرفي،ښکاري،چې بيا به په نورو غونډو کې معرفۍ ته اړتيا نه وي او العياذ بالله د امام صادق حافظه هم دومره کمزورې نه وه،چې امام ابوحنيفه (ره) هېر کړي او په بله کتنه کې ترې بيا وغواړي،چې ځان معرفي کړي .حال دا چې په قياس پورې په اړوند کيسو کې،لومړى امام ابوحنيفه (ره) پوښتي،چې څوک دى .

څه چې له دې ټولې کيسې او بېلابېلو نقلونو لاس ته راوړلاى شو دادي،چې امام صادق او امام باقر د قياس په باب د امام ابوحنيفه (ره) کړنلار نه خوښوله او په دې تکل کې وو،چې پر قياس له عمل کولو یې منع کړي (که څه پر قياس د امام ابوحنيفه (ره) عمل لکه څنګه چې تېر شول،په ځانګړيو ځايونو پورې ځانګړى و؛خو صادقينو پر دومره قياس هم ډډه کول جايز نه ګڼل)خو د امام ابوحنيفه (ره) او صادقينو ترمنځ تراخه چلنونه او هغه تفصيلات،چې د صادقينو او امام ابوحنیفه (ره) ترمنځ ترېنګلتیا راښيي،په قوي احتمال سره ويلاى شو،چې ځينو راويانو به له ځانه جوړ کړي وي او امام ابوحنیفه (ره) ته به يې له بدوينۍ راولاړېږي.دا تفصيلات لکه څنګه چې امام ابوحنيفه (ره) له اهلبيتو لرې ښيي،په خواشينۍ سره،چې په ځينو ځايونو کې يې د اهلبيتو د امامانو او د دوى د ځينو اصحابو څېره په ناځانخبري او ناغوښتي ډول نامناسبه انځور کړې ده .

بل ټکى داچې په ډېر احتمال د ګڼو قياسونو په باب ټول روايتونه يوازې يوه کيسه ده؛ځکه په دې روايتونو کې ډېرى الفاظ او تعبيرونه یو رنګ او ګډ دي او يوازې يې د بهیر ډول توپير لري .

د قياس په باب همدا مناظره،د اهلسنتو په سرچينو کې د امام ابوحنيفه (ره) او امام باقر ترمنځ راغلې ده .د اهلسنتو ځينې معاصر ليکوالان او له دوى امام محمد ابوزهره او مصطفى شکعه د امام ابوحنيفه (ره) او امام باقر ترمنځ د دوستانه اړيکو د انځورولو په موخه او داچې ترمنځ يې کوم بنسټيز اړپېچ نه و؛نو دا مناظره يې د مکي له مناقبو او د ابن بزازي له مناقبو (چې په دواړو سرچينو کې يې متن تقريباً يو شان دى)رانقلوي . د ابن بزازي او مکي د نقل له مخې،هغه مهال،چې امام ابوحنيفه (ره) ځوان و،له امام باقر سره يې په لومړۍ کتنه کې فقهي خبرې اترې او مناظره رامخې ته شوه،چې د مناظرې په پاى کې د قياس په کارونه کې د امام ابوحنيفه د افراط په باب د امام باقر ورانپوهاوى او نورې ستونزې هوارې شوي او دا مناظره یې، چې د دوستۍ او يو له بله د روايتونو د اخستلو لامل شوه .ددې خبرو اترو متن د له مخکې ويل شويو سرچينو له مخې داسې دى :

“امام باقر امام ابوحنيفه (ره) وپوښت، ته هماغه يې،چې زما د نيکه دين او احاديث دې په قياس اړولي دي ؟ امام ابوحنيفه (ره) په صداقت او د ځان سپینولو په موخه وويل : معاذ الله ! امام باقر وويل : بلکې بدل کړي دې دي ! او امام باقر دا خبره په ډاډ او د صداقت له مخې وکړه؛ځکه له غاليانو يې د امام ابوحنيفه (ره) د فتواوو په باب ډېرى خبرې اورېدلې وې،حال داچې امام ابوحنيفه (ره) له دې توره پاک او لرې و؛نو ځکه يې امام باقر ته وويل : پر خپل ځاى دې هاغسې کېنه،چې درسره يې ښايي،چې زه هم هاغسې کېنم،چې راسره ښايي؛په سکه،چې هغه درناوى راسره لرې،چې نيکه دې په خپل ژوندون په خپلو اصحابو کې درلود.امام باقر کېناست حال داچې په ادب کې يې د اهلبيتو مړانه څرګنده وه . امام ابوحنيفه (ره) يې مخې ته کېناست او له امام باقره يې خپلې پوښتنې وکړې، ويې ويل :زه دې درې څيزونه پوښتم،چې ځواب يې راکړې: سړى کمزورى دى که ښځه ؟ امام باقر وويل : ښځه . امام ابوحنیفه وويل :دا دې د نيکه خبره ده که ما دې د نيکه دين اړولى و؛نو د قياس له مخې غوره وه،چې سړى يوه برخه او ښځه دوه برخې ولري؛ځکه ښځه تر سړي کمزورې ده .

امام ابوحنيفه دويمه پوښتنه وکړه : لمونځ مهم دى که روژه ؟ امام باقر ځواب ورکړ ،چې :لمونځ مهم دى. امام ابوحنيفه (ره) وويل :دا دې د نيکه خبره ده که ما دې د نيکه دين اړولاى و؛نو د قياس له مخې غوره وه، ښځه له حيضه تر پاکېدو وروسته يې د لمونځ قضا راګرځولې واى نه روژه .

د امام اعظم درېیمه پوښتنه دا وه،چې :متيازې ډېرې مردارې دي که مني ؟ امام باقر وويل : متيازې مردارې دي . امام ابوحنيفه (ره) وويل :که د نيکه دين مې دې په قياس اړولاى و؛نو حکم مې ورکاوه،چې تر متيازو کولو وروسته د غسل وشي او د مني تر راوتو وروسته دې اودس وشي؛خو معاذالله له دې چې په قياس دې د نيکه دين واړوم؛نو دلته وو،چې جليل مشر باقرالعلوم له ځايه راولاړ شو او امام ابوحنيفه (ره) ته يې غاړه ورکړه او د امام ابوحنیفه څېره يې ښکل کړه .”[336]

خو ددې خبرو اترو په باب دې وويل شي،چې :

١.څه چې له دې خبرو اترو لاس ته راځي دادي،چې امام باقر د قياس وجه او د قياسي حکم علت،چې امام ابوحنيفه لاس ته راوړى و،د بېلګې په توګه،د قياس پر بنسټ بايد دوه برخې يې د کمزورۍ له امله ښځې ته ورکړل شوې وې؛خو د امام باقرمنښته – اقرار او ددې منل،چې د قياس کچه،چې امام ابوحنيفه (ره) په عقل ورته رسېدلاى و،شونى نه دى؛ځکه د حکم ستونزه هغه نه ده،چې امام ابوحنيفه ورسېدلاى و .[337]

٢.له بېخه دا خبرې اترې (يا لږ تر لږه ځينې عبارتونه او برخې يې) له ځانه جوړې شوې دي؛ځکه کټ مټ همدا خبرې اترې ؛لکه څنګه مو چې وليدي د امام ابوحنيفه (ره) او امام صادق ترمنځ هم رانقل شوې. ابوزهره،چې د “الامام ابوحنيفه” په کتاب کې يې دا مناظره د موفق مکي او ابن بزازي په نقل راوړې ده ،[338] په خپله د “الامام الصادق” په کتاب کې دا خبرې اترې د امام ابوحنيفه (ره) او امام صادق ترمنځ بولي او د الکليني له الکافي کتابه يې همدا مطلب رانقل کړى دى .[339] . ابوزهره د “مسند الامام احمد بن حنبل” د ٢٩٣ مخ په لومړي لمنليک هم د کليني په روايت ډاډ کړى او یاد کړى یې دى .[340]

يوازېنى څيز،چې د قياس او دې مناظراتو او د امام ابوحنيفه (ره) او صادقينو د اړيکو په باب منلاى شو،دادى،چې څرګنده ده،چې امام باقر او امام صادق د امام ابوحنيفه (ره) په “قياس کارونه” نيوکه کوونکي وو او په دې باب يې ويينه علمي او دوستانه وه؛نه د شيعه وو هغه توند او ستغ ادبيات سم دي او نه د ځينو اهلسنتو له ځانه جوړې شوې خبرې .

١١.د اهلبيتو مرجعيت که د اصحابو ؟

يوه بنسټيزه او ستراتيژيکه ستونزه،چې هم د شريعت د احکامو په استنباط او هم د ګروهیزو مسايلو په راوړاندې کولو کې،له قرآن کريم او رسول الله (ص) تر کړنو او ويناوو وروسته،د دين د لومړي مفسرانو په نامه، پر هغه لومړۍ ډلې د اډانې کچه ده، چې مسلمان پرې بايد اډانه وکړي .د شيعه وو له ليد لوري دا ډله د اهلبيتو امامان دي،چې ددوى خورا ستره ځانګړنه “عصمت” دى .شيعه پر عصمت د ګروهې له لارې او ورپسې د اهلبيتو د ديني مرجعيت په منلو (چې په دواوړ ځايونو کې يې استناد د قرآن کريم آيتونه او د پېغمبر اکرم (ص) ويناوې دي) او دا چې اهلبیت له دين څخه بشپړه پوهه او تفسير لري؛نو پر دې یې ډاډ پيدا کړى او د پېغمبراکرم (ص) د سنتو په څېر د اهلبيتو سنت هم ځان ته حجت ګڼي . پر وړاندې يې اهلسنتو د اهلبيتو پر ځاى په ټولو ديني ښوونو کې،اصحاب کرام او تر دوى وروسته تابعين مرجع ګرځولي دي .

داچې د صحابه وو يا د اهلبيتو مرجعيت د ديني ښوونو په هر ځاى کې له ځانګړي ارزښته برخمن دى،اهلسنت د شيعه وو په مذهب کې د اهلبيتو د عصمت پر ځاى د “اصحابو پر عدالت” ګروهن دي او د دې ګروهې له مخې د پېغمبراکرم (ص) ټولو اصحابو ته په ښوینې- خوشبينۍ،د دوى پوهه،تفسير او ټولې کړنې يې پر ځان حجت ګڼي .شيعه د اصحابو په باب پر تفضيل قائل دي؛يعنې ټول اصحاب له يوې مخې عادل نه ګڼي او نه ټولو ته بدویني دي؛بلکې معمولي انسانان یې ګڼي،چې ځينې پکې د دين په پوهه او د پېغمبر اکرم (ص) د سنتو په رانقلولو کې له ځانګړي مقامه برخمن دي او د ځينو نورو په خبرو او کړنو هم ډاډمنېدای نشو. اصحاب له وګړه ایز- شخصيتي اړخ هم په اخلاقي ځانګړنو کې “ذو مراتب” دي او ټول په يو مقام، درجه او ځاى کې نه دي .د پېغمبر اکرم (ص) تر رحلت وروسته او د صحابه وو کړنې په ښه توګه ددې مدعا شاهدان دي او د صحابه وو توپير لرونکي او د یو بل ضد کړنې يې په خپله له عدالت سره په ټکر کې دي حال داچې موږ د اهلبيتو په کړنو کې هېڅ ډول ټکر او اړپېچ نه وينو .

په دې ټوله ليکنه کې زموږ آرېزه اندېښني همدا دي،چې روښانه کړو،چې د امام ابوحنيفه (ره) کړنلار کوم ښوونځي ته ورنږدې ده. ښکاري،چې د صحابه وو په باب د امام ابوحنيفه (ره) ځينو څرګندونو هغه د عمومو اهلسنتو له ګروهې لرې کړى دى او د شيعه ليدلوري ته يې ورنږدې کړى دى. امام ابوحنيفه (ره) ټول اصحاب عادل نه ګڼل او پر تفضيل قائل و .[341] ابوجعفر سکافي (معتزلي متکلم) د امام ابوحنيفه (ره) له خولې وايي،چې ځينې اصحاب یې؛لکه حضرت انس بن مالک (رض) او حضرت ابوهريرة (رض) له عادلو صحابه وو ځنې نه ګنل .[342]

سره له دې هغه د حضرت عثمان (رض) او د يوه سلف سب او کنځل هم جايز نه ګڼي. خطيب بغدادي نقلوي،چې امام ابوحنیفه (ره) په مکه کې له عطاء بن ابي رياح سره مخ شو،عطاء ورته وويل : ” انت من اهل القرية الذين فرقوا دينهم و کانوا شيعا ” بيا يې وويل : ” من اى الاصناف انت ؟” امام ابوحنیفه (ره) يې په ځواب کې وويل : “ممن لا يسبب السلف و يؤمن بالقدر،و لا يکفر احدا بذبب .”[343]

د امام ابوحنيفه (ره) دا وينا هم د شيعه وو له ليدلوري سره هېڅ توپير نه لري که څه په اهلسنتو کې ډېرى داسې کسان شته،چې د صحابه وو سب پر شيعيانو ورتړي؛خو دا تور له بېخه بې بنسټه دى او په اماميه شيعه مذهب کې هېڅکله صحابه وو ته د سب سپارښتنه شوې نه ده.څه چې شيعه پرې ټينګار کوي دادى چې د ټولو اصحابو عدالت ورته موجه یا معقول نه دى او ګروهن دي،چې تر پېغمبر اکرم (ص) وروسته ځينې اصحاب له هغې لارې کاږه شول،چې پېغمبراکرم (ص) ورته انځور کړې وه (د اهلبيتو ديني مرجعيت).

فخرالاسلام بزودي،چې په خپله حنفي مذهبى دى او د استنباط اصول یې د امام ابوحنیفه پر وړاندې تقدیر کړي،وايي : امام ابوحنيفه (ره) او زده کړيالانو يې په خپلو څرګندونو کې د صحابه وو له ويناوو سره مخالفت کړى دى .[344] امام سرخسي بل حنفي عالم ګروهن دى،چېرې،چې د راى او اجتهاد ځاى وي؛نو امام ابوحنيفه (ره) د صحابه وو له نظرياتو سره مخالفت کړى دى .[345] په څلورم څپرکي کې مو په دې باب د امام ابوحنيفه ليدلوريو ته اشاره وکړه او په شپږم څپرکي کې به هم يو لړ روايتونه راوړو .

په هر حال امام ابوحنيفه (ره) په بشپړه توګه په هر څه کې ځان له صحابه وو او تابعينو په لاروۍ ملزم نه ګاڼه او د هغوى پر وړاندې يې،چې ځانونه د اصحابو او تابعينو د کټ مټ لاروۍ ملزم ګڼل،د اجتهاد لار خپله کړې وه او ويل يې: ” هم رجال و نحن رجال “[346]؛يعنې که اصحاب کرام د اند او فکر خاوندان وو؛موږ هم د اند او فکر خاوندان يو؛نو ولې په خپله اجتهاد و نه کړو او پر کوم پرېکنده دليل په پټو سترګو د سلف له پوهې لاروي وکړو ؟

د څه په رڼا کې،چې په تېرو مخونو کې مو د اهلبيتو په باب د امام ابوحنيفه (ره) ليدلورى راووړ، دې پايلې ته وررسېدای شو،چې امام ابوحنيفه (ره) د اصحابو د عدالت او د صحابه او تابعينو د مرجعيت پر ځاى ډېر د اهلبيتو پر مرجعيت ګروهن او ډاډمن و؛خو په عين حال کې خپل اجتهاد ته هم په ذاتي او خپلواکيز-استقلالي ارزښت قايل و او ادعا نشو کولاى، چې هغه په بشپړه توګه د اهلبيتو لاروى دى . (لکه څنګه چې د شيعه وو رسمي ډلې په تېره اماميه د اهلبيتو پر ديني مرجعيت ګروهن دي) .

شپږم څپرکى :

له شيعيانو سره د امام ابوحنيفه (ره) اړيکې

د خپل پېر له شيعيانو سره د امام ابوحنيفه (ره) د اړيکو په باب ( بې له علويانو سره يې اړيکې،چې وويل شول) ډېر معلومات په لاس کې نه دي.سره له دې،د ځينو محدودو روايتونو له مخې ويلاى شو،چې هغه د اهلبيتو د امامانو له زده کړيالانو سره تګ راتګ او راشه درشه درلوده او د دوى په غونډوکې يې ګډون کاوه .

په ټول کې،په دې باب شيعي روايتونه دوه ډلې کولاى شو: ځينې روايتونه وايي،چې د امام ابوحنيفه (ره) او شيعيانو ترمنځ اړېکې ترېنګلې وې او ځينو روايتونو سوله ييزې اړيکې رانقل کړي. لاندې به ددې دوو ډلو روايتونو بېلګو ته اشاره وکړو .

١.هغه روايتونه،چې اړيکې ترينګلې ښیي

په ځينو شيعي روايتونو کې لکه څنګه چې د صادقينو اړيکو له امام ابوحنيفه (ره) سره کړکېچنې کښل شوې دي،له زده کړیالانو سر يې هم د امام ابوحنيفه اړيکې داسې کښل شوي ته وا،چې يو له بل سره يې شخړه درلوده او ان يو د بل سپکاوى يې هم کړى دى . د کشي په رجال کې راغلي دي :

“يوه ورځ امام ابوحنيفه (ره) مؤمن الطاق ته وويل : اباجعفره ! ته پر رجعيت قائل يې ؟ ويې ويل:هو! ابوحنيفه وويل : د پيسو له کڅوړې دې پينځه اشرفۍ پور راکړه او چې د رجعت نړۍ ته ستانه شو؛نو در به يې کړم .مؤمن الطاق وويل: يومعتبر ضامن راکړه،چې [د رجعت نړۍ ته] انسان ستون شې؛وېرېږم،چې سېرلى ستون شې او بيا در کړي مې درنه وانخستای شم .”[347]

کشي په دوام کې يوه بله کيسه راوړې ده :

“يوه ورځ امام ابوحنيفه (ره) مؤمن الطاق ته وويل : “قد مات امامک جعفر بن محمد =مشر دې؛ جعفر بن محمد ومړ ” .مؤمن الطاق بې ځنډه ځواب ورکړ : ” و اما امامک فمن المنظرين الى يوم الوقت المعلوم = خو ستا مشر (ابليس) به د قيامت تر ورځې پر تمه وي .”[348]

امام محمد زاهد کوثري ( حنفي عالم او د عثماني خلافت وروستى شيخ الاسلام) څرګندوي،چې ددې روايت سند کمزورى او اعتبار نه لري .[349]

د کشي په رجال کې درېیمه کيسه داسې ده :

“يوه ورځ مؤمن الطاق امام ابوحنيفه (ره) ته ورغى . امام ورته وويل : له تاسې شيعيانو نقلوي،چې که څوک در کې ومري؛نو کيڼ لاس يې پرېکوئ،چې د قيامت پر ورځ د کړنليک په ښي لاس کې ورکړشي مؤمن الطاق وويل : نعمانه ! دا دروغ دي،چې پر موږ شيعيانو راتپل شوي ؛خو له تاسې مرجئه وو مې يوه خبره اورېدلې که په تاسې کې څوک ومري؛نو يوه کوزه اوبه ورسره ږدئ،چې د قيامت پر ورځ تږى را پا نه څي . ابوحنيفه د ناچارۍ له مخې وويل :دا کيسه او هغه بله کيسه دواړه دروغ دي،چې پر موږ راتپل شوې دي .”[350]

ښايي د شيعه وو د ګروهو په باب د امام ابوحنيفه (ره) معلومات دومره کمزوري نه وو،چې ددې خرافاتو په باب وپوښتي .له بېخه د مؤمن الطاق او امام ابوحنيفه (ره) په څېر له سترو او روحاني شخصيتونو لرې خبره ده،چې داسې چټي خبرې په خوله راوړي . داسې او ورته کيسې خورا ژورو څېړنو ته اړتيا لري او هرومرو داسې بې ادبانه متون د ځينو په زړه ړندو متعصبانو جوړ ،چې په اند يې خپل مذهب پياوړی کړي.

بې له متني ستونزې او مفهومي چټياتو،معمولا دا روايتونه کمزوري سندونه لري او مرسل دي .

په يو بل مرسل روايت کې راغلي دي :

“فضال بن حسن بن فضال کوفي امام ابوحنيفه (ره) ته ورغى، چې امام په ستره غونډه کې ناست و او حديث او فقه یې ورته املا کوله .فضال خپل ملګري ته،چې وويل : پر خداى که ابوحنيفه خيجل او پړ نه کړم! ملګري یې وويل:په خپله پوهېږې،چې د ابوحنيفه ځاى او مقام څه دى،حجت يې څرګند دى .فضال وويل : غلى شه !تا کله ليدلي،چې کافر حجت (؟!) پر مؤمن حجت څرګند او غالب وي ؟

فضال ابوحنيفه ته ورنږدې شو،سلام يې وکړ او امام ابوحنيفه (ره) او ټولې غونډې يې د سلام ځواب ورکړ. فضال،امام ته وويل . يو ورور لرم،چې وايي : تر پېغمبر اکرم (ص) وروسته تر ټولو غوره وګړى،حضرت علي بن ابيطالب دى؛خو وايم،چې تر رسول اکرم (ص) وروسته غوره وګړي لومړى حضرت ابوبکر (رض) او ورپسې حضرت عمر (رض) دى ، خداى دې وبښه ! ته په دې باب څه وايې ؟ امام ابوحنيفه (ره) سر راپورته کړ، ويې ويل :دې دواړو ته همدومره وياړ بس،چې په قبر کې د رسول الله (ص) ګاونډيان دي؛نو تردې بل کوم څرګند دليل شته ؟

فضال وايي : دا مطلب مې خپل ورور ته ووايه؛خو هغه وويل :که د قبر ځاى د رسول الله (ص) وي اونه د هغوى؛نو په هغه ځاى کې ښخول،چې خپل يې نه دى،له رسول الله (ص) سره يې ظلم کړى دى او که هغه ځاى د دوى وي او د خداى رسول ته يې ورډالۍ کړی و؛نو له آنحضرت (ص)سره يې بدي کړې ده؛ ځکه له خپلې ډالۍ تېر شوي او خپله ژمنه يې ماته کړې ده .

امام ابوحنيفه (ره) وويل : هغه ځاى د ددې دواړو نه و او نه په پېغمبراکرم (ص) پورې ځانګړى و؛خو هغوى دواړو د خپلو عايشې بي بي او حفصې بي بي حق ته سترګې کړې؛نو د خپلو لوڼو د حقوقو له مخې،هلته د ښخېدو مستحق‏ شول.فضال وويل : ما دا مطلب ورته ووايه؛خو راته يې وويل: پېغمبراکرم (ص) نهه مېرمنې درلودې؛نو څنګه دا دواړه تر نورو ډېرې مستحقې شوې ؟ پردې سربېره،څنګه دي،چې ام المؤمنين عايشه بي بي او ام المؤمنين حفصه بي بي له رسول الله (ص) ميراث وړي؛خو فاطمه يې له ميراثه منع کېږي ؟ امام ابوحنيفه (ره) وويل : خلکو ! له ما يې لرې کړئ ! پر خداى، چې خبيث رافضي دى .”[351]

هغه پوښتنه،چې ددې داستان په باب ذهن ته راځي،داده، چې ولې فضال پوښتنې له خپل اړخه وړاندې‏ نه کړې او العياذ بالله په دورغو يې وويل،چې يو ورور لرم،چې داسې وايي ؟ حال داچې ددې روايت د خبرو اترو د چاپېريال له مخې،دا خبرې په خپله د فضال وې .

دويم داچې ولې فضال په دورغو او د خپلې ګروهې پر خلاف وويل،چې زما په اند تر رسول الله (ص) وروسته غوره وګړي حضرت ابوبکر او حضرت عمر (رضي الله عنهما) دي ؟ايا دلته توريه مانا لري؟ايا ويلاى شو،چې فضال دلته تقيه کړې ده؟ حال داچې په خپله یې ويينه پيل کړه او ددې روايت له مخې، راغلى و،چې امام ابوحنيفه (ره) پړ کړي .

په ځينو حنفي سرچينو کې هم کله د امام ابوحنيفه (ره) اړيکې له شيعيانو سره کړکېچنې ښوول شوي او دا روايتونه هم تر څه بريده خرافات او له ادبه لرې دي او په واقع کې د ځينو متعصبو حنفيانو ليدلورى دى،چې امام ابوحنيفه (ره) ته ورغځول شوي دي . په طبقات الحنفيه کې راغلي ،چې يوه ورځ مؤمن الطاق (او د طبقات الحنفيه د تعبير له مخې ،”شيطان الطاق”) حمام ته ولاړ او په حمام کې يې لنګ وا نه غوست، چې امام ابوحنيفه (ره) لغړ وليد،ورته يې وويل :

اقول و فى قولى بلاغ و حکمة

و ما قلت قولا جئت فيه بمنکر

الا يا عبادالله خافوا الهــــکم

فلا تدخلوا الحمام الا بمئزر ! [352]

(يوه خبره به درته وکړم،چې حکمت او ابلاغ پکې پټ دى او هغه خبره،چې منکر ورته لار لري،درته يې نه وايم. د خداى بندګانو ! له خپل خداى مو وډار شئ او حمام ته بې اوزاره مه ور ننوځئ . )

په خواشينۍ،چې مذهبي تعصب بريد نه پېژني او ان د روايتونو جعل هم کوي،چې د يو مذهب د مشرانو سپکاوى هم پکې وي.

له دې غافل دي،چې کله دا خرافات تر وړغندل شوي هغه ته ګران پرېوځي،چې یې ستايې.د بېلګې په توګه دلته پوښتلاى شو،چې که دا روايت سم وي؛نو پوښتلاى نشو، چې امام ابوحنيفه (ره) په حمام کې له مؤمن الطاق سره څه کار درلود ؟ ولې يې د بل په خصوصي چار کې لاسوهنه وکړه ؟ که و یې هم منو،چې دا چار په عمومي حمام کې شوى دى؛نو ايا منلاى شو،چې د مؤمن الطاق په څېر يو ستر عالم به بربنډ حمام ته ور ننوځي ؟!

٢.هغه روايتونه،چې دوستانه اړيکې ښيي

د هغو روايتونو پر خلاف،چې اشاره ورته وشوه، په ځينو نورو روايتونو کې له شيعيانو او د اهلبيتو د امامانو له زده کړيالانو سره د امام ابوحنيفه (ره) اړيکې دوستانه انځور شوې دي .يو له دې روايتونو ځنې وايي،چې امام ابوحنيفه (ره) د محمد بن مسلم په څېر وګړي د يو ثقه او ډاډمن عالم په نامه مانه . شيخ مفيد په “اختصاص” کې له محمد بن مسلم نه يو روايت رانقل کړى،چې يو کس د هغه ماشوم پر حکم پوهېدو ته محمد بن مسلم ته مراجعه کړې وه،چې د مور په ګېډه کې دى او مور يې مړه ده او محمد بن مسلم ترې پوښتي،چې چا رالېږلى يې . سړى ځواب ورکوي،چې :

” امام ابوحنيفه (ره) ته مې مراجعه وکړه او امام راته وويل،چې په دې باب راسره کوم روايت نشته او ته بايد محمد بن مسلم ته ولاړ شې او هغه به درته د مسلې حکم ووايي . [بيا امام ابوحنيفه (ره) وويل : ] څه فتوا یې چې درکړه،ما ته راشه او له فتوا يې ما هم خبره کړه .”[353]

موفق مکي هم رانقلوي،چې :

” امام ابوحنيفه (ره) د جابر بن يزيد جعفي (چې مشهور شيعه و او چې له امام باقر به يې احادیث نقلول،ويل يې : حدثنى وصى الاوصياء و وارث علم الانبياء محمد بن على الحسين [354] ) په اړه وايي : ” ليس عندى غى الکوفة فى بابه اکبر منه “[355] = زما په اند په کوفه کې،په خپل ډول کې ترې بل ستر شخصيت نشته .”

د جابر بن يزيد جعفي په باب د امام ابوحنيفه (ره) دا څرګندونه په داسې حال کې ده،چې جابر ان په غلو هم تورن شوى دى .[356]

آيت الله واعظ زاده خراساني وايي: ” په رجالي کتابونو کې کښل شوي،څو مشهور راويان،د امام باقر او امام صادق زده کړيالان پخوا د امام ابوحنيفه (ره) زده کړيالان وو او بيا تشيع ته واوختل ؛لکه زراره، محمد بن مسلم،جميل بن دراج او څو تنه نور،چې د یقیني روايتونو مهمه برخه ترې راروايت شوې ده .[357]

حال داچې مخکې مو وليدل،چې امام ابوحنيفه (ره) د يوې مسلې د پوهاوي لپاره يو کس محمد بن مسلم ته ولېږه .دا ټکى ددې ښکارندوى دى،چې امام ابوحنيفه (ره) له دې نه خپه کېده،چې زده کړيالان او ملګري يې د امام صادق په ډله کې شي .همداراز خپلې دوستانه اړيکې يې له خپلو پخوانيو زده کړيالانو سره وساتلې او پر علمي مقام یې منښتی و .

په ټول کې ښکاري،چې امام ابوحنيفه (ره) له شيعيانو او د اهلبيتو د امامانو له زده کړيالانو سره سوله ییزې او دوستانه اړيکې درلودې او په خپله يې هم يو ډول شيعي لېوالتيا درلوده ؛ خو څه چې لامل شوي،چې کله امام ابوحنيفه (ره) ته د شيعيانو مخالفت ورمنسوب شي؛ يو يې په فقه کې استنباطي کړنلار او د قياس مساله ده او بله له غاليانو سره د امام ابوحنيفه (ره) ټکر او د راشده خلفاوو له سبه يې مخنيوى و .ته وا امام ابوحنيفه (ره) په خپلو ليدلوريو کې د يوې منځلارې د ټاکنې په تکل کې و،چې نه له ځانه عامه اهلسنت خپه کړي او نه يې اهلبيتو ته شا کړې وي .

له نظري پلوه، له ليدلوري یې،کېداى شو د راشده خلفاوو د منلو او ور ته نیک ګومان د اهلبيتو له مرجعيت او مينې سره يوځاى کړو. له ټولنيز پلوه هم،امام ابوحنيفه (ره) غوښتل له اهلبيتو سره د اړيکو د ساتلو په ترڅ کې او په علمي ، فرهنګي او سیاسي ډګر کې د دوی د غوراوي په منښتې په راشده خلفاوو پسې له سپکو سپورو مخنيوى وکړي،چې د شيعه او سني ترمنځ د کړکېچ لاره چاره کمزورې کړي . [ژباړن: لکه چې د غزل بابا وایي: د کور خلک برابر ….]

لکه څنګه چې په لومړي څپرکي کې اشاره ورته وشوه،د صادقينو پر مهال غلو او غاليانو خورا وده وکړه .دا مساله ددې ترڅنګ،چې ډېرى اهلسنت يې تشيع ته بدوینه کړل،چې د تشيع او غاليانو ترمنځ يې د توپیرونې وسه هم نه درلوده؛نو دا له هغو لاملونو ځنې وو،چې امام ابوحنيفه (ره) د اهلبيتو د فضايلو او د حقوقوپه اړه یې احتياط ته اړ کړي . شيخ مفيدپه امالي کې نقلوي :

“محمد بن نوف بن عائذ صيرفي وايي : له هيثم بن حبيب بن صيرفي کره وم،چې ابوحنيفه نعمان بن ثابت راننووت. موږ اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب راياد کړ او د خم غدير په اړه مو په منځ کې خبرې اترې وشوې . ابوحنيفه وويل : زده کړيالانو ته مې ويلي،چې خلکو د خم غدير روايت مه رانقلوئ [358]؛ځکه دوى (اهلسنت) به درسره دښمنان شي. د هيثم بن صيرفي رنګ واوخوت او ابوحنيفه ته يې وويل: ولې دې يې نه روایتوي،ايا دا حديث درسره نشته.ابوحنيفه وويل: ولې نشته او ما راروايت کړى دى .هيثم وويل : ولې دې يې نه روایتوي؟ حال داچې حبيب بن ابى ثابت له ابي طفيل له زيد بن ارقم له حضرت علي (ک) رانقل کړى ،چې آنحضرت (ص) په رحبه کې وويل : “چا چې دا حديث اورېدلى وي،خلکو ته دې يې ووايي .”[359] امام ابوحنيفه وويل : ” افلا ترون انه قد جرى فى ذلک خوض حتى نشد على الناس لذالک”؟ هيثم وويل : ايا موږ حضرت علي (ک) تکذيب او خبره يې رد کړو ؟ امام ابوحنيفه وويل : حضرت علي (ک) نه تکذيبوو او خبره يې نه ردوو؛خو په خپله پوهېږې،چې ځينو خلکو غلو کړې ده .هيثم وويل : دا حديث، رسول الله (ص) ويلى او خطبه يې پرې ويلې او موږ يې د غاليانو د غلو په پار او د خلکو د خبرو په پار له ويلو ډډه نه کوو ؟

دا کيسه حبيب بن نزار بن حيان امام صادق ته وکړه . امام تریو تندی شو. حبيب وويل : محمد بن نوفل په کيسه کې و . امام صادق وويل : بس کړه حبيبه ! له خلکو سره يې د خويونو له مخې وچلېږئ او په خپلو کړنو ورسره مخالفت وکړئ .هر وګړى له هغه څه سره دى،چې کړي يې دي او د قيامت پر ورځ له هغه سره دی،چې ورسره مينه لري .موږ يو روزګار او دولت لرو که خداى وغواړي؛نو له سره به مو لرې شي . حبيب غلى شو او امام صادق وويل : پوه شوې حبيبه ! زما له حکم سره مخالفت مه کوئ،ګنې پښېمانه به شئ . حبيب وويل : له حکمونو دې سرغړونه نه کوم .دا کيسه د امام ابوحنيفه (ره) او حبيب ترمنځ هغه مهال وشوه،چې عباسيان حکومت ته رسېدلي وو او د آل محمد فضايل یې ښکاره کولای نشول .”[360]

موږ بې له دې،چې په دې اړه د امام ابوحنيفه (ره) کړنلار تاييد کړو،له دې حديثه مو اخستنه داده،چې په دې اړه يې دريځ له دوو چارو اغېزمن و ؛يعنې هم د غلو د بهير له پرمختګه ډارېده او هم د عامو اهلسنتو فکر ورسره و ؛لکه څنګه چې د امام صادق له وینا او هم هغه توضيح،چې تر روايت لاندې راغلې ،پوهېداى شو،چې د هغه روزګار شرايط،د تقيه شرايط وو او دا پروژه د امام باقر له پېره پيل شوې وه ؛نو د اهلبيتو د فضايلو بيانولو او پر حقوقو يې ټينګار ته په مناسب بڼه لاره چاره چمتو نه وه .

پردې سربېره،په خپله دا روايت ښيي،چې په هر حال امام ابوحنيفه (ره) له شيعيانو سره تګ راتګ او راکړه ورکړه درلوده او په غونډو کې يې ګډون کاوه او شيعيانو او د اهلبيتو د امامانو زده کړيالانو هم د اهلبيتو په باب ترې يو لړ تمې درلودې؛ځکه د امام ابوحنيفه (ره)،هيثم او په غونډه کې د نورو ناستو کسانو ترمنځ ويينه او همداراز همدا کيسه امام صادق ته کول او په دې بڼه د امام صادق څرګندونې،ډېرې خپلې او نږدې څرګندېږي او د دوو نمښتو او منښتو ترمنځ د ویینې په څېر نه ده؛يعنې د امام ابوحنيفه (ره) له څرګندونو لاس ته راځي،چې هغه له خم غديره د شيعيانو اخستنه منلې وه او هيثم او ملګرو هم په همدې اټکل له امام ابوحنيفه (ره) سره د خبرو لړۍ پرانستې وه .

د تشيع پر وړاندې د امام ابوحنيفه (ره) بله کړنلار دا وه،چې دوو لومړيو خلفاوو ته د شيعيانو ليدلورى بدل کړي او ورته د ځینو غالي شيعه وو د کنځلو مخنيوى وکړي . ابوزهره وايي : “امام ابوحنيفه(ره) کو‌ښښ کاوه،چې د آل البيت شيعيان حضرت عمر او حضرت ابوبکر (رضي الله عنهما) و نه کنځي “.[361] د مکي په مناقبو کې راغلي دي،چې :

“امام ابوحنيفه (ره) ويل : مدينې ته ولاړم او ابوجعفر محمد بن علي (امام باقر) کره ولاړم . امام باقر راته وويل : عراقي وروره ! راسره مه کېنه ! کېناستم او بيا مې وپوښتل : د حضرت ابوبکر او حضرت عمر (رضي الله عنهما) په باب مو نظر څه دى ؟ [امام ] وويل : خداى دې حضرت ابوبکر او حضرت عمر (رضي الله عنهما) وبښـي. ومې ويل: په عراق کې ويل کېږي ،چې تاسې له دې دوو برائت غواړئ ؟ ويې ويل : معاذ الله ! د کعبې پر خداى قسم،چې دروغ يې ويلي دي .ايا نه پوهېږې،چې علي (ک) خپله لور ام کلثوم د فاطمې بي بي لور حضرت عمر بن خطاب (رض) ته ورنکاح کړې وه ؟ که [ حضرت عمر (رض) ] اهليت نه درلود؛نو حضرت علي دا کار نه کاوه. ومې ويل :څومره به ښه شي،چې هغوى (عراقيانو) ته يو ليک واستوې او درتپل شوی دا تور له ځانه پاک او تکذيب کړئ ويې ويل:له ليکه مې لاروي نه کوي؛لکه څنګه مې چې ورته وويل ،چې دلته مه کېنه،غوږ دې کېنښود؛نو څنګه به مې له ليکه لاروي وکړي ؟”[362]

داچې امام باقر،امام ابوحنيفه (ره) ته وايي،چې راسره مه کېنه او هغه هم د “عراقي وروره!” په تعبير کېداى شي ددې لپاره وي،چې عراقيان پر تشيع مشهور وو او د امام ابوحنيفه (ره) تګ راتګ هم،چې يوخوا له زيد بن علي او پاڅون سره يې په اړيکه کې و او بلخوا د اهل حديثو غوسه هم ورته راتله،د هغه احتياط پر خلاف وه،چې امام ابوحنيفه (ره) کاوه،کېداى شي هم يې امام باقر د توري خولې ته ورګوزاراوه او هم یې د امام ابوحنيفه (ره) لپاره ناوړه سياسي راتلونکې درلوده .

په ټول کې بايد وويل شي،چې ظاهراً امام ابوحنيفه (ره) په دې تکل کې و،چې نه اهلسنت له ځانه خپه کړي او نه له اهلبيتو او تشيع واټن ونيسي؛بلکې تر شوني بريده له دواړو بهيرونو سره په اړيکه کې و. د امام ابوحنيفه (ره) عقلپاله کړنلار او په فقهي استنباطاتو کې يې پر قياس اډانه د اهل حديثو د کرکې او غوسې موچۍ راپارولې وې او که له تشيع او له اهلبيتو او شيعيانو سره یې په اړيکو کې له احتياطه کار اخستاى نه واى ؛نو په ټوليزه توګه به يې په اهلسنتو کې خپل مقام له لاسه ورکړى و او دا چار امام ابوحنيفه (ره) ته د ډېرى مصلحت غواړيو علماوو په څېر د منلو وړ نه و .

اووم څپرکى :

د اهلبيتو او تشيع په باب د امام ابوحنيفه (ره) او حنفيانو د ليدلوريو پرتلنه

١. د امام ابوحنيفه (ره) په لارويانو کې څو لاسي

د امام ابوحنيفه (ره) د اندو او نظرياتو د لاروۍ مدعيان په خپلو کې يوه خوله نه دي او د امام ابوحنيفه (ره) له اندو يې قرائتونه سره خورا توپيرونه لري؛لکه څنګه چې په درېم څپرکي کې مو اشاره ورته وکړه،د امام ابوحنيفه (ره) لومړني لارويان دوه ډلې وو : د امام ابوحنيفه (ره) عقلپال او ګروهيز لارويان د ” کلامي او عقلپالو حنفيانو” په نامه او فقهي لارويان يې د “اهلسنت او جماعت ” په نامه پېژندل کېدل،چې فقهي لارويان يې ډېرى حديثپالې لېوالتياوې لري .دويمه ډله نن په خپله په بېلابېلو ډلو وېشل کېږي،چې کله ددوى د ليدلوريو ترمنځ توپير له شيعه او حنفي ډلو ترمنځ له توپيره خورا ډېر وي او واټن یې هم ډېر وي .ځينې دا ډلې د اهلبيتو له ښوونځي سره خورا واټن لري او تشيع ته هم خورا بدو‏ين دي،حال داچې ځينې پکې تر څه بريده د اهلبيتو ښوونځي او تشيع ته ورنږدې کېږي؛نو پردې بنسټ د ټولو هغو وګړيو په باب يو ډول قضاوت نه شو کولاى،چې ځانونه د امام ابوحنيفه (ره) لارويان ګڼي .

په دوام کې به ځينو حنفي ډلو او ځينو توپيرونه ته يې اشاره وکړو او هم هغو لاملونو ته چې ځينې حنفي ډلې يې د اهلبيتو له ښوونځي لرې او بدوينه کړې دي .

١-١ . ماتريدي حنفيان

د امام ابوحنيفه (ره) ډېرى لارويان هغه وګړي دي،چې په کلام کې د ابومنصور ماتريدي لارويان دي او د ماتريدي له لارې خپل کلام هم د هغه له روايت له مخې، په امام ابوحنيفه (ره) پورې نښلوي؛لکه څنګه چې مخکې هم اشاره ورته وشوه ،ماتريدي کلام سره له دې،چې د امام ابوحنيفه (ره) کلامې اندې اهل حديثو ته ورته نږدې کوي؛خو بيا هم د اهلسنتو په کلامي مذاهبو کې د اهلبيتو ښوونځى ته خورا ورنږدې او سازګار ښوونځى دى .

د اهلبيتو په باب د ماتريدي حنفيانو ليدلورى تقريباً منځ لارى ليدلورى دى او د اهلبيتو ډېرى فضايل مني . د بېلګې په توګه : ملا علي قاري هروي د فقه الاکبر شارح د امام ابوحنيفه (ره) د وينا په شرحه کې وايي :

” و نشهد … فاطمة و زينب و رقيه و ام کلثوم کن جميعا بنات رسول الله (ص) “،راوړي دي :

” د امام ابوحنيفه (ره) په ويناوو کې پر زينب د فاطمې لومړيتوب په رتبه کې یې د لومړيتوب له امله دى .روايت دى ،چې:فاطمه ځکه فاطمه نومول شوې ،چې خداى هغه او ځوځات يې د دوزخ له اوره لرې ساتي … په بل روايت کې راغلي،چې فاطمه ځکه فاطمه نومول شوې،چې خداى هغه او مينوال يې د دوزخ له اوره ساتي .همداراز بتول نومول شوې؛ځکه هغه له خپلو همپېرو ښځو نه په فضيلت ،دين،حسب او نسب کې غوره ده … له علي (ک) سره يې واده د الهي وحې په حکم و او په کورنۍ کې پېغمبر اکرم (ص) ته تر ټولو ګرانه وه.رسول الله (ص) به چې له کوم سفره راستون شو؛نو فاطمه به لومړۍ تنه وه،چې له پېغمبراکرم (ص) سره به يې کتل .پېغمبر اکرم (ص) وويل:فاطمه مې د بدن ټوټه ده،څوک يې چې وځوروي،زه يې ځورولاى يم ….همداراز پېغمبر اکرم (ص) ورته وويل : خوښه نه يې،چې د نړۍ د مېرمنو اغلې ووسې ؟ په بل روايت کې راغلي،چې هغه د جنتي ښځو اغلې ده …. فاطمې،علي (ک) ته حسن او حسين د جنتي ځوانانو ښاغلي وزېږول … او محسن،چې په ماشومتوب کې ومړ او ام کلثوم او زينب . د رسول الله (ص) ځوځات يوازې د فاطمې له لارې دى او له فاطمې يې ځوځات يوازې له دوو لمسو حسنينو څخه پاتې دى .”[363]

ملا قاري هروي د حضرت امام مهدي په باب وايي :

” اما په اخرالزمان کې د امام مهدي راښکاره کېدل او داچې نړۍ به له عدله ډکه کړي؛لکه څنګه چې له تېري او ظلمه ډکه شوې وه او داچې امام مهدي د پېغمبراکرم (ص) له عترت او د فاطمې له ځوځاته دى .جوته شوې ده او په دې باب له رسول الله (ص) خورا روايتونه رانقل شوي دي .”[364]

٢-١ .دولس امامي حنفيان

دولس امامي سنيان هغوى ته ويل کېږي،چې د عمومي اهلسنتو د ګروهې له مخې،د راشده خلفاوو د خلافت د منلو ترڅنګ،د اهلبيتو د دولس ګونو امامانو پر لوړ مقام هم د الهي فيض او واسطې په توګه ګروهن دي او له اهلبيتو سره مينه کوي . دا ډول لېوالتيا په سني صوفيانو کې دود ده او دا ډول وګړي ډېرى په نهمه او لسمه هجري پېړۍ کې وو .

دوى د شيعه وو ځينې ګروهې؛لکه تبرى،رجعت،بداء او … نه مني؛خو د اهلبيتو فضايل او مناقب خورا رانقلوي او پر راشده خلفاوو سربېره د دولس ګونو امامانو امامت مني او له دوى تبرى او ورته کنځل او ښېرې کول جايز نه ګڼي .د دولس ګونو امامانو امامت هم د صوفيه د سترو اقطابو او روحاني مشرانو په توګه مني او سياسي مشري د اهلبيتو د امامانو نه ګڼي .په امام مهدي هم ګروهن دي او د اماميه وو په څېر ګروهن دي،چې هغه د امام حسن عسکري زوى دى؛البته په دوى کې ځينو ويلي ،چې هغه مړ شوى او ډېرى يې هم پر ژونديتوب ګروهن دي .

ډېرى ليدل کېږي،چې په شيعه او سنيانو کې کمزور بنسټه ليکوالان او ويناوال،چې دداسې وګړيو پر مذهبي دريځ سم پوه شوي نه دي ، په باب يې يو اړخيزې خبرې کوي . ځينې شيعه مذهبي ګروهن دي،چې د بېلګې په توګه: مولانا بلخي،سنايي او يا …. شيعه وو او د خبرې ادعا يې په اشعاور کې يې د اهلبيتو ستاينه ده ،پر وړاندې يې ځينې اهلسنت ليکوالان کوښښ کوي، شيعه توب يې رد کړي او د خبرې ادعا يې ددې وګړيو له لوري د راشده خلفاوو د خلافت منل دي. حال داچې دا ډول وګړي د شيعه او سني په هغه قالب کې نه رانغاړل کېږي،چې د نننيو محترمو ليکوالانو په پام کې دي .

دا ډله وګړي؛لکه څنګه چې مې وويل،په عين حال کې چې په خپل فقهي مذهب کې د اهلسنتو يو له څلورګونو امامانو (ډېرى يې د امام ابوحنيفه) لارويان دي او د راشده خلفاوو خلافت د راپېښېدو په ترتیب – اوډون مني،اهلبيتو ته هم ،په تېره په علمي او مانیز- معنوي ډګر کې په ځانګړي مقام قايل دي او په اند یې ددې دوو راټولول هېڅ پروا نه کوي او بايد داسې وي .

په حنفيانو کې د داسې لېوالتيا په باب (چې ددې لېوالتيا ډېرى وګړي حنفي مذهب او بيا شافعي دي) لاندې وګړيو ته اشاره کولاى شو :

١-٢-١ . مولانا جلال الدين بلخي (٦٠٤-٦٧٢ س)

ستر عالم او مشهور عارف جلال الدين محمد مولوي بلخي،په خپلې شعري ټولګو؛مثنوي او د شمس تبريزي په کلياتو کې اهلبيتو ته خپله مينه څرګنده کړې ده .هغه د اميرالمؤمنين علي (ک) د وګړې- شخصيت پر ستاينې سربېره، دکربلا د سترې پېښې په باب هم له درد او درکه ډکه شاعري کړې ده،چې په اهلبيتو يې د زړه بايلو څرګندوى ده . مولوي د عاشورا پېښه په عرفاني ليد ګوري او د شهيد، د دين خسرو،د غيب خسرو، فدايي ،پارسا ، مخکښ او د سلوک مخکښ په نامه د ټکيو له لارې د سيد الشهداء مقام راپېژني .

مولانا د مثنوي په لومړي دفتر کې د حضرت علي (ک) ستره وګړه راسپړلى او د هغه ستر او بشپړ انسان د خوى پر بنسټ په هڅه کې دى،چې مسلمانانو ته زده کړې ترې ورکړي .د مولانا بلخي دا اوږده شعرونه ځکه دلته راوړو،چې د اميرالمؤمنين علي (ک) په باب يې ليد لورى روښانه شي :

از علي آموز اخلاص عمل

شير حق را دان منزه از دغل

در غزا بر قهرمانى دست يافت

زود شمشيرى کشيد و برشتافت

او خدو انداخت در روى على

افتخار هر نبي و هر ولى

آن خدو زد بر رخى که روى ماه

سجده آرد پيش او در سجده گاه

در زمان انداخت شمشير آن على

کرد او اندر غزايش کاهلى

گشت حيران آن مبارز زين عمل

وز نمودن عفو و رحم بى محل

گفت :بر من تتغ تيز افراشتى

از چه افکندى مرا بگذاشتى ؟

آن چه ديدى بهتر از پيکار من

تا شدى تو سست در شکار من؟

آن چه ديدى که چنين خشمت نشست

تا چنان برقى نمو د باز جست؟

آن چه ديدى که مرا زان عکس ديد

در دل و جان شعله اى آمد پديد؟

آن چه ديدى برتر از کون و مکان

که به از جان بود و بخشيدم جان؟

در شجاعت شير ربانيستى

در مروت خود بدانى کيستى

در مروت ابر موسايي به تيه

کآمد از وى خوان و نان بي شبيه

ابرها گندم دهد کان را به جهد

پخته و شيرين کند مردم چو شهد

ابر موسى پر رحمت بر گشاد

پخته و شيرين بى زحمت بداد

از براى پخته خواران کرم

رحمتش افراشت در عالم و علم

تا چهل سال آن وظيفه و آن عطا

کم نشد يک روز زان اهل رجا

تا هم ايشان از خسيسى خاستند

گندنا و ترده و خس خواستند

امت احمد که هستيد از کرام

تا قيامت هست باقى آن طعام

اى على که جمله عقل و ديده اى

شمه اى وا گو از آنچه ديده اى

تيغ حلمت جان ما را چاک کرد

آب علمت خاک ما را پاک کرد

باز گو اى باز عرش خوش شکار

تا چه ديدى اين زمان از کردگار؟

چشم تو ادراک غيب آموخته

چشم هاى حاضران بردوخته

راز بگشا اى على مرتضى

اى پس از سوء القضا، حس القضا

يا تو وا گو آنچه عقلت يافته است

يا بگويم آنچه بر من تافته است

از تو بر من تافت چون دارى نهان

مى فشانى نور چون مه بى زبان

ليک اگر در گفت آيد قرص ماه

شب روان را زودتر آرد به راه

از غلط ايمن شوند و از ذهول

بانگ مه غالب شود بر بانگ غول

چون تو بابى آن مدينه علم را

چون شعاعى آفتاب حلم را

باز باش اى باب رحمت تا ابد

بارگاه ما “له کفوا احد”

گف :فرما، يا اميرالمؤمنين

تا بجنبد جان به تن در چون جنين

چون جنين را نوبت تدبير او

از ستاره سوى خورشيد آيد او

چونکه وقت آيد که گيرد جان جنين

آفتابش آن زمان گردد معين

اين جنين در جنبش آيد زآفتاب

کآفتابش جان همى بخشد شتاب

از کدامين ره تعلق يافت او

در رحم با آفتاب خوب رو؟

از ره پنهان که درو از حس ماست

آفتاب چرخ را بس راه هاست

باز گو اى باز پر افروخته

باشه و با ساعدش آموخته

باز گو اى باز عنقا گير شاه

اى سپاه اشکن به خود،نى باسپاه

امت وحدى يکى و صد هزار

باز گو اى بنده،بازت را شکار

در محل قهر،اين رحمت زچيست

اژدها را دست دادن راه کيست؟

گفت :من تيغ از پى حق مى زنم

بنده حقم،نه مامور تنم

شير حقم نيستم شير هوا

فعل من بر دين من باشد گوا

من چو تيغم پُر گهرهاى وصال

زنده گردانم،نه کشته در قتال

خون نپوشد گوهر تيغ مرا

باد از جا کى برد ميغ مرا ؟

که نيم،کوهم زحلم و صبر و داد

کوه را کى در ربايد تند باد ؟

آنکه از بادى رود از جا خسى ست

زانکه بادناموافق خود بسى ست

باد خشم و باه شهوت باد آز

بُرد او را که نبود اهل راز

کوهم وهستى من بنياد اوست

ورشوم چون کاه بادم باداوست

جز به یاد او نجنبد میل من

نیست جز عشق احد سرخیل من

خشم بر شاهان شه و ما را غلام

خشم را هم بسته ام زیر لگام

تیغ حلمم گردن خشمم ز دست

خشم حق بر من چو رحمت آمده است

غرق نورم گرچه سقفم شد خراب

روضه گشتم گرچه هستم بو تراب

چون در آمد در میان غیر خدا

تیغ را اندر میان کردن سزا

تا “احب لله” آید نام من

تاکه “ابعض لله” آید کام من

تا که “اعطا لله” آید جود من

تا که “امسک لله” آید بود من

بخل من لله،عطا لله و بس

جمله لله ام، نیم من آن کس

وآن چه لله می کنم تقلید نیست

نیست تخییل و گمان جز دیدنیست

ز اجتهاد و از تحری رسته ام

آستین بر دامن حق بسته ام

گر همی پرم همی بینم مطار

ور همی گردم همی بینم مدار

ورکشم باری بدانم تا کجا

ماهم و خورشید پیشم پیشوا

بیش ازین با خلق گفتن روی نیست

بحر را گنجایی اندر جوی نیست

پست می گویم به اندازه عقول

عیب نبود، این بود کار رسول

اندر آ من در گشادم مر تو را

تف زدی و تحفه دادم مر تورا

پس جفا گر را چنین ها می دهم

پیش پای چپ چه سان سر می نهم

پر وفاگر را چه بخشم؟ بو بدان

گنج ها و ملک های جاودان

گفت: امیر المؤمنین با آن جوان

که به هنگام نبرد، ای پهلوان

چون خدو انداختی در روی من

نفس جنبید و تبه شد خوی من

نیم بهر حق شد و نیمی هوا

شرکت اندر کار حق نبود روا

نقش حق را هم به امر حق شکن

برزجاجه دوست سنگ دوست زن

گبر این بشنید و نوری شد پدید

در دل او تا که ز ناری برید

گفت: من تخم جفا کاشتم

من تو را نوعی دگر پنداشتم

تو ترازوی احد خو برده ای

بل زبانه هر ترازو بوده ای

تو تبار واصل و خویشم بوده ای

تو فروغ شمع کیشم بوده ای

من غلام موج آن دریای نور

که چنین گوهر برآرد در ظهور

عرضه کن بر من شهادت را که من

مر تو را دیدم سرافراز زمن

قرب پنجه کس زخویش و قوم او

عاشقانه سوی دین کردند رو

او به تیغ حلم چندین خلق را

وا خرید از تیغ چندین حلق را

تیغ حلم از تیغ آهن تیزتر بل ز صد لشکر ظفر انگیز تر[365]

مولانا بلخي د شمس تبريزي په شعري ټولګه کې د کربلا د شهيدانو په باب داسې وايي :

کجایید ای شهیدان خدایی

بلا جویان دشت کربلایی

کجایید ای سبک روحان عاشق

پرنده تر ز مرغان هوایی

کجایی ای شهان آسمانی

بدانسته فلک را در گشایی

کجایید ای ز جان و جا رهیده

کسی مر عقل را گوید کجایی؟

کجایید ای در زندان شکسته

بداده وامداران را رهایی

کجایید ای در مخزن گشاده

کجایید ای نوای بی نوایی

در آن بحرید کین عالم کف اوست

زمانی بیش دارید آشنایی

کف دریاست صورتهای عالم

زکف بگذار اگر اهل صفایی

دلم کف کرد کین نقش سخن شد

بهل نقش و به دل رو گر زمایی

بر آ ای شمس تبریزی ز مشرق

که اصل اصل اصل هر ضیایی

د شمس تبريزي په شعري ټولګه کې په يو بل ځاى کې هم کوښښ کوي،چې حسين بن علي او د کربلا شهيدان راوپېژني :

چیست با عشق آشنا بودن

به جز از کام دل جدا بودن

خون شدن خون خود فرو خوردن

باسگان بر در وفا بودن

او فداییست هیچ فرقی نیست

پیش او مرگ و نقل یا بودن

رو مسلمان سپر سلامت باش

جهد میکن به پارسا بودن

کین شهیدان ز مرگ نشکیبند

عاشقانند بر فنا بودن

از بلا و قضا گریزی تو

ترس ایشان ز بی بلا بودن

شیشه می گیر و روز عاشورا

تو نتوانی به کربلا بودن[366]

په يوه بل غزل کې يې د يزيد او حسين تقابل داسې شرح کړى دى :

ز سوز شوق دل همی زند عللا

که بوک در رسدش از جناب وصل صلا

دلست همچو حسین و فراق همچو یزید

شهید گشته دو صدره به دشت کرب و بلا

شهید گشته بظاهر حیات گشته به غیب

اسیر در نظر خصم و خسروی بخلا

میان جنت و فردوس وصل دوست مقیم

رهیده از تک زندان جوع و رخص و غلا

اگر نه بیخ درختش درون غیب ملیست

چرا شگوفه وصلش شکفته است ملا

خموش باش و ز سوی ضمیر ناطق باش

که نفس ناطق کلی بگویدت افلا[367]

د حلب د شيعيانو په داستان کې (د مثنوي شپږم دفتر) هم مولانا د امام حسين پر اسماني او ستره وګړه رڼا اچوي :

روز عاشورا نمی دانی که هست

ماتم جانی که از قرنی به است

پیش مؤمن کی بود این غصه خوار

قدر عشق گوش عشق گوشوار

پیش مؤمن ماتم آن پاک روح

شهره تر باشد ز صد طوفان نوح[368]

او د حسيني ويرجنو پر زیان پېژندنه رڼا اچوي او وايي،چې د حسين غم د هغه چا لپاره خورا ستر او درون دى،چې د خداى او د خداى د استازي رښتين لاروى وي ؛ځکه څوک چې له حضرت محمد (ص) سره مينه کوي؛بايد له امام حسين سره هم مينه وکړي،چې ” حسين منى و انا من حسين ” قدر عشق ګوش عشق گوشوار؛لکه څنګه چې د انسان غوږ خوښ دى،غوږوالى يې هم خوښه ده؛له غوږه مراد حضرت محمد (ص) او له غوږوالۍ مراد امام حسين دى . د مؤمن له نظره د سيد الشهداء د پاک روح درناوى او ورته وير کول د نوح تر سلو توپانونو هم مشهور دى . مولوي په ٧٩١ او ٧٩٢ دوو بيتونو کې د مؤمن پر ټکي له ټينګار سره او له حسین سره د ورمنسوبېدو څرنګوالی یې له حسين سره تولا او د امام حسين له دښمنانو تبری او کرکه څرګندول د ايمان اومؤمن له نښو ځنې معرفي کوي؛ته وا د مولانا د امام حسين د زيارت دې برخې ته پام و،چې وايي : ” يا ابا عبدالله لقد عظمت الرزيه و جلت و عظمت المصيبه بک علينا و جميع اهل الاسلام = ابا عبدالله ! په رښتيا چې وير دې ستر او پر موږ او ټولو اسلاموالو دې غم او خپګان درون دى .” حسين د سلطاني روح او شاهنشاه په نامه يادېږي،چې د مولانا د نورو اشعارو په رڼا کې او مراد ترې د عشق سلطان دى . ( و ګ : صفوي –سيد سليمان -١٣٨٦) او همداراز حسين ته د دين خسرو ويل شوى دى ،مولوي د پېغمبر اکرم (ص) يو صحابي او خليفه هم په دې لقبونو ياد کړى نه دى .امام حسين د صادق واصل عاشق اعلی بېلګه ده او هغه د دين خسرو او د عاشقانو شاهنشاه دی،چې د دنيا له قيده خلاص شوى او د غيبو نړۍ ته يې استعلا کړې ده .

بيا مولانا وايي : ويرجنو ! د ځان پر حال وژاړئ،چې له حسيني ارزښتونو سره خورا واټن لرئ .پر حسين مه ژاړئ،بايد پر خپل خراب ايمان او زړه وژاړئ،چې ددې فاني دنيا په مزخرفاتو مو زړه تړلى دى او بيا د دين د دروغجنو مدعيانو ځواب ورکوي، وايي : دينوالي خپلې نښې لري،چې له هغوى ځنې : “توکل”- “سرښندنه” –” فرخي معنوي ” او “بښنه” ده،چې په تاسې کې نه ليدل کېږي.که حسيني ياست او د الهي عشق شراب مو څښلي وي؛نو ولې يې په کړنو او ويناوو کې نړ اغېز نه ليدل کېږي ؟

پس عزا برخود کنید ای خفتگان

ز آنکه بدمرگی است این خواب گران

روح سلطانی ز زندانی بجست

جامه چه درانیم و چو خاییم دست

چونکه ایشان خسرو دین بوده اند

وقت شادی شد چو بشکستند بند

سوی شادروان دولت تاختند

کنده و زنجیر را انداختند

روز ملک است و گش و شاهنشهی

گر تو یک ذره از ایشان آگهی

ورنه ای آگه برو بر خود گری

ز آنکه در انکار نقل و محشری

بر دل و دین خرابت نوحه کن

که نمی بیند جز این خاک کهن

ور همی بیند چرا نبود دلبر

پشتدار و جان سپار و چشم سیر

در رخت کو از می دین فرخی

گر بدیدی بحر کو کف سخی

آنکه جو دید آب را نکند دریغ

خاصه آن کاو دید آن دریا و میغ[369]

مولانا په دې غزل کې هم په پرتلېزه څېړنه کوښښ کوي ،چې له حسين،حسيني عاشقانو او پاتې شونيو د غوره پوهې له لارې د کربلا حماسي لار وښيي .

چیست با عشق آشنا بودن

بجز از کام دل جدا بودن

خون شدن خون خود فرو خوردن

با سگان بر در وفا بودن

او فداییست هیچ فرقی نیست

پیش او مرگ و نقل یا بودن

رو مسلمان سپر سلامت باش

جهد میکن به پارسا بودن

کین شهیدان ز مرگ نشکیبند

عاشقانند بر فنا بودن

از بلا و قضا گریزی تو

ترس ایشان ز بی بلا بودن

شیشه می گیر و روز عاشورا

تو نتانی به کربلا بودن[370]

د ميرزا حسن نوري په کشف الاستار کې د دولس ګونو امامانو په ستاينه کې يوه بله قصيده مولوي ته ورمنسوب شوې ده، چې لومړي او وروستي بيتونه يې دادي :

” ای سرور مردان علی مستان سلامت می کنند”

تردې چې په پاى کې د دولس ګونو امامانو تر شمېرلو وروسته وايي :

“با میر دین هادی بگو با عسکری مهدی بگو

با آن ولی مهدی بگو مستان سلامت می کنند”[371]

ځينې ګروهن دي،چې له شمس نه د مولوي مراد هم موعود مهدي دى.ډېرى مولوي پېژندنکيو ويلي،چې د شمس تبريزي په نامه وګړى وجود نه درلود،چې د مولانا همپېرى او له مولانا سره و او هغه د مولانا د تخيل زوکړه ګڼي؛خو که د ددې شمس مصداق هماغه غايب او موعود مهدي وي؛نو دا چار منطقي برېښي او نور به د مولانا د همپېري شمس د لټون اړتيا نه وي . دا ټکى مو هم په ګوته کړ،چې ډېرى حنفي عرفاوو،چې دلته مو د دولس امامي حنفيانو په نام ياد کړل،دا په ډاګه کړې،چې موعود مهدي د امام حسن عسکري زوى دى،چې پټ شوى او هغه مهال به راښکاره شي،چې خداى وغواړي او نړۍ به له عدل او انصافه ډکوي . په ډېرى روايتونو کې حضرت مهدي په “شمس” تعبير شوى او په ځينو روايتونو کې “والشمس والضحى” په حضرت مهدي تاويل شوى دى .دا غايب شمس او د حقيقت دې لمر له مولانا زړه وړى او د هغه د راښکاره کېدو او وصل لپاره د شمعې په څېر سوځي. د لاندې شعرونو مخاطب بې له موعود مهدي بل څوک نه شو ګڼلاى :

می بده ای ساقی آخر زمان

ای ربوده عقل های مردمان

خاکیان زین باده بر گردون زنند

ای می تو نردبان آسمان

له دې شعرونو سره :

این کیست این این کیست این

این یوسف ثانی است این

خضر است و الیاس این مگر

یا آب حیوان است این

این باغ روحانی است این

یا بزم یزدانی است این

سرمه سپاهانی است این

یا نور سبحانی است این

خورشید رخشان می رسد

مست و خرامان می رسد

با گوی و چو گان می رسد سلطان میدانی است این

٢-٢-١ .شيخ فريدالدين عطار نيشابوري (٥٠٧ س مړ)

محمد بن ابراهيم فريدالدين عطار د صوفيانو ستر شيخ او حنفي عالم دى،چې د اهلبيتو په ستاينه کې یې شعرونه ويلي دي . هغه “تذکرة الاولياء” د امام صادق په ژوند لیک پيلوي او دا د ټولو دولس ګونو امامانو د ياد په څېر ګڼي :

” هغه د مصطفوي ملت سلطان، د نبوي برهان حجت …يو څو ټکي به له هغه (امام صادق) څخه راوړو،چې دوى (اهلبيت) ټول يو دي او دا چې هغه یې یاد کړې؛لکه د ټولو،چې دې کړى وي .ګورې نه ! څوک يې چې پر مذهب وي [ امامي شيعيان/اثناعشري/جعفري] د دولس ګونو امامانو پر مذهب دي؟؛يعنې يو دولس دى او دولس يو دى …. [372]“

پیا پر اهلبیتو د ګروهې په اړه لیکي: ” له هغه قومه تعجب کوم چې اهل سنت و جماعت اهل بیتو ته لازم درناوی نه لري؛ خو داسې نه ده، څوک چې پر محمد (ص) ایمان لري او پر اولادې یې ایمان نه لري؛نو پر محمد (ص) ایمان نه لري.”

بيا په دې باب د شافعي مشهور شعر ته اشاره کوي،چې :

“لو کان رفضا حب آل محمدفليشهد الثقلان انى رافضى “[373]

عطار د اهلبيتو په ستاينه کې شعرونه لري،چې په پيل کې يې وايي :

” مصطفی ختم رسل شد در جهان

مرتضی ختم ولایت در عیان

جمله فرزندان حیدر اولیا

جمله یک نوراند حق کرد این ادا”

د دولس امامانو تر شمېرلو وروسته وايي :

“صد هزار اولیا روی زمین

از خدا خواهند مهدی را یقین

یا الهی مهدیم از غیب آر

تا جهان عدل گردد آشکار

مهدی هادیست تاج اتقیاء

بهترین خلق برج اولیاء

ای ولای تو معین آمده

بر دل و جانها همه روشن شده

ای تو ختم اولیای این زمان

و از همه معنا نهانی جان جان

ای تو هم پیدا و پنهان آمده

بنده عطارت ثنا خوان آمده”[374]

٣-٢-١ . حکيم سنايي غزنوي (٤٧٣-٥٤٥ س)

ابوالمجد مجدود بن آدم سنايي،نوميالى حکيم او د مدينة الاولياء؛ غزني مشهور عارف په “حديقة الحقيقة” کې له اهلبيتو سره خپله مينه څرګنده کړې ده . څو ځېل ی د “ثقلين” حديث د ” انى ترکت فيکم الثقلين کتاب الله و عترتى ” په عبارت راوړى دى .[375]

د سنايي په ليکنو کې هم د اهلبيتو ستاينې تر سترګو کېږي او هم د راشده خلفاوو.[376] د حضرت علي (ک) په ستاينه کې خورا شعرونه لري،چې وايي :

آنکه بر مرتضی برون آید

سوی عاقل امام چون آید

مصطفی گاه رفتن از دنیا

چون بسنجید منزل عقبی

جمله اصحات مرو اورا گفتند

که چه بگذاشتی بر آشفتند

گفت بگذاشتم کلام الله

عترتم را نکو کنید نگاه

د امام حسن او امام حسين فضايلو ته یې ځانګړى څپرکى ځانګړى کړى او دا باب يې داسې پيل کړى دى :

” فى فضيلة اميرين العادلين، و السبطين قرتى العينين،سيدا شباب اهل الجنة،الحسن و الحسين رضوان الله عليهما،قال النبى (ص) : اولادنا اکبادنا فان عاشورا حزنونا و ان ماتوا قتلونا،و قال ايضا (ص) : نعم الراکب و نعم الجمل و ابواهما خير منهما رضى الله عنهما .”[377]

د امام حسن د شهادت پېښه بيانوي او د هغه د دښمنانو یې پستي څرګندوي [378] او امام حسين داسې ستايي ،چې :

“ذکر الحسين يضيى العينين سلالة الانبياء و اولاد الاصفياء و الاولياء و الاوصياء و شهيد الکربلا و قرة عين المصطفى،بضعة المرتضى و کبد فاطمة الزهراء رضى الله عنه و عن والديه،قال الله سبحان و تعالى عز من قائل فى محکم کتابه : ان الذين يؤذون الله و رسوله لعنهم الله فى الدنيا و الآخرة و اعدلهم عذابا مهينا و اولئک هم الخاسرون و قال النبي (ص) : ترکت کتاب الله و عترتى فاخبر ان و عدالله حق .”[379]

٤-٢-١. ملاحسين واعظ کاشفي (٩١٠ س مړ)

کمال الدين حسين بن علي سبزواري په واعظ کاشفي مشهور، د امام حسين د وير د دوديزو مراسمو په بياژواکۍ – احياء کې خورا ونډه درلوده .هغه يو نقشبندي صوفي او حنفي فقيه دى،چې په حنفي فقه کې يې يوه خپلواکه رساله هم ليکلې ده [380]. پر ٩٠٨ هجري کال یې په هرات کې مهم او لومړى کتاب د حسيني وير لپاره وليکه او د “روضة الشهداء فى مقاتل اهل البيت ” نوم يې پرې ورکېښود.ددې کتاب ليکنه د مرشدالدوله عبدالله،(چې د سلطان حسين بايقرا د تيمور له لمسيانو او د هرات واکمن) په غوښتنه وليکل شو .[381] دا کتاب د پېغمبرانو کړاوونه او د دولس ګونو امامانو په تېره د کربلا پېښه رانغاړي.”روضة الشهداء” په خپل وخت کې په سيمه کې ‌خورا مشهور شو او ويل يې په غونډو کې دود شوى و .ان تردې چا به چې چاته نصيحت کاوه او د امامانو پر کړاوونو به يې ژړاوه،ورته به يې ویرنبولی یا”روضه خوان” وايه .[382]

او دا نوم تر ننه په شيعيانو کې دود دى او ددې نوم ايښوونې سرچينه د ملا واعظ کاشفي “روضة الشهداء” ده. په عراق کې تر ننه يو ممبر ته “قاري” وايي،چې په عربۍ کې په لنډه د پارسي د روضه خوان ژباړه ده . (قارى الروضه).”[383]

په اسلامي هېوادونو کې په شيعه مېشتو سيمو کې د روضة الشهداء کتاب لوستل د “داستان هاى قهرماني” او “هزار و يک شب” ځايناستى شو او ان تر صفويه له مخه په محرم او صفر مياشتو کې پر ممبرونو لوستل کېده .[384]

په خپله کاشفي په اهلسنتو کې ( په شامي مانا تشيع : له درې لومړيو خلفاوو سره د نه مخالفت ترڅنګ له اهلبيتو سره مينه ) د امام حسين د وير دود ته اشاره کوي :

” د اهلبيتو مينوال هر کال د محرم مياشت په رارسېدو،د سيدالشهداء د خپګان وير ته کېني او د پېغمبر اکرم (ص) زامنو ته وير کوي .”[385]

هغه وايي،چې د مقتل په کتابونو کې د خبرو د خپراوي له امله يې هوډ وکړ،چې په يو کتاب کې يې راټول کړي او د همدې موخې لپاره يې د “روضة الشهداء” کتاب وليکه .[386] واعظ کاشفي يو بل کتاب هم لري،چې شيعه ته لېوالتيا په ډاګه کوي او هغه ” فتوتنامه ى سلطانى ” دى .دا کتاب پر پېغمبر اکرم (ص) ،څلورو خلفاوو (رضی الله عنهم) او د پېغمبر اکرم (ص) پر آل او اصحابو په درود پيل شوى او تر يوې سريزې وروسته د کتاب د موضوع په هکله توضيح ورکړې،بيا يې پر علي بن موسى الرضا درود ويلى او وايي : ” د فتوت مبداء او ښکارندوى يې ابراهيم خليل الله دى او د فتوت قطب علي مرتضى دى او فتوت خاتم به مهدي وي .[387] بيا وايي،چې فتوت هم د نبوت په څېر په پېغمبرانو کې يو پټ ميراث و،چې حضرت محمد (ص) ته او له هغه څخه حضرت علي (ک) او نورو امامانو ته رسېدلى دى .[388] هغه د حضرت علي د فتوت لپاره د ” لا فتى الا على لا سيف الا ذوالفقار” مشهور خبر شاهد راوړى دى [389] او په دې دوو آيتونو يې ټينګار کړى دى : ” و من الناس من يشرى نفسه ابتغاء مرضات الله “[390] او “يؤثرون على انفسهم ولو کان بهم خصاصة “[391] او همداراز د بېل بېل امام فتوت يې تاييد کړى دى . [392]وروسته تردې،چې جوت کړي يې دي،چې حضرت علي (ک) اصل فتوت و،درې زامن حسن، حسين او محمد بن حنفيه یې د اسلامي فتوت مخکښان شمېرلي دي .[393] ليکي،چې د فتوت له آدابو ځنې يو دا دى،چې مقرر دي،چې هغه حلوا وخوري،چې په اور پخه شوې نه وي، د وينا له مخې یې، داسې حلوا د خم غدير تر غونډې وروسته پر خلکو وويشل شوه .[394] په کوم ځاى کې،چې د فتيان د جشن پر شرحه بوخت شوى ،د عبدالرزاق له “فتوتنامه” يې يو نص راوړى ،چې په کې د دولس ګونو امامانو نوم يو په بل پسې راغلى او حضرت مهدي داسې ستایل شوى: “د ځمکوالو او اسمانوالو حجت،صاحب الزمان او قاطع البرهان “.[395]

٥-٢-١ . خواجه محمد پارسا (٨٢٢ س مړ)

خواجه محمد پارسا،د بخاري حافظ او زاهد او د “فصل الخطاب” کتاب خاوند او ستر نقشبندي حنفي عالم دى . پر خپل تسنن د ټينګار ترڅنګ یې د اهلبيتو د دولس ګونو امامانو د حالاتو شرح په خپل کتاب کې راوړې ده د ځينو اهلسنتو علماوو له خولې،د دولس ګونو امامانو په باب ليکي :

“څه هغه ټوټه ځمکه ، چې خداى تعالى په سپېڅليو او پاکو بدنونه مشرف کړې ده،چې د خداى تر فيض لاندې او د خداى د ناپايه لورنې د نازلېدو ځاى دى .”[396]

٦-٢-١ .فضل الله بن روزبهان خنجي (٩٢٧ س مړ)

هغه د “وسيلة الخادم الى المخدوم” او ” پر څوارلسو معصومينو د درود شرح” کتابونو ليکوال دى . فضل بن روزبهان په خپله په ډاګه کوي،امام مهدي هم د نوروو اماميه وو په څېر په دې ځانګړنو مني،چې د امام حسن عسکري زوى دى . هغه د “امام مهدي د ختم ولايت” په باب ليکي :

“پوه شئ،چې امام مهدي د امامانو او اولياوو خاتم دی؛ یعنې خاتم الاولیا لکه محمد علیه سلام چې خاتم الانبياء دى سره له دې،چې د پخوانيو ټول بشپړ کمالونه پکې دي او د هر يو د ځانګړيو کمالونو وارث دى ….”[397]

د دولس ګونو امامانو د شان او عظمت تر بيانولو وروسته د حضرت امام مهدي په باب ليکي :

“والقوة و المرضوية و المکارم الحسنية و العزائم الحسينية و العبادة العلوية و العلوم الباقرية و الامامة الصادقية و الاخلاق الکاظمية و المعارف الرضوية و الکرامات التقوية و المقامات النقوية و العساکر العسکرية،الذى فاق الانام کرامة و فضلا،الامام المودود و المظهر المووعود،ابى القاسم محمد المهدى العبد الصالح و الحجة القائم المنتظر لزمان الظهور”[398]

خو سره له دې يې د علامه حلي د “کشف الصدق” د کتاب په رد کې د “ابطال الباطل” کتاب ليکلى دى . هغه دولس ګوني امامان علمي خلفاء ګڼي او پر سياسي مشرۍ قايل ورته نه دی.د خم غدير حديث هم رانقلوي؛خو د اهلبيتو د امامانو د سياسي خلافت لپاره دليل نه ګڼي.فضل، اموي حکومت هم نه مني او صفويانو ته هم په منفي سترګه ګوري . وايي،چې د امام حسين د ويرن بولۍ د اورېدو ځواک نه لري او لېوال و،چې په مشهد کې ښخ کړاى شي په آند یې بايد د اهلبيتو او صحابه وو کرامو دوستي بايد سره يوځاى وي .[399]

٧-٢-١ . عبدالرحمن جامي (٨١٧-٨٩٨ س)

جامي (چې زیارت یې په هرات کې دی) د خراسان یو ستر عارف، شاعر او حنفي مذهبه عالم دی، د یو سني په توګه د ځان معرفي کواو او د خلافت په اړه خپلې ګروهې د څرګندونې په ترڅ کې، ځان د اهل بیتو مینوال بولي او ګروهن دی چې سني نه ښایی د اصحابو د خپلمنځي اړپیچونو په پار، تر منځ یې د دوستۍ او دښمنۍ کرښې راکاږي؛ په عین حال کې باید پوه شي، چې په دې اړپیچ کې حق له حضرت علي(ک) سره و:

و آن خلافى که داشت با حيدر در خلافت صحابـــــــي ديگر

حق در آنجا به دست حيدر بود جنگ با او خطا او منکر بود[400]

جامي په عین حال کې چې له رفض او رافضه و (د هغو کسانو پر مفهوم چې اصحاب کنځي) کرکجن و، د شافعي مشهور شعر (لو کان رفضا حب آل محمد فلیشهد الثقلان انی رافضی) یې په دري کړی او وایي:

په دري کې داسې وايي :

گـــــــــــر بــــــــود رفــض حب آل رسول

يـــا تــــولى بـــــــه خانـــــــدان بتـــــــول

گــــــو گــــــواه بــــــاش آدمــــــى و پرى

که شـــــدم مـن ز غيـــــر رفـــــض بــــرى

کيش من رفض و دين من رفـض است

رفع من رفض و مابقى خفــــــض است .[401]

جامي د شیعیانو او سنیانو لخوا ټپسوری و، یو خوا چې کله بغداد ته ورغی، د روافضو په باب یې د اشعارو په پار، شیعه و ورټه، بلخوا چې کله یې د حضرت علي (ک) په ستاېنه کې اشعار وکښل؛ نو د خراسان سنیانو ټپسوری کړی، جامي کاږي: “چې په سلسله الذهب نظم کې مې حضرت امیر او ستره اولاده یې وستایله؛ نو د خراسان له سنیانو ډارېدم چې ناببره مې په رفض تورن نه کړي، چې پوه شوم، چې په بغداد کې به د روافضو له جفا سره مخ شم”.[402]

جامي،چې د امام حسين زيارت ته ځي،داسې وايي :

کردم زدیده، پای سوی مشهد حسین

هست این سفر به مذهب عشاق فرض عین

خدام مشهدش به سرم گر نهند پای

حقا که بگذرد سرم از فرق فرقدین

کعبه به گرد روضه او می کند طواف

رکب الحجیج این تروحون أین أین

از قاف تا به قاف پر است از کرامتش

آن به که حیله جوی کند ترک شید و شین

آن را که بر عزار بود جعد مشکبار

از موی مستعار چه حاجت به زیب و زین

جامی گدای حضرت او باش تا شود

با راحت وصال مبدل عذاب بین

می ران ز دیده اشک که در مذهب کریم

باشد قضای حاجت سايل، ادای دین[403]

د اميرالمؤمنين زيارت ته چې ځي، وايي :

اصبحت زائرالک يا شحنة النجف

بهر نثار مرقـد تو نقد جان به کـــــف

تو قبــــــله ى دعــــايي و اهل نياز را

روى اميد سوى تو باشد ز هر طرف

د دولس ګونو امامانو په ستاېنه کې یو شعر لري، چې لومړی او وروستی بیت یې دا دی:

من زمهر حيدرم هر لحظه اندر دل صفاست

از پى حيــدر حسن ما را امام و رهنما است

تردې چې وايي :

عسکـــرى نور و دوچشم عالم است و آدم است

همچو يک مهدى سپهسالار در عالم کجاست[404]

٨-٢-١.ابوالمؤيدخوارزمي(٤٨٤-٥٦س)

ابوالمؤيد موفق بن احمد مکي،خوارزمي خطيب او ستر حنفي عالم دى،چې د امام حسين په باب يې د “مقتل الحسين” ستر کتاب ليکلى دى .نور کتابونه يې : “مناقب ابي حنيفه”،”قضايا اميرالمؤمنين”،”ردالشمس على اميرالمؤمنين” دي،چې دوه وروستي کتابونه يې بې درکه شوي دي .[405] د “المناقب” کتاب،چې د حضرت علي (ک) او د اهلبيتو د فضايلو په باب دى او همداراز “مقتل الحسين” کتاب ترې پاتې او چاپ شوي دي .د اهلبيتو په باب يې يو شعر دادى :

و قدمنعوا الحــسين الماء ظلما

و جـدل بالطعـــان و بالضـــــراب

و لولا زينــــــــب قتــــلوا علـــــــيا

صغـــــــير قتـــــل بــــق او ذبــاب

و قد صلبوا امام الحــق زيـــــــدا

فيــــــا لــله مــــــن ظلم عـــــــجاب

بنات محمد فى الشمس عطشى

و آل يـــــــــزيد فى ظل القبــــــــاب

لآل يزيــــــد مـــــــــن آدم خيــــــــام

و اصحـــــــاب الکساء بلا ثياب[406]

٩-٢-١.حافظ حسين کربلايي تبريزي ( ٩٩٣ س مړ)

د اولياوو د قبرونو د زيارت په باب د “روضات الجنان و جنات الجنان” کتاب کښلى او په دويم ټوک يې د دولس ګونو امامانو د ژوندلیک راوړې ده .

١٠-٢-١.قاضي عمده ساوه یي حنفي (٥٦٧ س مړ)

ده به د طغرل په جامع جومات کې د امام حسين وير غونډې جوړولې . عبدالجليل قزويني وايي :

” ستر ساوه يي حنفي قاضي،چې خوله ور او مشهور سړى و،د طغرل په جامع جومات کې يې د شل زرو تنو په شتون کې د کربلا د شهداوو د شهادت کيسه په داسې شان وکړه،چې ټولو خلکو له غمه سرونه بربنډ او جامې يې وشلولې .”[407]

١١-٢-١. عبدالوسع باخزري

دا نقشبندي حنفي عالم او د “مقامات جامي” کتاب ليکوال دى،چې پکې دولس ګوني امامان یې تاييد کړي؛خو په عين حال کې يې د شيعه وو په رد کې هم مطالب راوړي دي .

١٢-٢-١. حنفي قندوزي (١٢٢٠-١٢٩٤ س)

سليمان بن ابراهيم بلخي قندوزي،دولس امامي حنفي دى،چې د اهلبيتو د فضايلو په باب یې د “ينابيع الموده” درې ټوکه پېړ کتابونه کښلي دي . دا کتاب یې په سل بابونو کې اوډون کړى او په سريزه کې يې د مودت آيت [قل لا اسئالکم عليه اجرا الا المودة فى القربى[408]] او تطهير آيت ته په اشارې وايي :

“خداى د خپل استازي د خپلوانو او اهلبيتو مودت او مينه واجبه کړې او غوښتي يې ،چې دوى بشپړه له هر ډول چټلۍ پاک کړي؛ ځکه خداى د “تطهير آيت” په “انما” پيل کړى ،چې د اهلبيتو تطهير ته د خداى تعالى د ارادې د حصر ښوونکى دى او دا مطلب يې د ” تطهيرا” په مطلق مفعول “موکد” کړى دى او داچې ددوى مينه او مودت بايد د بصيرت او څېړنې له مخې وي؛نو مودت يې پر مناقبو او فضايلو ولاړ دی او داچار هم په دې پورې اړه لري،چې د تفسير او احاديثونو پر څېړنه بوخت شو،چې اهلسنت او جماعت پرې ډاډ لري؛لکه صحاح سته ….. او د مناقبو کتابونه او ….”.[409]

بيا د نورو اهلبيتو پر ستاينه بوختېږي او د ينابيع المودة کتاب له ليکلو خپله موخه داسې څرګندوي :

” د پېغمبراکرم (ص) اهلبيت؛اهل عباء د سترو نېکمرغيو وسايل او د کبريايي برکتونو کانونه دي .دا کتاب یې د خوښۍ د راجلبولو او د رسول الله (ص) او اهلبيتو د شفاعت په هيله کښل کېږي”[410]

د ټولو هغو دولس امامي حنفي علماوو يادونه او ژوند لیک راوړل،چې د اهلبيتو په باب يې يا کتاب کښلى او يا یې ستايلي ،دلته ناشوني دي؛نو ځکه دلته يوازې د ځينو د نومونو په راوړو بسيا کوو :

١٣-٢-١. عفيف الدين طائفي حنفي (١٢٠٧ س)

د “اتحاف السعداء بنماقب سيدالشهداء” کتاب ليکوال .

١٤-٢-١.قادربخش بن حسن علي حنفي (١٢٧٣-١٣٣٧ س)

د “جور الاشقياء على ريحانة سيد الانبياء” کتاب ليکوال .

١٥-٢-١. مولوي عبدالعزيز بن شاه ولى الله دهلوي (١١٥٩-١٢٣٩)

د امام حسين د شهادت د فلسفې په باب يې د” سرالشهادتين” کتاب کښلى دى .

١٦-٢-١.شيخ علي انور بن علي اکبر علوي حنفي (١٢٦٩-١٣٢٤)

د “شهادت الکونين فى مقتل سيدنا الحسين السبط” کتاب ليکوال .

١٧-٢-١. محمد معين بن محمد التتوي الحنفي (١١٦١ م)

د ” قرة العين فى البکاء على الحسين” کتاب ليکوال .

١٨-٢-١. محمود بن عثمان حنفي رومي (٨٧٨-٩٣٨)

د “مقتل الامام الحسين بن علي ابنطالب” کتاب ليکوال .

١٩-٢-١ .خواجه علي غزنوي حنفي (٥٥١ م)

په بغداد کې يې د عاشورا په ورځو کې د وعظ او ويرن بولۍ غونډې جوړولې او واکمنانو به يې په غونډه کې ګډون کاوه .[411]

٢٠-٢-١. خواجه محمود حدادي حنفي

هغه به له ابوالفتوح نصر آبادي او … سره د کوشک په کاروانسراى او د “رۍ” په سترو جوماتونو کې د امام حسين او د کربلا د شهداوو لپاره ويرغونډې جوړولې .[412]

٣-١ .سلفي حنفيان

په دې وروستيو کې ځينې حنفيان د سلفيانو په جال کې راګېر شوي او نه يوازې له شيعه وو سره؛بلکې له ټولو حنفيانو او له دوى ځنې غير سلفي حنفيان(؛لکه ماتريديه ،چې د حنفيانو ډېرى برخه يې جوړه کړې ده،)کږلاري ګڼي او امام ابوحنيفه (ره) ته يې په ناحقه منسبوبين ګڼي .ددې ډول حنفيانو ليکنو ته مراجعه(،چې په حقيقت کې سلفیان دي،) راښيي،چې ځينې ننني حنفيان د حنفي او امام ابوحنيفه (ره) د مذهب په اړولو کاږه روان دي او لا تر اوسه څوک پيدا شوي نه دي،چې ورته ووايي : “اين تذهبون چېرې ځئ” ؟

سلفي حنفيان کوښښ کوي،چې امام ابوحنيفه (ره) يو سلفي مسلک وښيي او اندې یې له سلفیت سره همغږې کړي. د امام ابوحنيفه (ره) د دريځ پر خلاف حضرت ابوهريرة (رض) سپېڅلى کېږي او د سلفي جمود د حديثپالۍ څادر د امام ابوحنيفه (ره) عقلپال تن ته وراغوندي او په پايله کې ان ابومنصور ماتريدي،ماتريديان او منځ لاري حنفيان مبتدع (نوښتګر) او له دينه بهر ګڼي !

ددې ډلې يوه څرګنده بېلګه شمس سلفي افغاني دى؛او ګروهن دى،چې امام ابوحنيفه (ره) يو سلفي مذهبى دى او ماتريديان امام ابوحنيفه (ره) ته ورمنسوبيداى نشي.شمس سلفي افغاني د “عداءالماتريديه للعقيدة السلفيه” په نامه خپل کتاب کې وايي :

“نوم يې د مسمى له مخې دى او مبنا يې پر مانا دلالت کوي . د “عداء” ټکى مې د کتاب په نامه کې زيات کړ،چې وښيي،چې ماتريديه د سنيانو په ډله کې نه راځي؛بلکې د سلفيه وو د ګروهې دښمنان دي .[413]“

زياتوي،چې د خپل کتاب تر تاليف وروسته،چې د خپلو هم اندو له دوو رسالو سره مخ شو، چې په اړه یې وایي :

“بيا د ماتريديه وو په نقد کې له دوو رسالو سره مخ شوم،چې هغوى د ماتريديه وو په سترګو کې اغزي او په ستوني کې هډوکي او د سلفيه وو د سترګو تور دي . لومړۍ رساله د ابي عبدالرحمن محمد الخميس ده،چې د کنجوسو بدعتپالو پر خلاف يو لښکر دى او جوت کړي يې دي،چې ماتريدیه سني نه؛ بلکې جهمي دي او امام ابوحنيفه (ره) د سني ګروهې مخالف دي .

بله رساله زموږ د دروند ورو احمد حربي ده،چې د غبي معاند ماتريديه محارب دى او د ماتريديه وو د اسرارو په را سپړلو جوتوي،چې ماتريده اهلسنت نه؛ بلکې د امت بدعتپاله ډله ده .”[414]

شمس سلفي افغاني ددې ترڅنګ،چې د ابومنصور ماتريدي خبرې د جهمياتو تاويلات ګڼي[415]،پر احمد حربي نيوکه کوي،چې ولې يې ټول بدعتپال ماتريدي متکلمان شنلي او نقد کړي نه دي :

” پر حربي څو نيوکې دي :

١.هغه د ماتريديه وو شپږ تنه مشران (یو یې ملا علي قاري) شنلي؛ خو پر نورو يې نيوکه نه ده کړې،چې تر هغه مشهور او خورا بې لارې دي،چې دا دي : صدرالشريعه،تفتازاني،صنغاني،بياضي،اسفراييني ،طاش کبرى زاده،ابن عربشاه، خيالي، مقدسي، حافظ الدين نسفي،کستلي،ابوليث سمرقندي، علاء الدين بخاري، جامي، جرجاني، قونوي، قرشي، سيالکوټي او نور .

٢. هغه معاصر ماتريديان؛لکه کوثريان [د محمد زاهد کوثري لارويان]، بريلويه او ديوبنديان شنلي نه دي “.[416]

ليکوال د خپل کتاب د سريزې په پاى کې هيله کوي،چې حنفيان د سلف ګروهې ته راستانه شي او له ماتريديه او جهمي له ځانه جوړه شوې عقيدې توبه وکړي .[417]

څرګنده ده،چې په دې کتاب او نورو کتابونو کې د “قبوريه وو” په باب د شمس افغاني ګروهه، پشپړه له سلفیته اغېزمنه ده .پخپله د شمس افغاني د وينا له مخې، لومړى یې د “عداء الماتريدية للعقيدة السلفية” کتاب د خپلې ماسترۍ د تزيس او رسالې په بڼه د “لماتريدية و موقفهم من توحيد الاسماء و الصفات” په نامه د مدينه منورې په پوهنتون کې وړاندې کړې وه او بيا يې د نوم په بدلولو پراخه کړه .”[418]

٢. د اهلبيتو له ښوونځي او تشيع نه د ځينو حنفيانو د لرېوالي لاملونه

سره له دې چې په اهلسنتو کې صوفي حنفيان،اهل تشيع او اهلبيتو ته خورا ورنږدې دي؛خو د ځينو عامو او حنفي علماوو اړيکې د اهلبيتو له ښوونځي او تشيع سره نه يوازې د تاريخ په ځينو بهيرونو کې سوله ییزې نه وې،چې ان په ځينو علمي ويينو او سياسي- ټولنيزو ډګرونو کې هم د حنفيانو او تشيع ترمنځ اړيکې ترېنګلې شوې دي . دواړو لوريو (شيعيانو او حنفيانو) يو بل ته منفي ليد درلود . په دې وروستيو کې دا بدويني دومره ډېره شوه،چې د ځينو حنفي علماوو لخوا د شيعه وو پر خلاف سرسخته مخالف دريځونه ونيول شول او خپلې دا خبرې يې پخوانيو حنفي مشرانو ته ورمنسوب کړې. بياضي عاملي، زمخشري ته چې د حنفيانو ستر او لومړى درجه مفسر دى، ورمنسوبوي،چې د “هو الذى يصلى عليکم و ملائکته [419]” د آيت په تفسير کې ويلي دي : ” جوز الصلوة بمقتضى هذه الآية على اجود المسلمين،لکن لما اتخذ الرافضة ذلک فى ائمتهم،منعناه [420]!=ددې آيت له مخې،پر غوره مسلمانانو درود ويل غوره دي ؛خو داچې روافض [شيعيان] د خپلو امامانو په شان کې په دې آيت عمل کوي؛نو موږ [د پورته آيت له مخې] پر غوره مسلمانانو درود منع کړ !” که څه دا زمخشري ته ورمنسوب شوى؛ خو ما د کشاف تفسير په نويو چاپونو کې دا عبارتونه و نه موندل . زمخشري [الکشاف ٣/٥٤١-٥٤٢ او ٥٦٧-٥٦٨ مخونه] د احزاب سورت په ٤٣ او ٥٦ آيتونو کې پر پېغمبر اکرم (ص) د درود په باب ويينه کړې ؛خو پورته رانقل شوي عبارتونه پکې راغلي نه دي . پردې سربېره ،ښکاري،چې زمخشري په خپله د اهلبيتو مينوال و . په کشاف تفسير کې یې دشورا سورت د ٢٣ آيت په تفسير کې له اهلبيتو سره د مينې د وجوب او ورسره د دښمنۍ د ناوړه پايلو په باب روايت راوړى دى :

“عن النبى صلى الله عليه وسلم ،انه قال :من مات على حب آل محمد مات شهيداً الا و من مات على حب آل محمد مات مغفوراً له الا و مان مات على حب آل محمد مات تايبا الا و من مات على حب آل محمد مات مؤمنا مستکمل الايمان الا و من مات على حب آل محمد بشره ملک الموت بالجنة کما تزف العروس الى بيت زوجها الا و من مات على حب آل محمد فتح له فى قبره بابان الى الجنة الا و من مات على حب آل محمد جعل الله قبرة مزار ملائکة الرحمة الا و من مات على حب آل محمد مات على السنتة و الجماعة الا ومن مات على بغض آل محمد جاء يوم القيامة مکتوبا بين عينيه آيس ن رحمة الله و من مات على بغض آل محمد مات کافراً الا ومن مات على يغض آل محمد لم يشم رائحة الجنة[421] .= له رسول الله (ص) نه روايت دى،چې :څوک چې د آل محمد (ص) په مينه ومري،شهيد دى؛پوه شئ ! څوک چې د آل محمد (ص) په مينه ومري؛نو بښل شوى مړى شوى دى؛پوه شئ !څوک چې د آل محمد (ص)په مينه ومري؛نو توبه کوونکى به مړى شوى وي؛خبر وسئ !څوک چې د آل محمد(ص) په مينه ومري؛نومؤمن او له بشپړ ايمان سره مړ شوى دى؛پوه شئ ! څوک چې د آل محمد (ص) په مينه ومري؛نو ملک الموت او بيا نکير او منکر به د جنت زېرى ورکوي .پوه شئ ! څوک چې د آل محمد(ص) په مينه ومري،جنت ته به داسې بېول کېږي؛لکه ناوې،چې د زفاف پر شپه د ناوې کوټې ته په درناوي بېول کېږي؛پوه شئ ! څوک چې د آل محمد(ص) په مينه ومري په قبر کې به يې د جنت پر لور دولس ورونه پرانستل شي؛پوه شئ !څوک چې د آل محمد(ص) په مينه ومري؛نو له سنت او جماعت سره به مړ شوى وي؛پوه شئ!څوک چې له آل محمد(ص) سره په مينه ومري؛نو قبر يې د رحمت د پرښتو زيارت ځاى وي؛پوه شئ! څوک چې له آل محمد(ص) سره په کرکه ومري؛نو د قيامت پر ورځ به په داسې حال راپاڅي،چې د ددو سترګو ترمنځ به یې ورته ليکلي وي : د خداى له رحمته نهيلى ؛پوه شئ !څوک چې له آل محمد(ص) سره په کرکه ومري؛کافر مړ شوى ؛پوه شئ !څوک چې له آل محمد(ص) سره په کرکه کې ومري؛نو د جنت بوى به بوی نه کړي .”

په خواشينۍ،چې بياضي عاملي په صراط المستقيم کې يوه بله خبره د “الهدايه” ليکوال ته ورمنسوب کړې، چې يو حنفي عالم دى چې ويلي يې دي :

“مشروع داده،چې ګوته په ښي لاس پر ګوته کړو [التختم باليمين]؛خو دا په رافضيانو [شيعيانو] کې دود او روږد شوى دى؛نو موږ یې په کيڼ لاس پر ګوته کوو .”[422]

په هر حال ځينې ننني عام حنفيان او ډېرى لوستي یې، شيعه وو او امامانو ته يې بدوينه دي ان تردې،چې په ځينو ډلو کې يې دا بدويني له پخوا راهيسې په دښمنۍ هم اوختې ده .

پوښتنه داده :له تشيع او اهلبيتو سره د امام ابوحنيفه (ره) د ښو اړيکو سره سره او ددې خبرې په پامنيوي،چې امام ابوحنيفه (ره) د نورو مسلمانانو له تکفيرولو سره مخالف و او داچې ډېرى حنفي علماء او عارفان دولس امامي دي؛نو ولې په دې باب په امام ابوحنيفه (ره) پورې منسوب لارويان يې پر سيره عمل نه کوي ؟ په ډېرى حنفيانو کې په تدريج د ليدلوري د بدلېدو لاملونه دادي :

١.د کلامي اوعدلپال حنفي ښوونځي له منځه تګ او د هغې اهلسنت او جماعت ډلې برلاسي،چې د حنفي فقهې لارويان وو ؛٢. او په حنفيانو کې د بخاري د کړنلار ، اندې او د “صحيح” نفوذ یې ؛٣.د عثمانيانو او صفويانو سياسي شخړه ؛٤.په حنفيانو کې د سلفیت د متعصبې او افراطي اندې نفوذ .

اوس به پردې لاملون رڼا واچوو :

٢-١.د کلامي او عدلپال حنفيانو ځوړ

په خواشينۍ،چې تر پينځمې هجري پېړۍ وروسته کلامي او عدلپال حنفي ښوونځى مخ په ورکېدو شو او د اهلسنت او جماعت حنفي ښوونځى، چې له ٢ او ٣ لسيزې راپدېخوا مخ په ځلېدو و ،د ابوجعفر طحاوي او ابومنصور ماتريدي له لارې، چې د امام ابوحنيفه (ره) د کلامي اندو لارويان وو،د اسلامي نړۍ په بېلابېلو برخو کې خپور شو . لکه څنګه چې پخوا هم وويل، له انديز پلوه کلامي او عدلپال حنفيان د اهلبيتو له ښوونځي او شيعي اندو سره خورا همغږي دي. کلامي او عدلپال حنفي بهير،چې عمدتا په بلخ کې متمرکز و او ددې بهير اند او کړنلار،چې له عقلپالۍ،عدلپالۍ،تساهل او ازادانديشۍ سره اغږل شوى و،له معتزلي او شيعي تفکر سره خورا نږدې و او په واقع کې، چې په دې بهير پورې اړوند حنفيان په اسلامي نړۍ کې لومړۍ روښانفکره ډله ګڼلای شو .د عدلپالو او کلامي حنفيانو کړنلار نننۍ اسلامي ټولنې ته بېلګه. ‏بلخ د تساهل،ګوذارې او عقلپالۍ په ځانګړنو سمبال، د اندونو، ښوونځيو او تفکرونو زېرمتون دى،چې په خواشينۍ نن د ناپوهۍ او افراط تر دوړو لاندې ښخ دی او ددې ازاداندېښ او ګوذارې د کان ارزښت لا تر اوسه روښانه را ته نه دى .د ليکوال په اند په دې حساس وخت کې ددې عقلي ښوونځي بياژواکي او په بلخ کې ددې اندې د پاتې شونيو لټول او پر بېلابېلو ګوټونو يې رڼا اچول زموږ د اسلامي ټولنې د پوهانو او انديالانو يوه بنسټيزه دنده ده .

د کلامي او عقلپال حنفي ښوونځي په ځوړتیا،اهلسنت او جماعت حنفيان يو څه د اهل حديثو اندو ته ورنږدې شول او له دوى په اغېزمنېدو یې يو څه د امام ابوحنيفه (ره) له اصلي اندو واټن واخست ،چې له شيعي اندو سره يې نسبي همغږي درلوده او په هغو اهلسنت او جماعت کې د امام ابوحنيفه (ره) کړنلار او ان کلامي او سياسي اندې سوکه سوکه مخ په ډوبېدو شوې،چې د امام ابوحنيفه (ره) فقهې لارويان وو او په حنفيانو کې همدا تدريجي بدلونونه ورو ورو په خپله د دوو حنفي او تشيع مذهبونو ترمنځ د واټن لامل شو .که څه لا تر اوسه ماتريدي حنفيانو د اهلبيتو له ښوونځي او تشیع سره ډېر واټن نیولی نه و او دا وروستي لاملونه وو،چې دا واټن يې لاپسې نور هم ډېر کړ .

٢-٢ . په حنفيانو کې د صحيح بخاري نفوذ

د اهلسنت او جماعت برلاسي او خپرېدل او د کلامي او عدلپال حنفي ښوونځي د ځوړ پايله په حنفيانو کې د صحيح بخاري د ليکوال محمد بن اسماعيل بخاري د نفوذ لامل شو .ورو ورو بخاري او صحيح يې په حديثپالې کړنلار،په حنفي اهلسنت او جماعت کې خورا ځاى لاس ته راووړ تردې چې دوى ته صحيح بخاري تر قرآن وروسته خورا غوره کتاب شمېرل کېږي او په حديثي پوهه کې سارى نه لري .

که څه اوس هم له کلامي پلوه،حنفيان له اهل تشيع سره خورا ګډ ټکي لري او د ډېرى حنفيانو (د ترکيه، عراق، افغانستان،منځنۍ آسيا،هند او پاکستاني حنفيانو) کلامي مذهب تر اوسه هم ماتريدي دى او د ماتريدي نظر او کړنلار،چې د اهل حديثو او افراطي معتزله وو نظر ورسموي،په ډېرى کلامي مسايلو کې (بې د امامت له مسلې) شيعه وو ته خورا نږدې کېږي .طحاويه مذهب هم،چې د مصر،افريقايي حنفيانو او د اسلامي نړۍ د ځينو نورو حنفيانو کلامي مذهب دى،له ماتريدي مذهب سره خورا توپير نه لري؛خو د طحاويه په باب دې وويل شي،چې په طحاويه مذهب کې د مقلد ايمان سم دى او طحاوي د دين په اصولو کې عقلي او نظري بحث نه مني او ويل يې،چې بې ځنډه دې بايد په دې اصولو ايمان راوړل شي .[423]

په طحاويانو کې دا ټکى لاملېږي،چې ډېر په څېړنې او علمي ويينو پسې نه وي (او په ډېره اسانه ډېرى ګروهيزې چارې،چې په خپله يوه سرچينه کې يې وويني،مني) .بله مهمه خبره داچې په حنفيانو کې اهل حديثو ته د ورلېوالتيا پر پټ ځواک دی که څه هم په طحاوي او ماتريدي کړنلار او ليدلوري وربرابرېږي؛خو ددې پټ ځواک د زور اخستنې لېوالتيا تل په حنفيانو کې شته،چې حنفيان يې د اهل حديثو په لومه کې راګېر کړې دي . په حنفي اهلسنت او جماعت کې حديثپالو ته لېوالتيا ددې لامل شوې،چې امام بخاري ته پر ستر ارزښت قايل شي او په حنفيانو کې د بخاري نفوذ هم اهلبيتو او تشيع ته د بدوينۍ لامل شوى دى. امام بخاري اهلبيتو او تشيع ته خورا منفي ليد لري . د بېلګې په توګه :

١. بخاري د حضرت فاطمة الزهرا د مناقبو په باب کې يو حديث او د حضرت عايشې په مناقبو کې يې اته حديثه رانقل کړي دي .[424]

٢.هغه د حضرت علي (ک) د مناقبو په باب کې شاوخوا پينځه حديثونه رانقلوي،چې يو هم تقريبا هيڅ منځپانګه نه لري؛خو د حضرت عمر (رض) او حضرت عثمان (رض) په مناقبو کې يې غوره او ډېر احاديث رانقل کړي دي .[425] همداراز د معاويه بن ابي سفيان مناقبو ته يې يو باب ځانګړى کړى او د اميرالمؤمنين په نامه يې يادوي او درود پرې وايي .[426]

٣. که څه د حضرت فاطمې (رض) د مناقبو په باب کې د “فاطمة بضعة منى ….” حديث رانقلوي؛خو په بل باب کې ددې حديث شان ورود يو بې بنسټه او جعلي کيسه ښيي،چې پکې حضرت علي (ک) له حضرت زهرا سره ناسم چلن کوي او وايي،چې حضرت علي د ابوجهل پر لور مرکه وکړه او حضرت زهرا په دې چلن خپه شوه او خپل پلار ته يې شکايت وکړ .رسول الله (ص) وويل : علي دې يا زما لور طلاقه کړي او يا دې د ابوجهل پر لور مرکې ته شا کړي،چې “فاطمة بضعة مني فمن آذاها فقد آذانى ” [427]

٤. په “ذکر اصحاب النبى” کې يې يو حديث رانقل کړى،چې مضمون يې د پېغمبر اکرم (ص) له لور؛زينب سره د خپل مېړه؛ابوالعاص بن ربیع چلن ته له حضرت فاطمې سره د حضرت علي (ک) پر چلن غوراوى ورکول شوى او هغه تر حضرت علي (ک) یې،پېغمبر اکرم (ص) ته خورا وفادار او پتمن ښوولی دى . [428]

٥.په يو بل حديث کې راغلي،چې رسول الله (ص) به حضرت علي (ک) او حضرت زهرا د سهار او يا د شپې د لمانځه لپاره راپاڅول.حضرت علي په دې خبره خپه شو،و يې ويل :زړونه مو د خداى په لاس کې دي،که وغواړي؛نو په خپله مو راويښوي .رسول الله (ص) ددې خبرې تر اورېدو وروسته د حضرت علي او زهرا بي بي له وره راستون شو او دا آيت یې له ځان سره زمزمه کاوه : ” وکان الانسان اکثر شى جدلا “[429]،[430] .

دا ډول غرضي کيسې او له ځانه جوړ شوي احاديث،چې د اهلبيتو سياسي دښمنانو او په تېره د حضرت علي (ک) د مخالفانو لخوا جوړ شوي،له هغو څلورو زرو حديثونو ځنې دي،چې امام بخاري له شپږ سوو زرو احاديثو ځنې ټاکلي دي !

٦.بخاري له خوارجو؛لکه عمران بن حطام او … حديثونه رانقلوي او ډاډمن یې بولي،[431]حال دا چې په ټول صحيح بخاري کې يې له امام جعفر صادق نه يو حديث هم رانقل کړى نه دى .

٧.د اهلبيتو پر وړاندې د بخاري د دريځ په باب،د هغه د استادانو څېړنې او هغه وګړي،چې بخاري ترې اغېزمن دى،ګټور دي . ابن حجر عسقلاني وايي،چې بخاري خپل کلامي مسائل له کرابيسي او ابن کلاب څخه اخستې.[432] چې دا دواړه منحرفان وو او رجال پوهان یې داغمن ګڼي.

ابن حجر په تهذيب التهذيب کې ليکي،چې ابن کلاب نصراني و او بيا د کلابيه منحرفې ډلې مشر شو .[433]

ابوبکر بن ابي شيبه د “المصنف” خاوند

د امام بخاري يو استاد دی،چې يې د افکارو او ګروهو تر اغېز لاندې و.عباسي متوکل هغه او ورور یې؛عثمان بن ابي شيبه ته ډګر ورپرېښود،چې په دوو سترو جوماتونو کې تدريس وکړي او حديث روایت کړي . ابوبکر بن ابي شيبه په رصاصه جومات کې غونډې جوړولې .[434] متوکل د خپلو پخوانيو کړنلار پر خلاف،د محدثانو په پياوړي کېدو لاس پورې کړ او د ابي شيبه زامنو ته يې ځانګړي حقوق او انعامونه ځانګړي کړل،چې د معتزله وو په رد او د خداى د ليدل کېدو د تاييد د نظريې لپاره یې احاديث رانقل کړي؛نو ځکه محدثانو متوکل ته لېوالتيا پيدا کړې وه .

پردې سربېره،متوکل له اهلبيتو سره په ناوړه چلن او په ټولنه کې يې د مقام په راټيټولو او له تشيع سره پر دښمنۍ يې لاس پورې کړ . د امام حسين د قبر زيارت کول یې منع کړل او قبر يې ويجاړ کړ او ليکلي يې دي،چې د امام حسین قبر يې په اوبو لاهو کړ او حکم يې وکړ،چې د قبر په ځاى کې يې کرهڼه وکړئ .[435]

متوکل د اهلبيتو له لسم امام حضرت امام علي النقي سره تر ټولو ناوړه دښمني وکړه . يو ټوکمار یې درلود،چې په غونډو کې به يې خلکو ته ويل، زه د حضرت علي پېښې کوم او پر حضرت علي یې ملنډې وهلې،چې په غونډه کې ناست وګړي وخندوي.[436]

د متوکل په غونډو کې له حضرت علي او اهلبيتو سره د دښمنۍ سياست دومره و،چې ذهبي په تاريخ الاسلام کې ليکي :علي بن جهم،چې شاعر او د متوکل له ملګرو ځنې و، په خپلو شعرونو کې يې خپل پلرونه کنځل، چې ولې يې د هغه نوم علي ايښى دى .[437]

د متوکل د پير په دې شرايطو او غونډو يې د ابي شيبه د د زامنو فکري وضعيت په ډاګه کېږي،چې په خپله د بخاري له استادانو ځنې دى .که په بخاري کې اهلبيتو ته منفي ليد ليدل کېږي او ان په صحيح کې يې د حضرت علي د وګړې ټګنې کولو ته روايتونه ليدل کېږي؛نو د ابوبکر بن شيبه په څېر له وګړيو د اغېزمنېدو پايله ده،چې له متوکل نه به يې پيسې اخستې او د تدريس خورا غوره غونډې يې په لاس کې وې .

هېښنده- عجبیه خو داده، کوم مقام،چې صحيح بخاري په حنفيانو کې لري،حال داچې حنفيان په فقه کې د امام ابوحنيفه (ره) لارويان دي او په حديثو کې يې خپل مشر بخاري ټاکلى دى ،د امام ابوحنيفه (ره) سرسخت دښمنان بخاري او استادان يې دي !،چې دا چار د امام ابوحنيفه (ره) او بخاري او د ده د استاد د دوو مخالفو کړنلارو له امله دی . امام ابوحنيفه (ره) پر “من کذب على متعمدا فليتبوء مقعده من النار” حديث پر استناد،د آحادو پر حديث په عمل کې خورا محتاط و او ويل يې :پر هر هغه حديث عمل کول،چې سموالی او ډاډمنتوب يې جوت نه وي؛پر پېغمبراکرم (ص) د دروغ تړلو په کنده کې ورګوزارېدل دي .

لکه څنګه چې په تېرو څپرکيو کې هم وویل شول، امام ابوحنيفه (ره) محدثين درمل پلوري او فقها يې طبيبان ګڼل. حضرت ابوهريرة (رض) یې مجتهد نه ګاڼه او ويل يې،چې ابوهريرة (رض) يوازې د پېغمبر اکرم (ص) احاديث اورېدلي او د ناسخ او منسوخ پر علم نه پوهېده .[438]

د امام ابوحنيفه (ره) همدې کړنلارې یې،محدثين دښمنان کړل ،چې د حکومتونو په سياسي او مالي ملاتړ ورپسې راپاڅېدل او ان د حديثو په جوړولو يې لاسونه پورې کړل .د بېلګې په توګه:ابوعصمه نوح بن ابي مريم وپوښتل شو،چې له عکرمه له ابن عباسه د قرآن د ټولو سورتونو د فضايلو په باب احاديث درته رارسېدلي؟!په ځواب کې يې وويل : “داچې ومې ليدل ډېرى خلکو له قرآنه مخ اړولى او د ابوحنيفه او مغازي محمد بن اسحاق پر فقه بوخت شوي؛نو دا روايتونه مې جوړ کړل .”[439]

د امام ابوحنيفه (ره) د کړنلارې او د اهل حديثو ددې دریځ په پامنيوي،د امام ابوحنيفه (ره) پر وړاندې د بخاري د دريځ نيونې په باب د څو خبرو کول اړین دي :

١.راغلي، لومړى تن،چې له امام ابوحنيفه (ره) سره يې پر مخالفت لاس پورې کړ، په مکه کې،عبدالله بن زبير حميدي و.هغه د حرم شيخ و او په مسجدالحرام کې به کېناسته او حديثونه يې رانقلول .د امام ابوحنيفه (ره) نوم به يې چې اخسته؛نو “ابوحنيفه” پر ځاى به يې “ابوجيفه” [مردار پلار] [440] وايه،حال داچې حميدي يو له هغو ډاډمنو مشايخو ځنې و، چې بخاري په خپلو روايتونو کې ډاډ پرې کړى او حميدي تر ټولو مشايخو پرې خورا ګران و .

٢.صحيح بخاري سريزه نه لري او بخاري د خپل کتاب د سريزې او خطبې پر ځاى د حميدي روايت ايښى او له “بسم الله الرحمن الرحيم “وروسته ليکي :

“حدثنا الحميدي….” امام ابوحنيفه (ره) ته د حميدي د هغه دريځ په پامنيوي پايله اخستاى شو،چې ولې بخاري خپل کتاب د حميدي په نوم پيلوي او په حقيقت کې دا چار يې د امام ابوحنيفه (ره) پر خلاف دريځ نيونه ده .[441]

٣. په صحيح بخاري کې لومړى حديث “انما الاعمال بالنيات” دى .دا په خپله د امام ابوحنيفه (ره) پر خلاف د بخاري د دريځ څرګندوى دى؛ځکه امام ابوحنيفه (ره) په دې حديث نیوکه کوي او په عباداتو او معاملاتو کې یې نه مني . حال داچې دا روايت بخاري اوه ځل [442] په خپل صحيح کې راوړى او په معاملاتو،نکاح او ان په طلاق کې یې هم نافذ ګڼي .[443]

٤.بخاري بې له امام ابوحنيفه (ره) څخه،درې تنه نور د نورو څلورګونو مذهبونو امامان په خپل نوم سره معرفي کوي؛خو چې کله امام ابوحنيفه (ره) ته رارسي؛نو د “بعض الناس” يا “قول بعض الناس” په عبارتونو يې په کنايه يادوي .دا تعبير د صحيح بخاري د “حيل” په کتاب کې يوازې ٢٧ ځل راغلى دى .د صحيح بخاري شارحين ټينګار کوي،چې دا تعبير د امام ابوحنيفه (ره) کنايه او کله يې د ځينو زده کړيالانو؛لکه شيباني او ابويوسف کنايه ده .[444]

٥. بخاري په خپل هبه کتاب کې پر امام ابوحنيفه (ره) سخت بريد کوي او تر ” وقال بعض الناس” تر عبارتونو وروسته ټينګار کوي،چې کله هغه د “بعض الناس” تعبير راوړي؛نو دا عبارتونه د پېغمبر اکرم (ص) له سنتو سره د مخالفت په حکم دى [445]؛يعنې د بخاري له نظره،د امام ابوحنيفه (ره) اقوال د پېغمبر اکرم (ص) د سنتو مخالف دي .

٦.ابن عبدالبر پّ “الانتقاء” کتاب کې وايي : بخاري په خپل کتاب “الضعفاء و المتروکين” کې امام ابوحنيفه (ره) ته سپکې سپورې کړي او همداراز بخاري له خپل استاد نعيم بن حماد مروزي نقلوي، چې له ابي سفيان سره وم،چې د امام ابوحنيفه نوم واخستل شو. سفيان وويل : “لعنع الله کان يهدم الاسلام عروة عروة،و ما ولد فى الاسلام مولود اشر منه [446] =د خداى لعنت دې پر ابوحنيفه وي،چې اسلام يې ټوټې ټوټې کړ او له منځه يې يووړ او په اسلام کې بله شريره زوکړه ترې نه وه ” .دا مطلب د “الضعفاء و المتروکين” د کتاب په نويو چاپونو کې لرې کړای شوى دى .

٧.بخاري په پيل کې حنفي و او پلار او نيکونه يې ټول حنفي وو ،بې له درېم نيکه يې چې مجوسي و .عموماً په مرو،ستر خراسان او بخارا کې حنفي مذهب،دود مذهب و او په دې سيمو کې ټولو د امام ابوحنيفه (ره) پر فقې عمل کاوه. بخاري،چې مکې ته راغى،حنفي مذهب يې پرېښود او شافعي مذهب ته يې مخه کړه او په خپله يې ويلي،چې د مذهب بدلول يې د خپلو استادانو د اغېزمنېدو له امله و .[447]

٨.د بخاري له شيوخو او بلاواسطه استادانو ځنې يو هم، نعيم بن حماد مروزي دى . ابن حجر او ذهبي وايي چې نعيم بن حماد په خپله د سنتو د مقام د پياوړي کولو لپاره تل حديثونه جوړول او دا يې د امام ابوحنيفه (ره) پر خلاف دريځ نيونه وه .[448]

٩.ابوبکر بن ابي شيبه د بخاري له استادانو ځنې يو دى،چې د خپل کتاب “المصنف” په وروستۍ برخه کې د “الرد على ابى حنيفه ” په نامه يو کتاب لري،چې پکې يې د اهل راى او اهل حديثو ترمنځ اختلافي ټکي راټول کړي دي .

١٠-ځينې ګروهن دي،چې بخاري له امام ابوحنيفه (ره) سره په تعارض او ټکر کې له اسحاق بن راهويه،نعيم بن حماد مروزي حميدي او ابوبکر بن ابي شيبه نه اغېزمن و.[449]

نو ځکه،له اهلبيتو سره د بخاري د مخالفت او تربګنۍ پر دليل د پوهېدو لپاره او همداراز له امام ابوحنيفه (ره) سره پر دښمنۍ د دليل پوهېدو ته بايد د بخاري استادان او د دوى فکري منظومه او منځپانګه او له خپلو معاصرو خلفاوو سره یې د استادانو مقام او له اموي او عباسي خلفاوو يې د فکري خپلواکۍ پر څومره والي او څرنګوالي پوهېدنه اړينه برېښي .

څرګنده ده،چې د اهلبيتو او تشيع پر وړاندې د ډېرى حنفيانو د ليدلوري په بدلېدو کې د بخاري او صحيح ونډه يې خورا اغېزمنه وه او څوک نمښته ترې نشي کولاى.

نو پردې بنسټ بخاري هم له اهلبيتو سره ستونزه لري او هم له امام ابوحنيفه (ره) سره.شيخ عبدالرشيد نعماني وايي :

” ان صنيع الامام البخاري مع الامام الاعظم يشبه صنيعه مع الامام جعفر صادق = له امام ابوحنيفه (ره) سره د بخاري دښمني او چلن يې له امام جعفر صادق سره د دښمنۍ او چلن په څېر دی [450].”

ذهبي هم په تذکرة الحفاظ کې د امام صادق په ژباړه کې وايي :

” لم يحتج به البخارى و احتج په سائر الائمة = بخاري د امام صادق پر ويناوو استناد و نه کړ،حال داچې [د اهلسنتو] نورو امامانو یې پر ويناوو استناد کړى دى .”[451]

د صحيح بخاري د اعتبار څومره والى،د تدوين بڼه يې، او پکې د اسرائيلياتو شتون…. نورې مهمې موضوع ګانې دي،چې په دې مقاله کې يې د راوړو ځاى نشته .[452]

٢-٣ .د عثمانيانو او صفويانو سياسي شخړې

د مسلمانانو ترمنځ دا دومره پراخه درزونه او اړپېچونه سياسي او تاريخي منځپانګه لري او يوازې مذهبي ښکارنده نه ده . مراد دادى،چې ددې ټولو لاملونو د ودې او تکامل لامل هغه سياسي اړپېچونه دي،چې د اسلام له تاريخه د څو پېړيو په راتېرېدو يې اوسني حالت ته رارسولي دي.په پيل کې اړپېچ دومره ژور او پراخه نه و او د وخت په تېرېدو دې بريد ته رارسېدلى دى .څه چې د مسلمانانو د مذهبي ډلو د بېلتون په نامه له موږ سره دي، مخکې او ډېر تر دې،چې په “کلام” او “مذهب” کې جرړه ولري،په “سياست” او “تاريخ” کې جرړه لري،بې له دې،چې د مذاهبو بېلتوني منځپانګه پکې په پام کې ونيول شي .

د اسلام د تاريخ په ترڅ کې “مذهب” د”سياست” یوه وسیله و او دا سياستوال وو،چې د سياسي دلايلو له امله يې مذهبي اړپېچونو ته لمن ووهله او ددې اړپېچ بټۍ يې سرې کړې او همداراز پراخ او ژور يې هم کړل؛ګنې نه د راشده خلفاوو (رضي الله عنهم) په پېر کې او نه د اهلبيتو د امامانو په ٢٥٠ کلن پېر کې،د نن په څېر د اسلامي مذاهبو ترمنځ بېلتون په دې بڼه او دومره نه و .[453]

د حنفيانو او شيعيانو د اړيکو په باب هم؛لکه څنګه چې مخکې مو هم وويل،په تدريج د حنفي اهلسنت او جماعت ځينې لارويان د بخاري او د هغه د صحيح تر اغېز لاندې له اهلبيتو څخه په واټن کې شول او د تشيع پر وړاندې يې منفي ليدلورى پيدا کړ؛ خو دا بدويني او منفي ليد ځينو سياسي لاملونو لاپسې ډېر کړ ،چې ورو ورو يې د شيعه د تکفيرولو بڼه خپله کړه او په ځينو اهلسنتو کې يې تشيع له غلو سره ورته کړه .له دې لاملونو ځنې يو مهم لامل يې د حنفي مذهبه عثمانيانو او شيعه مذهبه صفويانو ترمنځ سياسي شخړه وه. د عثمانيانو او صفويانو ترمنځ سياسي اړپېچ او شخړې د شيعيانو او حنفيانو د اړيکو په ترېنګلتیا کې خورا مهمه او ستره ونډه درلوده.

عثماني دولت له شيعي صفوي دولت سره په سخت جنګي حالت کې و .داچې دا دولت وکولاى شي،چې له شيعي ايرانيانو سره د جګړې لپاره خپل ولس وهڅوي؛نو د شيعه وو پر تکفيرولو او د هغوى د وينې د تويېدو د مباحېدو پر پروژې يې لاس پورې کړ. دا نقشه هندوستان ته هم ورننووته او “شاه عبدالعزيز دهلوي” ددې پروژې تر اغېز لاندې د “تحفة الاثنى عشرية”په نامه يو کتاب وليکه .عثماني دولت په ځانګړي توګه دا کتاب په اهلسنت مېشتو سيمو کې خپور کړ او د شيعه او سني اړپېچونو ته يې لمن ووهله. د اثنى عشري شيعيانو د عقايدو د څېړنې په برخه کې پر سلفي مذهبو وګړيو نوموړی کتاب خورا اغېزمن پرېوت؛لکه څنګه چې دا اغېز د تشيع په بابد د احسان الهي ظهير په ليکنو کې ښه تر سترګو کېږي او ليکنو یې هم د اثنى عشريانو په باب د راوروسته سلفي مذهبو وګړيو په ليکنو خورا اغېز وکړ. کوم سياسي شرايط،چې په نوموړي کتاب کې ليکل شوي،له مورخينو پټ نه دي .ټول هندي مورخين يوه خوله دي،چې دا کتاب د دولسمې هجري پېړۍ په پاى کې او په داسې سياسي شرايطو کې خپور شو،چې په لکهنو کې د “اوده” واکمن –چې له تشيع يې ملاتړ کاوه –او د اهلسنتو د واکمنو ترمنځ سياسي شخړه وه .همداسې چې کله به په تاريخ کې د شيعي او سني واکمنو ترمنځ سياسي شخړې راوچتې شوې؛نو دا ډول کتابونه به واکمنانو ته ورډالۍ کېدل .په ورته شرايطو کې،محمود شکري آلوسي،نوموړى کتاب سلطان عبدالمجيد خان عثماني ته ورډالۍ کړ او هيلمن شو،چې د اهلسنتو پر ګټه او د تشيع په پوپناه کېدو کې اغېزمن وي .[454]

د عثماني دولت د سياست غوښتنه وه،چې په جدي بڼه د تشيع مذهب اپوټه معرفي کړي،په تېره هغه مهال،چې کله بغداد د شيعي ايران په لاس نسکور شو؛نو په کلکه يې خپل شتوالی په خطر کې وليد .عثماني دولت ښه پوهېده،چې اهلسنت له شيعيانو سره خونړۍ جګړه نه کوي؛خو داچې دا مطلب ورته وويل شي، چې شيعيان کافر غاليان دي او مسلمانان نه دي .[455]

لومړى سلطان سليم عثماني (١٥١٢-١٥٢٠ م)،چې د استبداد او سخت دريځۍ له امله يې کلک زړی – سنګدل ورته وایه،تر لښکر لېږدنې له مخه،خپل مقام ته د خطرونو د لرې کولو په پار يې حکم وکړ،چې ټول ورونه او ورېرونه دې يې ووژل شي. سليم له کورنۍ حساب پاکونې وروسته له شاه اسماعيل صفوي سره مقابلې ته راووت.سليم پر شاه اسماعيل تر بريد له مخه د ختيځ آناتولي شيعيان وځپل او څلوېښت زره تنه يې پکې ووژل .[456] ددې څلوېښتو زرو تنو وژنه د عثماني دولت په رسمي سرچينو کې ثبت دي .د عثماني دولت مدافع شاعر په دې باب وايي :

(کتاب ۲۸۲-۲۸۳)

پر ٩٢٠ هجري کال سلطان سليم له يوسل او شل زره لښکر سره د آذربايجان پر لور روان شو . دعثماني هېواد د خلکو د لا هڅونې په موخه یې په شاه اسماعيل صفوي پسې خورا ډنډورې پيل کړې او د هغه هېواد له يو شمېر علماوو يې د شيعيانو د تکفير حکم واخست .له صفويانو سره د عثمانيانو له دې جګړې په ټولو راپاتيو اسنادو کې راغلي،چې سلطان سليم له دې جګړې موخه له تسننه دفاع او تشيع له منځ وړل یاد کړي دي . سليم د سني مسلمانانو د خليفه په نامه ځان ددې مذهب مدافع ګاڼه او په دې تکل کې و،چې په دې سيمه کې د تشيع جرړه را وباسي .[457]

د سلطان سليم په لښـکر کې دننه د “يني چري جنګياليو” په خورا مخالفتونو ورسره لاس پورې کړ .عثمانيانو له کفارو سره په غزا کولو شهرت درلود او اوس له مسلمانانو سره په جګړه کې،هغه هم په دومره پراخه کړۍ کې . د شپې ځينې سرتېرو يو ليک په یو غشي کې بند کړ او د سلطان سليم خونې ته يې واستاوه،چې پکې يې د مسلمان وژنې ګيله کړې وه. د لیک په ځينو برخو کې راغلي وو :

” ايا په یو هېواد کې،چې د اهلسنتو په څېر پينځه وخته محمدي اذان کېږي،اودس کوي او په جماعت لمونځ کوي،روژه نيسي،خورا قرآن وايي،حج کوي، تل د “لا اله الا الله محمد رسول الله “سپېڅلې او پاکه کلمه پر ژبه راوړي؛نو دا خلک په کوم شرعي دلیل وژل کېداى شي؟… موږ به د دين په نامه له ايرانيانو سره و نه جنګېږو او چې کله مو وويل،چې جګړه مو د هېواد پر سر ده؛نو دا ويجاړ هېواد يې په دې دومره وينو نه ارزي،چې نيولو ته يې تويې شي .”[458]

پر ٩٤٤ س (د سلطان سليمان خان قانوني پېر) هم د عثمان پاشا په مشرۍ عثماني لښکر پر تبريز يرغل وکړ او د دې ځاى مېشت وګړي يې قتل عام کړل .د قاضي احمد قمي د وينا له مخې،عثمانيانو جوماتونه او ممبرونه ددې لپاره وسوځول ،چې پکې صحابه وو ته کنځلې شوې وې .پر دې سربېره ټول حديثي او کلامي کتابونه يې وسوځول . په دې بريد کې که له ماشومه تر سپين ږيري او ښځينه وو او نارينه وو اته زره وګړي ووژل شول .

بلخوا په داسې له تعصب په ډک مذهبي حالاتو کې د دنيوي چارو پر سر د عثماني او صفوي حکومتونو د اړپېچ له امله صفوي دولت هم پر مذهبي تعصب اخته و،حال داچې اهلسنتو په صفوي واکمنۍ کې د فعاليت حق نه درلود،مسحيت او غربي مبلغانو په اسانۍ کولاى شول ،چې په ايران کې فعاليت وکړي او څو کليساوې په تبليغو چارو بوختې وې .

يوازې “رافائل دومان فرانسوي،د کاپوسن د فرقې مشر څلوېښت کاله د خپل دين تبليغ په اصفهان کې پاتې شو .”[459]

په ايران کې مذهبي افراط او مخالفانو ته يې په کنځلو کې د مخې خلاصېدل،د مذهبي جګړې د اور په بلونه کې اغېزمنه وه ؛خو تر ټولو مهمه ستونزه يې دا وه،چې په نورو سيمو کې به شيعيان کړېدل .ليکل شوي ،چې ځينو شيعه علماوو په حرمينو شريفینو کې د ايران علماوو ته ليک وليکه :

” انکم تسبون ائمتهم فى اصفهان و نحن فى الحرمين نعذب بذالک اللعن و السب [460] = تاسې په اصفهان کې د اهلسنتو مشران کنځلوئ او موږ ستاسې د کنځلو په پار په مکه او مدينه کې کړېږو .”

شاه اسماعيل صفوي يوازې د امامانو په دوستۍ بسيا و نه کړه ؛ځکه ډېرى سنيان هم په دې اصل کې ورسره يوه خوله او همغږي وو او له اهلبيتو سره يې مينه کوله .

څه چې شاه اسماعيل صفوي يې په تکل کې و،هغه د دولس امامي تشيع د بنسټ د ډبرې ايښوول وو،چې هم يې پر تولى او هم يې تبرى اډانه کوله .په دې مانا،چې ددې مذهب په منلو يې بايد د اهلبيتو له دښمنانو خپله کرکه څرګنده کړې واى .د جهان آرا په تاريخ کې راغلي :

“وټاکل شول ….چې تر اذان وروسته د محمدي دين له دښمنانو تبرى او ښېرې ورته وشي او پر آل محمد (ص) تولى وکړي او تبرائيانو ته يې وټاکل،چې په کوڅو او بازارونو کې دې ګرځي او سنيانو او دولس ګونو امامانو دښمنانو او وژونکيو دې وکنځي او اورېدونکيو ورسره د “ډېر دې وي او کم دې نه وي” په شعار بدرګه وو ….”[461]

د مير مخدوم شريفي په نامه حنفي د عثمانيانو مدافع،چې د دویم شاه عباس صفوي د سلطنت په پېر کې مشاور و، د اهلسنتو پر وړاندې یې د شاه اسماعيل د ليد په بدلولو کې خورا ونډه درلوده تردې چې ان شاه هڅه وکړه،چې د دولس ګونو امامانو نوم له سيکو لرې کړي او د امامانو په باب يوازې د خپل شعر په ليکلو راضي شو .

خو ميرزا مخدوم شريفي د علماوو او قزلباشانو د دباو له امله د شاه له سترګو ولوېد او اروپا ته وتښتېد او هلته د قاضي په نامه پر کار بوخت شو او پر ٩٨٧ س يې د شيعه مذهب په رد کې “النواقض على الروافض”په نامه يو کتاب وليکه .[462]

٢-٤ . په ځينو حنفيانو کې د سلفیت نفوذ

ځينې احناف پل په پل له اهلبيتو په تېره له شيعيانو څخه په واټن کې شول.په دې لار کې بخاري خورا اغېزمن ګام اوچت کړ؛البته لکه څنګه چې تېر شول بخاري هم د خپلو درباري استادانو تر اغېز لاندې و،چې دا استادان د عباسي واکمنانو په چوپړ کې او د اهلبيتو دښمنان وو او همداراز د غاليانو تر اغېز او له غالي او تشيع څخه د ناوړې پوهېدنې تر اغېز لاندې و . ډاکټر على يحيى عصام العماد،چې په خپله له سلفي مذهبه تشيع ته راوختى، وایي،دا چې وهابیت او ډېری اهل سنت غلو او تشیع سره یو شان بولي؛ نو ددې ناوړه ورمندون د ناوړه پایلو په باب زیاتوي : “د تشيع او غاليانو د ګډولو د عثماني سياسي شرايطو تر سيوري لاندې را د بره شوه او سلفیانو – چې د عثماني پير له ليکنو يې ګټنه وکړه –خپره کړه او هېره دې نشي،چې خورا غوړه او سخته هم شوه . خو دا ټول کتابونه يوازې تبليغي وو،نه علمي او څېړنیز او څرګنده ده،چې د غير علمي تبليغاتو موخه د رقيب د څېرې اپوټه ښوول او ورسره له هر ډول عملي ويينې ډډه او تېښته ده . د عثماني دولت تر راپرځېدو وروسته،د اهلسنتو ډېرى مشرانو،له شيعيانو سره د اهلسنتو د پخوانيو مشرانو پر کړنلار پر عمل ټينګار وکړ .په داسې شرايطو کې چې دا کړنلار د عثمانيانو پر مهال هېره شوې وه،”شيخ محمد شلتوت” د مصر د الازهر پوهنتون مشر او د اهلسنتو ستر عالم فتوا ورکړه،چې شيعه مذهب هم د اهلسنتو د نورو څلورګونو مذاهبو په څېر يو مذهب دى او ځان ته يې ټاکلى شو .”[463]

خو سلفیت له هماغه فکري نظام او “التحفة اثنى عشريه” کتاب له مطالعې د اغېزمنېدو له امله هماغه کړنلار مخکې ونيوه او په تېرو لسيزو او په اوسني وخت کې يې خپل فکري نظام د اهلسنتو په بېلابېلو برخو او له دوى ځنې په حنفيانو کې خپور کړ .

په هر حال بخاري د احنافو او تشيع ترمنځ واټن رامنځ ته کړ . په حنفيانو کې د بخاري په نفوذ د امام ابوحنيفه (ره) اعتدالي او عقلپال حنفي ښوونځى مخ په ورکېدو شو او له نورو لاملونو په اغېزمنۍ (لکه د ماتريديه او طحاويه اندې او د فقه الاکبر ليکوالان (٣)) حنفي ښوونځى،اهل حديثو ته نږدې کېږي. د وخت په تېرېدو،چې صحيح بخاري په حنفيانو کې ستر مقام لاس ته راوړی او د عثماني او صفوي سياسي پېرونو تر سيوري لاندې له شيعيانو سره د اهلسنتو او حنفيانو د اړيکو تر ترېنګلتیا وروسته،سلفیت رامنځ ته شو او ددې بهير شيعي ضد اندو په ځينو حنفيانو کې نفوذ وکړ .

بې له هغو تاريخي سياسي لاملونو،چې مخکې اشاره ورته وشوه، له افراطي ګرۍ او د سلفیت له تعصبه د نوموړيو سيمو د عامو حنفيانو اغېزمنېدل،عمدتاً د دوو دليلونو له مخې دى :

١.د مذهبي سواد او پوهې له منځه تلل او څو سوه کلن فرهنګي فطرت ،چې ټول افغانستان،پاکستان او منځنۍ آسيا يې د ناپوهۍ په تورتمونو او د مذهبي پوهې په ځور کې ډوب کړي دي .

له بريده ډېر د صحيح بخاري دودېدل او ددې سيمې په مېشتو کې يې خورا ستر مقام لاس ته راوړل .په هغو ځايونو کې چې د حنفيانو ديني او مذهبي پوهه او د حنفي ښوونځي له عناصرو يې پوهه او پېژندنه ژوره او غوره وه؛نو د سفلیت په څېر له افراطي بهيرونو يې اغېزمنېدل هم لږ وو.(لکه په افغانستان کې د اهلسنتو اسلامپالو بهير) البته د اخوان المسلمين او ځينو نورو سلفي بهيرونو اغېزمنېدل هم په اسلامپالو کې ليدل کېږي؛البته دا اغېزمنېدل ډېرى په استعمارځپنه کې د اسلامي خوځښتونو په اسلامپالو کې ليدل کېږي او نسبتاً په اسلامي نړۍ کې يو خپرېدونکى چار دى او اخوان السملين ان د ايران پر انقلاب او ځينو شخصيتونو يې هم اغېز وکړ . په هر حال د حنفي اسلامپالو اغېزمني نسبتا تر څه بريده له ديني بصيرت سره يو ځاى وه .

دا يوه جدي پوښتنه ده،چې دې ډول حنفيانو څنګه حنفي مذهب او د امام ابوحنيفه (ره) اندې د بخاري له کړنلار او سلفي لېوالتيا سره جمع کړي دي ؟! له اهل حديثو او سلفیانو او په خپله له بخاري سره د حنفي مذهب څرګند ټکر،سنت،صحابه وو او سلف ته يې دریځ دى.بل داچې تصوف په اهلسنتو او حنفيانو کې خورا دود دى او سلفیت سخت له تصوف سره په دښمنۍ کې دى .

په حقيقت کې د سلفیت پر وړاندې دوه بهيرونه دي : “يو د تشيع بهير…. او بل تردې خورا پياوړى د تصوف بهير دى. په اهلسنتو کې تصوف له بېخه پر يو اصل اوختى؛ يعنې هر وګړى بايد په فقه کې د يو امام؛لکه ابوالحسن اشعري [او ….] او په تصوف کې هم بايد د قطب او يا يوې لړۍ لاروى وي او دا د دين برخه شوې ده .په سوډان کې د تصوف اووه اصلي لړۍ دي،چې ټول ګروهن دي،چې رباني فيض د حضرت علي (ک) له لاسه اخستل کېږي .دوى،چې ټول سنيان دي،ولايت پر رباني فيض مانا کوي،وايي،چې دا پېغمبر اکرم (ص) ويلي دي [؛خو] سلفیت سخت تصوف ځپي؛ځکه ډېر نفوذ لري .”[464]

د ټولو اسلامي مذاهبو (شيعي او سني) ترمنځ ګډ ټکى،په يو نه يو ډول يې له اهلبيتو سره تړاو دی او هر يو په يو نه يوه بڼه مشر،مخکښ،پير، مراد او د خپل ښيون څراغ ګڼي او په دې بهير کې پر ځانګړي مقام ورته قايل دي .ټول صوفي اهلسنت،اهلبيت مانیز- معنوي او روحاني مشران او د رباني فيض په لاس ته راوړو کې د ولايت څښتان ګڼي . آيت الله واعظ زاده خراساني وايي :

“استقصا مې کړې،چې د شيعه وو او اهلسنتو صوفيه فرفې د خپل ولايت لړۍ حضرت علي (ک) ته رسوي بې له نقشبنديه فرقې ،چې خپله لړۍ حضرت صادق ته رسوي او ګروهن دي،چې حضرت صادق ولايت له خپل مورني نيکه قاسم بن محمد او هغه له خپل پلاره محمد او هغه له حضرت سلمان (رض) او حضرت ابوبکر (رض) او پېغمبر اکرم (ص) څخه اخستى دى. په مصر کې ټولې صوفې ډلې ګروهنې دي،چې که د ولايت لړۍ حضرت علي (ک) ته و نه رسي؛نو د منلو وړ نه دي . د ګروهې له مخې یې،له شيخ او مراد سره يې بيعت [چې هر کال د رسول الله (ص) د زوکړې پر سپېڅلې ورځ ترسره کېږي] له حضرت علي سره بيعت او په ده له رسول الله (ص) سره بيعت دى .”[465]

د سلفیت ستونزه کوږ اندي او فکري سختوالى دى،چې له ديني مفاهيمو يې د ځانګړې اخستنې لامل شوى دى او د همدې کوږ فکرۍ او جمود له امله دي،چې :

١.له توحيد،شرک او … په څېر له ديني مفاهيمو خورا تنګ نظرى تفسير راوړاندې کوي .

٢.عرفان او تصوف په هره بڼه،چې وي،مردود ګڼي او مقابله ورسره کوي .

٣.غلو له تشيع سره مساوي او يوه ګڼي [466] او ټول شيعيان تکفیروي بې له دې،چې ددوی له ديني،مذهبي او ګروهيزو بنسټونو یې خبر وي او سند يې هم يو لړ غير علمي او مغرضانه ليکنې دي،چې د واقعي تشيع له معارفو تشې دي.

په واقع کې په پام کې یې کافر شيعه د ذهن په جعلياتو،تورونو او بې بنسټه تورونو کې پټ دى او په بهرنۍ نړۍ کې [بې له غاليانو،چې شيعه وو هم ورته شا کړې ده]داسې شيعه له داسې ګروهو سره نه وه او نشته؛خو سلفیانو د خپل ذهن دا جوړ کړى انځور پر شيعيانو ورتطبیق کړى او ددوى په تکفير يې لاس پورې کړى ؛البته سلفیان نور اهلسنت هم په خپل مذهب او لار کې سم نه بولي او خوښ دي،چې هغوى هم له سره د توحيد کلمه ووايي او د خپلو ګروهو چاڼ وکړي؛خو په يوه واحده ټلوالې کې په يو وخت کې له ټولې اسلامي نړۍ سره لاس او ګرېوانېداى نشي؛نو ددوى نوبت تر تشيع وروسته دى که څه سلفیت تر څه بريده له اهلسنت او تشيع سره په يو وخت کې مبارزه کوي؛خو تېره توره یې ډېره تشيع ته ور اړولې ده .

راټولونه

او وروستۍ پايله

د څېړنې اصلي پوښتنه مو دا وه،چې د اهلبيتو او ديني مرجعيت په باب یې ” د حضرت امام ابوحنيفه (ره) ليدلورى څه دى او اهلبيتو ته پر کوم مقام قايل دى ؟”

ددې پوښتنې په ځواب کې مو وويل،چې : ” اهلبيتو ته د امام ابوحنيفه (ره) په دريځ کې يې لږ تر لږه د سياسي او مينوال شيعه په قالب کې ځاى ور کولاى شو که څه له علمي پلوه هم په يو ډول د اهلبيتو پر علمي مرجعيت باور لري .”

لکه چې څنګه مو ددې ليکنې په لومړي څپرکي کې ولوستل،د امام ابوحنيفه (ره) په پېر کې،اهلبيتو ته ليد توپير درلود او ان په شيعي ټولنه کې دننه په عمومي مانا يې، په تېره د امام ابوحنيفه (ره) په پېر کې د اهلبيتو د مقام او د ديني مرجعيت په باب د نظر يووالى نه و.

بېلابېلې ډلې،چې د شيعه په نامه پېژندل کېدلې،ځينې يې يوازې له اهلبيتو سره د دوستۍ او د فضايلو په رانقلولو شيعه نومېدې . ځينو نورو د خلافت لپاره د رسول الله (ص) د کورنۍ پر غوراوي ګروهن وو او حضرت علي (ک) يې په مرتبه کې تر حضرت عثمان (رض) اوچت ګاڼه او ځينو تر حضرت عمر (رض) او حضرت ابوبکر (رض) غوره ګاڼه ،ددې ترڅنګ د راشده خلفاوو (رضي الله عنهم) خلافت يې د راپېښېدو په اوډون منلى و. دا ډله د سياسي تشيع،عراقي تشيع يا په شامي تشيع يادېږي،پر هغه وخت په کوفه کې ډېری شیعیان مېشت وو، چې د امام ابوحنيفه (ره) د ودې پېر و .

يو لړ نور خلک هم وو،چې تر دوى هاخوا يې د اهلبيتو په بشپړ ديني مرجعيت ګروهن وو او ګروهن وو،چې په ټولو ديني چارو کې بايد اهلبيتو ته مراجعه وشي او د ټولنې علمي او سياسي مرجعيت يوازې په دوى پورې ځانګړى دى . دا ډله،چې مخينه يې د رسول الله (ص) پېر ته رسي،د صادقينو تر مهاله هم نسبتا په لږه کې- اقلیت کې وو او هم د امويانو د واکمنۍ د زندۍ او خپګان چاپېريال له امله يې د اهلبيتو د ښوونځي له ټولو ګروهيزو او شرعي اړخونو پوره پوهه نه درلوده .د صادقينو فرهنګي ګروهیزو هڅو ددې ډلې په فرهنګي او عقیدتي په وده کې بنسټيزه ونډه درلوده .

امام ابوحنيفه (ره) له امويانو څخه عباسيانو ته د ځواک د لېږد په پېر کې اوسېده او دواړه لړۍ يې ليدلې وې.سره له دې چې امويانو او عباسيانو دواړو له امام ابوحنيفه (ره) نه د همکارۍ غوښتنه کړې وه او ټينګار يې پرې کړى و؛خو امام ابوحنیفه (ره) يو رژيم ته هم د همکارۍ لاس ور نه کړ؛بلکې د دواړو پر ناحقۍ ګروهن و او د همدې ګروهې له امله د دواړو حکومتونو له سختو مخالفانو ځنې هم و .

له فرهنګي پلوه دا پېر د کلامي فرقو د جوړېدو پيل و . امام ابوحنيفه (ره) هم لومړى د کلام پوهې ته مخه کړه او بيا يې فقهې ته لاس کړ او په دواړه ډګرونو کې اوڅار- مطرح او د اند څښتن و؛خو وروسته يې فقهي ښوونځي ډېر شهرت وموند.

د امام ابوحنيفه (ره) د پېر شيعيان،د صادقينو په هڅو، په فکري-فرهنګي بياژواکۍ کې ول او تر حضرت علي (ک) وروسته دا د شيعه وو د علمي- فرهنګي ودې پېلامه وه .

ددې چاپېريال په پامنيوي،د امام ابوحنيفه (ره) په باب ويلاى شو ،چې هغه له اهلبيتو سره د مينې ترڅنګ،له يو مينوال شيعه هاخوا په واقع کې يو سياسي شيعه هم و .په سياسي اړخ کې يې د امامت او اسلامي خلافت په باب،نظر له زيديه سره همغږى دى ؛يعنې د راشده خلفاوو (رضی الله عنهم) د منلو ترڅنګ او په ډېر احتمال تر حضرت عثمان (رض) د حضرت علي (ک) پر افضليت هم ګروهن و او تر هغه وروسته د امام حسن پر امامت او خلافت ګروهن و او تر هغه وروسته يې هم امامت او خلافت له فاطمې بي بي څخه د حضرت علي د ځوځات حق ګاڼه . امامت یې په نص پورې ځانګړى نه ګاڼه او همداراز پر مسلمانانو د حکومت لپاره يې په ځواک واک ته رسېدل هم نه منل او ګروهن و،چې امام دې آزادانه د مخکېنیو مسلمانانو له لارې د حضرت علي (ک) له اولادې وټاکل شي .

نو ځکه هغه له صادقينو او زيد بن علي نه د پوهې پر زده کړې سربېره د اهلبيتو له امامانو سره دوستانه او ښه اړيکه درلوده او ددوى درناوى يې کاوه او نه يوازې اموي او عباسي حکومت يې په رسميت و نه پېژانده؛بلکې د امويانو او عباسيانو پر خلاف د علويانو له پاڅونونو يې ملاتړ هم وکړ او په پایله کې له علويان سره د ملتوب او له اهلبيتو سره د مينې او شيعي لېوالتياوو له امله،عباسي منصور په زندان کې بندي کړ او په ډېر احتمال د زهرو په ورکولو يې په زندان کې شهيد کړ .

امام ابوحنيفه (ره) په عين حال کې چې په ټوليزه او مطلقه بڼه د صحابه وو عدالت نه مانه او په هڅه کې و،چې غاليان د راشده خلفاوو (رضي الله عنهم) له سپکو سپورو منع کړي او يوه منځلارې لار وروښيي او په ټول کې د شيعيانو او اهلسنتو ليد، خلفاوو، اهلبيتو، نورو موضوعاتو او د ديني ښوونو ته واړوي او له امن او امانه يوه ډکه اسلامي ټولنه جوړه کړي،چې پکې بېځايه شخړې نه وي او ديني ورورولي پکې واکمنه وي .

ډېرى هغه مناظرې،چې په شيعي او په ځينو سني سرچينو کې راغلي،چې د امام ابوحنيفه (ره) او امام باقر او امام صادق اړيکې ترېنګلې وښيي؛نو دا ډول مناظرې له متني او سندي پلوه د منلو وړ نه دي او له دواړو لوریو ستونزې لري . دا مناظرې ځينو امامي شيعه وو او حنفي مذهبو وګړيو جوړې کړې او په دوى کې ځينو د مذهبي تعصب له امله د صادقينو او امام ابوحنيفه (ره) ترمنځ ځينې علمي اختلافات خورا غوړ او ډکرنګه کړي او حقايق يې اپوټه ښوولي دي . امام ابوحنيفه (ره) ته د معاصرو شيعيانو ليد او تشيع ته د حنفيانو ليد له همدې له ځانه جوړو شويو کيسو څخه سرچينه اخستې ده . په تېره د ځينو اهلسنت او جماعت ليد (د عدلپالو او کلامي حنفيانو تر ځوړ وروسته يې وده کړې ده)،چې په صحيح کې يې د بخاري له دوده اغېزمن دي . امام بخاري په خپله هم د خپلو حديثپالو استادانو تر اغېز لاندې و،چې دې استادانو يې له تشيع او اهلبيتو سره ضديت درلود او د امويانو اوعباسيانو په چوپړ کې وو او د واکمنانو لخوا پيسې ورکول کېدې . بلخوا امام بخاري او ګډاندي-هم فکران يې هم د تشيع او غاليانو پر ګډولو اخته شوي وو.په راوروسته پېرونو کې د عثمانيانو او صفويانو سياسي شخړو او اړپېچونو او د سلفیت ‏راښکاره کېدل او په حنفيانو کې يې نفوذ د شيعيانو او حنفيانو ترمنځ اړيکې ترېنګلې کړې او داچې سلفیانو،تشيع او غاليانو ته په يوه سترګه کتل؛نو خپل همدا ليد يې نورو افراطي حنفيانو ته هم ولېږداوه .

حال داچې د امام ابوحنيفه (ره) اندې او ان د ماتريدي او طحاوي کلام ځينې عناصر،چې د حنفيانو کلامي مذهب دى،له شيعي اندو سره د پام وړ ګډ ټکي لري او د ګډ ټکيو ترسيوري لاندې او له صادقينو سره د امام ابوحنيفه (ره) چلن او همداراز له شيعيانو او اهلبيتو سره د امام ابوحنيفه (ره) له چلنه په اغېزمنيدو سره معاصر شيعيان او حنفيان کولاى شي،چې په ټولنه کې په ديني او ايماني ورورولۍ سوله ییز ژوند وکړي او يو ځواکمن اسلامي امت او عزتمنه اسلامي ټولنه رامنځ ته کړي .دداسې ورځ په هيله !

په خواشينۍ،چې د تشيع او تسنن ترمنځ جوړجاړی ته د امام ابوحنيفه (ره) هڅو اپوټه پايله ورکړه؛يعنې د ټولنيز سازښت غوښتنې يې دې ته اړ کړ ،چې شيعي او سني عناصر سره يوځاى کړي، ؛نو دې کار دې عقلپال متکلم او اهل راى فقيه ته هم د حديثپالو سنيانو د غوسې موچۍ راوپارولې او همداراز د شيعي ټولنې ليد يې هم ورته منفي کړ. حديثپالو اهلسنتو ورته ځکه زنديق او د خپل دين دښمن ووايه او تکفير يې کړ،چې کړنلار يې عقلپاله وه او د منقولاتو پر ظاهر یې له اډانې ډډه کوله . شيعي ټولنې هم ځکه د صادقينو د کړنلار مخالف او له اهلبيتو سره په تقابل کې ګاڼه،چې راى او قياس يې کاراوه . البته په داسې ټولنه کې،چې د زغم او ګوزارې کچه ټيټه وي او ټول يوازې خپله اخستنه او پوهه مطلقه او يوازېنى حقيقت ګڼي؛نو د حقيقت پلټنې روح پکې کمزورى کېږي ؛نو په ټولنه کې به د جګړې یو اوزار د کرکې څرګندونه او پر ناصح او ګوتنیونکي د ټاپو لګول وي .دا ټکى تر څه بريده طبيعي برېښي،هر انسان،چې کله مصالحې او جوړ جاړي ته د رابلنې په دريځ کې شي؛نو طبيعتا بايد د دواړو لوريو د ضعف او قوت ټکي او نيمګړتياوې ووايي .

که ټولنه د درک او شعور داسې کچې ته رسېدلې وي،چې دواړه لوري صادقانه خپلې نيمګړتياوې ومني او د لرې کولو په هڅه کې يې شي؛نو دلته به هغه سمونپال او مصلح بری احساسوي،چې د دې چار لپاره يې ميدان ته رادانګلي دي؛خو په ډېره خواشينۍ ،چې د ويينې او شخړې دواړه لوري د ناصح او سمونپال يوازې هغه خبره مني،چې پر ګټه يې ده او کوښښ کوي،چې له هغو نيوکو (که څه په حقه هم وي) ځان پاک کړي او رد يې کړي ،چې په دوی کې دي؛نو له سمونپال سره دښمني کوي،چې ولې دې زما نيمګړتياوې رابربنډې کړې او داچې سمونپال منصفانه په نږه نيت د دواړو لوريو پر شننه بوخت دى،چې د نيمګړيو ټکيو په لرې کېدو يې د يووالي لپاره ګام پورته شي؛نو که دواړه لوري د ګوتنیونکي او ناصح او سمونپال شننې يو اړخيزې وګڼي او له انصافه لرې شي؛نو طبيعي ده،چې دواړه لوري به له ناصح او سمونپال سره د دښمنۍ لپاره پلمه لاس ته راوړي او د هغه ناصحانه غږ د اورېدو پر ځاى به یې تکفير کړي .

په خواشينۍ تل شاهدان او لووي وو،چې کله د اهلسنتو کوم ستر عالم،ناصح او ګوتنیونکی د شيعيانو د دريځ په تاييد کې څه وويل يا به يې وليکل؛نو ځينې سخت دریځه حنفيان وايي،چې شيعه شوى او پر خبرو يې ډاډ په کار نه دى . په بل اړخ کې چې کله له شيعه علماوو ځنې يو د خير غوښتنې او یووالي غوښتنې له امله د شيعيانو د دريځ شننه کوي او اهلسنتو ته مثبت نظر لري ؛نو سخت دریځه شيعيان پرې د انحراف او کږلارۍ ټاپه لګوي او يا وايي،چې له اهلبيتو څخه په واټن کې شوى دى .

څو پېړۍ دي،چې دې لنډليد،تعصب او پخپلې اخستنې او ذهنيت پورې د حقيقت ځانګړي ګڼل له اسلامي ټولنو څخه د شننې او منصفانه ازاد اندي نظر څرګندولو مخه نيولې ده او د اسلامي ټولنو د اندو د زرغونېدو،د اسلامي مذاهبو د پيوستون او د مؤمنينو د تاليف قلوب مخه مو نېولې ده او ددې پر ځاى یې د يو بل په تکفير او تفسيق لاس پورې کړى او خپل منځ ته مو د دښمنانو د راننووتو لار پرانستې ده او د ” کل حزب بما لديهم فرحون” له مخې هغه څه مطلق حق ګڼو،چې روږد شوي پرې يو او نه يوازې مخالف غږ ،چې ان د سمونپالو او ناصحانو د زړه سوې غږ هم په ستوني کې ورزندۍ کوو.

ددې کتاب ليکوال هم له دې ډارېږي،چې هسې نه چې ځينې متعصب شيعيان يې ددې کتاب د ځينو غونډلو له امله بې لاری او له خپله مذهبه وتلى وګڼي او متقابلا ځينې متعصب حنفي ورونه يې ددې کتاب د ځينو غونډلو له امله مغرض رافضي وګڼي .سره له دې چې د هغو حقايقو له ويلو سترګې پټولای نشو،چې احساسېږي که په رښتینتوب او صادقانه وويل شي؛نو د مسلمانانو ترمنځ به د ډېرو بدوينو مخه ونيسي.ديني متونو او تراثو ته بياکتنه او پراخ اندي – بازانديشي مو د عقل غوښتنه او ديني دنده ده او هيلمن يم،چې مخاطبان او لوستونکي دې ناڅيزه زیار ته په منصفانه ليد او له تعصب او حب او بغض نه په لرې سترګه وګوري او همداراز په خيرغواړۍ او ناپلوۍ يې نيمګړتياوې راپر ګوته کړي .

دا ټکى دې هم وويل شي،چې د امام ابوحنيفه (ره) د وخت اهل حديث ورسره سخت مخالف شول ؛ خوامام ابوحنيفه (ره) ته د ځینو شیعه وو لید سوکه سوکه منفي شوى او ددې نظريې منل ستونزمن برېښي،چې ووايو،چې د امام ابوحنيفه (ره) د وخت شيعيانو امام ابوحنيفه (ره) ته منفي ليد درلود .

بايد زياته شي،چې : د امام ابوحنيفه (ره) بل ستر مظلوميت په دې کې دى،چې له هغه د لاروۍ ځينې مدعي ډلې،له دينه د خپلې اخستنې د تاييد په موخه،د امام ابوحنيفه (ره) په اندو کې لاسوهنه وکړه،چې نن ددې ډلې غوره او څرګنده بېلګه امام ابوحنيفه (ره) ته منسوب د سلفي حنفيانو ډله ده .

بيا هم بايد ټينګار وشي،چې ليکوال هېڅکله خپل ليد لورى بې عيبه او نيمګړى نه ګڼي .د علمي بېوزلۍ او ځينو سرچينو ته د نه لاسرسۍ له امله يې ،لکه څنګه چې په کار وه ،هاغسې څېړنه ونشوه کړای؛خو دومره هيلمن يم،چې څېړنه مې د اسلامي مذاهبو د خاوندانو او په تېره د حضرت امام ابوحنيفه (ره) په ليد لوريو کې د اهلبيتو د مقام څېړنې ته يو ور وي .

يو له هغو وړانديزنو،چې په دې باب د څېړنو لپاره يې رامخې ته کولای شو دادى،چې له صادقينو سره د امام ابوحنيفه (ره) د مناظراتو په باب،چې په شيعي او سني سرچينو کې کوم روايتونه رانقل شوي،له رجالي،ادبي او منځپانګې له پلوه يې دقيقه او ژوره شننه او څېړنه وشي. بل وړانديز مې دادى،چې په امام ابوحنيفه (ره) پورې اړوند سرچينې بايد له سره وکتل شي او کومې ډلې او اندیز ښوونځي، چې دامام د لاروۍ مدعیان دي ددوی د افکارو د همغږۍ کچه په عالمانه او منصفانه ډول بې له تعصب او غرضه و ارزول شي .

” و آخر دعوانا ان الحمدلله رب العالمين”

لمنليکونه

په پيل کې مو وويل،چې ددې ليکنې اصلي موخه داده :

د اسلامي مذاهبو ترمنځ په پيوستون راوستو کې هڅه وشي او د اسلامي مذاهبو ځينې لارويان،چې د افراط او د يو بل نه پېژندو له امله يو بل ته ښه نه ويني؛نو هڅه وشوه،چې دا ليکنه په دې لار کې يو اغېزمن ګام وي .

نو له همدې امله مناسب مو وليدل،چې دلته د هغو عالمانو فتواوې او نظريات هم راوړو،چې د مسلمانانو د خپلمنځي يووالي په لار کې يې هڅې کړي او بايد ووايو،چې د کتاب دا برخه مو د محترم شيخ محمد آصف محسني په لارښوونه ورزياته کړه .

١.دعلامه سيد جمال الدين افغاني (ره) ليدلورى

په وينا او کړنو کې د دې اسلامي يووالي د ستر بنسټګر ستره موخه اسلامي يووالى او اسلامي ورورولي وه .دلته مو د هغه دوه ويناوې راوړي،چې د هغه د دننني ژور درد ښکارندوى دى :

١.”ته وا مسلمانان سره يوه خوله شوي،چې يو لاس نشي او یو بل ته د يووالي لاس ورکړي او خپل ځواکونه په يوه جبهه کې د پرديو پر خلاف وکاروي؛ چې د نړۍ تر ټولو ستر ځواک به له پښو وغورځوي … که د بريتانيا ښکېلاک (د خپل وخت ستر ځواک) يو فيل وي او مسلمانان هر يو يې يو ماشى وي؛نو که په ميليونونو دا ماشي ددې فيل په غوږ کې بنګار وکړي؛نو لږ تر لږه کوڼ به يې کړي .”[467]

٢. “خپل ماغزه او انده مې د ختيځ د درد نومېرنې – تشخيص او درملنې ته ځانګړى کړې؛ومې موندل،چې د ختيځ خورا وژونکى درد،يو له بله د وګړيو بېلتون،شېندلې اندې او پر يووالي يې اړپېچ دى؛نو د ګروهې د يووالي او د لويديځ پر خلاف يې د راپاڅولوو لپاره مې ملا وتړله .”[468]

٢.پر جعفري مذهب د عمل د جواز په باب د مرحوم شلتوت فتوا

له مرحوم شلتوت څخه استفتا وشوه،چې :

“ځينې خلک ګروهن دي،داچې د يو مسلمان عبادات او معاملات سم وي؛نو له څلورو مشهور مذهبونو ځنې د يو مذهب لاروى دې وي او په دې څلورګونو مذاهبو کې د امامي او زيدي شيعه وو د ښوونځي نوم نشته؛نو ايا تاسې به پشپړه توګه موافق ياست،چې د اثنى عشري شيعه وو له ښوونځي نه لاروي له دين سره په ټکر کې نه ده ؟”دوى يې په ځواب کې وويل :

“اسلام خپل يو لاروي ته هم کوم ټاکلى ښوونځى نه دى ټاکلى ؛بلکې هر مسلمان کولاى شي،له هر ښوونځي نه چې په صحيح توګه رانقل شوى وي او احکام يې په ځان پورې په ځانګړي کتاب کې راټول شوي وي،لاروي وکړي او څوک چې يو له دې څلورګونو مذاهبو ځنې د يو مقلد وي،کولاى شي بل ښوونځي ته (هر ښوونځى،چې وي) واوړي .جعفري ښوونځى،چې په اثنى عشري امامي مذهب مشهور دى،د نورو د اهلسنتو مذاهبو په څېر ترې لاروي شرعا جايزه ده؛نو غوره ده،چې مسلمانان په دې حقيقت پوه شي او ځانګړي ښوونځي ته چې کوم په ناحقه او ناروا تعصب لري،هغه له ځانه لرې کړي؛ځکه د خداى دين او شريعت يې د ځانګړي ښوونځي تابع نه دى او د يو ځانګړى ښوونځي په احتکار او انحصار کې نه دى؛بلکې د ټولو مذاهبو مشران،مجتهدان وو او اجتهاد يې د خداى درشل ته قبول دى او څوک،چې مجتهد او اهل نظر نه وي،کولاى شي،له هر هغه ښوونځي تقليد وکړي،چې په پام کې يې دى او له فقهې یې لاروي وکړي او په دې ځاى کې يې په عباداتو او معاملاتو کې توپير نشته “.[469]

٣.د شلتوت (ره) پر فتوا تقريظات

١-٣ .دکتر محمد فحام د الازهر پخوانى رئيس د شيخ محمد شلتوت پر فتوا په تقريظ کې نظر یې تاييدوي،وايي :

“زه د شيخ محمد شلتوت اخلاقو،پوهې،د پوهې پراخۍ،په عربي پوهې،د قرآن تفسير او د فقهې اصولو ته حيران يم؛هغه له اماميه شيعه مذهبه و د تعبد جواز ورکړ،شک نه لرم،چې فتوا يې پياوړى بنسټ لري، چې ګروهه هم هماغه ده .”[470]

همداراز وايي :”خداى دې شيخ شلتوت وبښي،چې دې کريمې مانا ته يې پام کړ او پر هغه څرګنده او مېړنۍ فتوا،چې ور يې کړه،ځان يې تلپاتې کړ .هغه پر اماميه شيعه مذهب د عمل کولو د جواز فتوا ورکړه؛ځکه يو اسلامي او فقهي مذهب دى او ډاډ يې پر کتاب،سنت او دليل پياوړى دى….”[471]

٢-٣.شيخ محمد غزالي هم د شيخ شلتوت د فتوا په تاييد کې وايي :

“زه ګروهن يم،چې د ستر استاد شيخ محمد شلتوت فتوا د مسلمانانو په پيوستون کې اوږده لار وهلې ده ….په حقيقت کې عمل يې د مستشرقينو د خيالاتو دروغجنول دي،دوى په دې خيال کې ول،چې کومې کينې او اړپېچونه په مسلمانانو کې دي، په پای کې به يوه ورځ اسلامي امت وشيندي او تر يوه بېرغ لاندې به راټول نشي؛خو په آند مې دا فتوا یې د چار پيل او د لارې سر دى .”[472]

٣-٣.عبدالرحمن نجار د قاهرې د جومات مدير وايي :

“موږ د شيخ شلتوت د فتوا درناوى کوو او پرې فتوا ورکوو او مسلمانان په څلورګونو مذاهبو کې له انحصاره ژغورو. شيخ شلتوت مجتهد امام دى،راى یې سمه او کټ مټ حق ده. ولې بايد په خپلو فتواوو کې پر ټاکليو مذهبونو بسیا وکړو،حال داچې هغوى ټول مجتهد وو؟”[473]

٤.د امام خميني تقريبي فتواوې او ليدلوري

١-١.”په مسجدالحرام او د مدينې په جومات کې د جماعت د لمانځه د پيلېدو پر مهال له جوماته وتل جايز نه دي او پر شيعيانو واجب دي،چې له هغوى (اهلسنتو) سره په جماعت لمونځ وکړي .”[474]

٢-١.د اهلسنتو د جماعت په لمانځه کې د ګډون د څرنګوالي په باب، امام خميني استفتا شو،چې يا دا لمونځ د نيت او نورو له پلوه د شيعه وو د نمانځه په څېر دى؟ ویې وويل : “په هره بڼه ،چې يې کوي،تاسې يې هم کوئ .”[475]

٣-١.وپوښتل شو،چې : بې له حجه ايا شيعيان کولاى شي،چې د اهلسنتو په امام جماعت پسې اقتدا وکړي؟ ويې ويل : هو کولاى شي.[476]

٤-١.” که د اهلسنتو علماوو ته د ذيحجې لومړۍ ورځ جوته شوه او د مياشتې پر لومړۍ ورځ يې حکم وکړ؛نو شيعه حجاج دې ترې تبعيت وکړي او په کومه ورځ،چې نور مسلمانان عرفات ته ځي،هغوى دې هم ولاړ شي او حج يې سم دى .”[477]

٥-١.” طواف په متعارفه بڼه وکړي؛لکه څنګه يې چې نور حجاج کوي او له هغو چارو دې ډډه وشي،چې ناپوهه وګړي يې کوي او په مطلقه بڼه دې، له هغو چارو ډډه وشي،چې د مذهب د سپکاوي لاملېږي،په وقوفين کې د اهلسنتو د قضاتو له حکمه متابعت لازم دى .”[478]

٦-١. “په کار ده ،چې (د حج په مراسمو کې) ايراني ورونه او د نورو هېوادونو شيعيانو له هغه کړنو ډډه وکړي،چې د مسلمانانو په ليکه کې درز اچوي او په کار ده،چې د اهلسنتو د جماعت په لمانځه کې حاضر شي او په کورونو کې دې د جماعت د لمانځه له کولو ډډه وکړي او له مخالفو خبرو دې ډډه وکړي او د سپېڅليو وګړيو پر قبرونو دې له ځان ورغورځولو ډډه وکړي،چې کله د شرع مخالف هم دي .”[479]

٥.د علامه سيد شرف الدين موسوي ليدلورى (١٢٩٠-١٣٧٧س)

علامه شرف الدين موسوي،چې خپل ټول عمر يې د مسلمانانو د يووالي په لار کې تېر کړ او په دې لار کې خورا هڅې وکړي،د “المراجعات” کتاب په سريزه کې وايي :

“ډېر مخکې تر دې،چې دا ليکونه زما او شيخ سليم بشري ترمنځ لېږد راولېږدول شي،ددې مطالبو د ليکلو انده مې په ماغزو کې وه؛ځکه د سني او شيعه د پوهاوي او يووالي اند مې له ځوانۍ د زړه ارمان و او تل د يوې داسې هوارې لار په لټه کې وم ،چې مسلمانان د پوهاوي بريد ته ورسوي او ترمنځ یې د دښمنۍ جرړه له بېخه راونړوي او د ناپوهۍ او بېلتون پرده يې له سترګو اوچته کړي،چې خپل ژوند ته په ټینګه وګوري او ټول په اسلامي واجب آر (ورورولۍ) پابند شي او بيا ټول يوځاى د خداى په پياوړې رسۍ منګولې ولګوي او يو له بل سره د نیکانو وورونو په څېر د يوې عالمې،عاملې،پوه او ځواکمنې ټولنې د جوړېدو پر لور ګامونه اوچت کړي او ټول پکې يو د بل ملاتړي وي ….”[480]

په بل ځاى کې وايي :”فرقتهما السياسة،فلتجمعهما السياسة = له هماغې لومړۍ ورځې،سياست (او سياسي موخو) شيعه او سني سره بېل کړل او اوس بايد سياست (او د اسلام او مسلمانانو سياسي مصالح) هغوی يو له بل سره يو ځاى کړي .”[481]

په بل ځاى کې په خواشينۍ وايي :

” په ډېره خواشينۍ دې وويل شي،چې مسلمان ورونه سره دښمني کوي،حال دا چې ‏پر يوه مبداء او يو دين ګروهن دي او بايد چې په وروروۍ ژوند وکړي؛خو يو له بل سره لاس و ګرېوان دي او د بې فرهنګو په څېر يې خپلې شخړې اوج ته رسولې،ته وا چې شخړې او لاس و ګرېوانېدل هم د علمي ویینو او مناظرو له آدابو ځنې دي او له څرګندوونکیو دليلونو ځنې شمېرل کېږي؟!همدا وضع ده،چې د پاسوالۍ دنده ژوندۍ کوي او انسان چاره پلټنې ته اړ باسي او خواشيني کوي یې او ځان پوښتي،چې : ايا چاره شته ؟څه بايد وکړو ؟

دا دى له کلونو او پېړيو راهیسې د مسلمانانو خواشينونکي ټولنيز حالات! او دې کړاوونو له هر لوري رانغاړلي يو: له مخکې،شا،ښي او کيڼ لوري او په دې ترڅ کې هغه قلمونه،چې بايد په کار واچول شي (چې د ټولنې د خير،سمونې او روښنګرۍ لپاره وي) کله مزودر قلمونه هم وي ،ځنې ګرو قلمونه هم دي او کله هم احساساتي قلمونه وي او په دې اړپېچونو او شخړو کې درزونو ته لمن وهي،چې په پایله کې ټولنه د ځوړ کندې ته ورګوزارېږي؛نو څه بايد وکړو؟چاره څه ده ؟

لږه لږه مې د کړاوونو او ستونزو پر وړاندې د صبر کاسه نسکوره شوه او ټول وجود مې په دې خواشينۍ کې ډوب شو. دا و،چې پر ١٣٢٩ س کال مصر ته روان شوم .په دې هيله،چې د نيل د سيند پر اوبو به مې د ارمانونو تنده ماته کړم او په زړه کې مې تېر شول،چې خپلو يو لړ هيلو ته به ورسم او څوک به ومومم،چې خپلې څرګندونې ورته وکړم او د مسلمانانو د خيرغواړۍ او سمونې ‏لار به ورسره ولټوم او د مسلمانانو د بېلتون ددې ناروغۍ درملنه به وکړم،چې يو له بله یې بېل کړي او د خداى شکر،چې هيله مې پلي شوه؛ځکه د مصر سيمه په علم او اخلاص سمبال ده او څرګند حقيقتونه او کوټلي دليلونه مني او دا د مصر له غوره امتيازونو ځنې دي .

په مصر کې مې په خوشحالۍ او هوساينې بخت ملګرى شو او زه يې د هغه سيمې له يو ستر عالم سره مخ کړم،عقلمن عالم،چې ښه خوي او ستره ټولنيزه اډانه يې درلوده،چې پر حق يې د ديني مشرۍ پر ګدۍ اډانه وهلې وه او څومره ښکلي ده د ديني علماوو خپلمنځي آشنايي،هغه مهال،چې په پاک روح او په زړه پوريو ويناوو او محمدي اخلاقو يو له بل سره چلن کوي .که يو ديني عالم د فضل او فضليت په ښکلې جامه پسوللى وي؛نو په خپله به هوسا وي او لارويان به يې هم په هوسا او لورنه کې وي او څوک به وارخطا نه وي،چې د زړه درد ورته ووايي .

د مصريانو دا ستر عالم او د مصريانو مشر –چې ما ورسره وکتل – داسې و او کومې ناستې مې هم،چې ورسره وکړې ،داسې وې. په دې کتنو کې مې ورته له خپلو ستونزو او خواشينيو سر وټکاوه او هغه هم له خپلو غمونو او وارخطاييو راته شکايت وکړ .ډېر ښه وخت و؛ځکه په موږ کې یې دا انده راوخوټوله،چې د اسلامي يووالي لپاره د چارې په لټه کې شو …..[482]“

٦. آيت الله سيد محمد حسين بروجردي

آيت الله واعظ زاده خراساني (د اسلامي مذاهبو د پيوستون د نړيوالې ټولنې سرمنشي)،چې د آيت الله بروجردي له زده کړيالانو ځنې دى،نقلوي،چې دوى (آيت الله بروجردي)د خلافت په باب،چې شيعه او اهلسنتو ترمنځ يوه مهمه اختلافي مسله ده،وايي :

“نن مسلمان اړمن نه دي،چې پوه شي،چې څوک خليفه و او څوک نه و،څه چې نن د مسلمانانو اړتيا ده،داده،چې پوه شي ،چې له کومې سرچينې احکام اخستل کېږي،هغوى وايي :قرآن او سنت،موږ وايو: قرآن او عترت؛نو نن،چې نه کوم حکومت شته او نه کوم خلافت،موږ کولاى شو،چې خپلې خبرې عملي کړو او ووايو،چې د خلکو د ستونزو د هواري مرجع اهلبيت دي .”[483]

٧.په عمان کې د اسلامي هېوادونو د غونډې بيانيه

دا غونډه د اردن په پلازمينه عمان كې د 1426 د جمادى الاول له 27 څخه تر 29 ، چې د 2005 د جولاى له 4 څخه تر 6 نيټې پورې سمون خوري جوړه شوه، د غونډې نوم و “د اسلام حقيقت او په اوسنۍ ټولنه كې یې ونډه”.

په دې غونډه كې د اسلامي نړۍ مخورو وګړو- شخصيتونو ګډون كړى وو .

د لوى او بښونكي خداى په نامه

درود او سلام دې وي زموږ پر نبي محمد (صلى الله عليه و آله) او پر آل یې.

(اى خلكو! له خپل پالونكې ووېرېږئ، هغه پالونكي، چې تاسې يې له يو تن څخه پېدا كړئ.[484])

د الازهر د ستر شيخ د فتوی،د حضرت آيه الله العظمى سيد علي سيستاني د فتوی،د مصر د مفتي د فتوی،د شيعه د سترو مراجعو (جعفريه، زيديه) د فتوی،د عمان د مفتي د فتوی او په سعودي عربستان کې د اسلامي فقهې د نړيوالې مجمع ،د تركېي د ديني چارو د اعلا مجلس فتوا،د اردن د مفتي فتوا ،د ښاغلي ډاكټر يوسف القرضاوى د فتوی پر بنسټ او همداراز د اردن د پاچا ملك عبدالله ثانى ابن حسين د پرانستې وينا له مخې او زموږ د پوهې پر بنسټ، چې د “خالصاً لوجه الله الكريم” لپاره ده او زموږ د څېړنېزو ویینو‏ او په غونډه ‏كې د وړاندې شويو نظریاتو له مخې، د دى بيانيي د پاى لاسليك كوونكيو دا پايليزه پرېكړه تصويب كړه او پرې التزام لرو.

1- څوك چې د هر اسلامي مذهب لاروى وي؛نو مسلمان دى.اسلامي مذهبونه دا دي: د اهل سنتو څلورګوني مذهبونه (حنفي، مالكي، شافعي او حنبلي)، جعفرى مذهب، زيدې مذهب، اباضي مذهب او ظاهريه مذهب. څوك چې پر دې اتو مذاهبو باور ولري؛ نو مسلمان به وي او تكفيرول يې جايز نه دي وينه، پت او مال يې حرمت لري. د الازهر د شيخ د فتوی له مخې د اشعريه عقيدې د لارويانو او د حقيقي تصوف د پلويانو او د واقعي سلفيانو د پلويانو تكفير روا نه دی.

2- د مسلمانانو بله هر ډله،چې پر خداى او د هغه پر رسول او اركانو ايمان ولري او د اسلام د اركانو حرمت او درناوي كوي او په يقين د دين له ضرورياتومنكر نه وي؛ نو تكفيرول يې روا نه دي.

3- د ټولو اسلامي مذهبونو په منځ كې د اختلاف په پرتله ګډ ټكي ډېر تر سترګو كېږي.پر همدې بنسټ د اته ګونو مذاهبو لارويان د اسلام د دين په آرونو – اصولو كې يوه خوله دي.

ټول پر لوى او يو خداى ګروهه لري او همداراز پر دې هم ګروهه لري، چې قراّن كريم د لوى خداى له خوا پر پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و اّله) نازل شوى او په يقين،چې دا كتاب د خداى كلام دى او حضرت محمد (صلى الله عليه و اّله) زموږ مشر، لارښود او د خداى پيغمبر دى او نړيوالو ته مبعوث شوى دى.

4- دا ټولې ډلې د اسلام په پنځګونو اركانو، شهادتينو، لمونځ، زكات، روژې او حج كې يوه خوله دي او همداراز د ايمان په آرونو كې هم سره يوه خوله دي لكه، پر خداى ايمان درلودل، پر ملائكو ايمان درلودل، د خداى له خوا پر رالېږل شويو اسماني كتابونو، پيغمبرانو، قيامت او په خير او شر كې د خداى پر تقدير ايمان درلودل.

او د علماوو په مينځ كې اختلاف د دين په آرونو كې نه؛بلكې په فروعو كې دى او په فروعو كې اختلاف امت ته يو ډول رحمت دى؛دا ځكه چې له ډېر پخوا ويل شوي و، چې “د علماو د نظرياتو ترمنځ اختلاف يو غوره او نيك چار دى”.

5- پر اسلامي مذاهبو منښته په دې مانا ده،چې يو مسلمان په افتاْ او د شرعي احكامو په استنباط كې پر ځانګړيو قواعدو باور ولري؛نو ځکه روا نه ده څوك چې د فتوی وركولو وړتيا او وس نه لري او په هر مذهب كې، چې د استنباط كومې لارې چارې ښوول شوي پرهغه يې پوره لاسبري نه وي تر لاسه كړى؛نو فتوی وركړي او همداراز روا نه ده، چې يو تن په مذهب كې د فتوی طريقه او منهج په پام كې و نه نيسي او فتوی وركړي او پردې سربېره سمه نه ده، چې څوك د اجتهاد دعوا وكړي او له ځانه مذهب جوړ كړي او فتوی ګانې وركړي، چې د مسلمانانو د شريعت له كړۍ او د شريعت له ثابتو قوانينو او قواعدو ځنې ووځي، چې په اسلامي مذاهبو كې بنسټيز شوي او په دين كې بدعت او نوښت كېږدي.

6- د 1425 د قدر په شپه كې، د عمان د هاشمينو په جومات كې د ویل شوې بیانیې چورلیز د ټولو اسلامي مذاهبو ټولمنیلتوب او د دوى د قوانينو درناوۍ دى؛نو ځكه د مذاهبو درناوی او دلارويانو ترمنځ يې خپلمنځي خبرې يوازېنۍ لار ده چې منځلاري ډاډ‏منوي او د مسلمانانوو په منځ كې د مهربانۍ او دوه اړخيزه خبرو اترو ته لار اواروي.

7- موږ ټول دې ته را بولوو، چې خپلې ګوندۍ او تربګنۍ دې شا ته واچوي د يو بل درناوي دې وكړي او د توحيد پر كلمه دې منګولې ولګوي او مسلمان دولتونه او ملتونه دي خپلمنځې اړيكې لاپسې پياوړې كړي،چې اسلامي امت يو موټي شي او په خپل منځ كې دې ورورولي د “حب فى الله” په كړۍ كې پراخ او ژوره كړي او د اسلامي امت جرړې دومره پياوړې كړي، چې پكې نه فتنه رامنځ ته شي او نه پكې څوك لاس وهي.

8- خداى تعالى وايي: مومنان سره وروڼه دي او تل د خپلو مسلمانانو ورونو په منځ كې سوله وكړئ، ښائى د خداى تر رحمت لاندې راشئ[485].

والحمد لله وحده[486]

٨.د ډاکتر يوسف قرضاوي (د اسلامي نړۍ د علماوو د ټولنې رئيس) فتوا

پوښتنه : په مذهب او نظر کې د مخالفت په پار د يو عقيدتي،فقهي او سلوکي مذهب لارويانو تکفيرول جايز دي ؟

ځواب : “الحمدلله و الصلاة و السلام على سيدنا رسول الله صلى الله عليه وسلم ،

د الهي توفيق تر غوښتو وروسته،د پوښتنې په ځواب کې وايم :

څوک چې د زړه له اخلاصه ووايي :” اشهد ان لا اله الا الله و ان محمداً رسول الله “؛نو مسلمان دى .له ټولو مسلماني حقوقو برخمن دى او ټولې دندې يې هم پر غاړه دي .داسې وګړى د دوزخ اور ته له ورننووتو خلاصون موندلى .که يوازې په ژبه شهادتين ووايي او زړه يې پرې ايمان نه لري؛نو منافق دى .په ظاهر کې پرې د مسلمانانو احکام جاري کېږي، که څه د دوزخ په خورا لاندېنيو برخو کې يې ځاى دى؛په یو متفق عليه حديث کې راغلي دي :

“امرت ان اقاتل الناس حتى يقولوا : (لا اله الا الله،فاذا قالوها فقد عصموا منى دماءهم و اموالهم الا بحقها و حسابهم على الله = راته حکم شوى،چې له خلکو سره ترهغې وجنګېږم،چې ” لا اله الا الله” وايي؛نو دا غونډله يې چې وويله؛نو زما له لوري يې وينه او شتمني خوندي ده؛خو د اسلامي قوانينو له مخې (د قصاص او دياتو تر بريده)؛خو اخروي حساب يې له خداى سره دى.) “[487]؛نو ځکه ځينو اسلامي علماوو ويلي دي : اسلام په يوه جمله کې پټ دى،د شهادت جمله،په دې جمله انسان اسلام ته ورننوځي او اسلامي حکم پرې جاري کېږي .

ډېرى احاديث هم په دې چار دلالت کوي؛لکه :

١.”من شهد ان لا اله الا الله و ان محمداً رسول الله حرم الله عليه النار = څوک چې ” لا اله الا الله و ان محمداً رسول الله ” ووايي؛نو خداى پرې د دوزخ اور حراموي .”[488]

٢-“من شهد ان لا اله الا الله وحده لا شريک له،و ان محمدا عبده و رسوله و ان عيسى عبده و رسوله و ابن امته و کلمته التى القاها الى مريم و روح منه و ان الجنة حق،و ان النار حق و ان البعث حق،ادخله الله الجنة على ماکان من عمله،من اى ابواب الجنة الثمانية شاء =څوک چې شهادت ورکړي،چې بې له ايکي يو خداى بل خداى نشته او شريک نه لري او محمد يې بنده او استازى دى او عيسى يې هم بنده او استازى او د هغه د وينځې او کلمې زوى دى او کومه کلمه يې چې مريم ته ورالقاء کړه او روح يې دى او جنت حق دى،دوزخ حق دى او قيامت حق دى؛نو هره کړنه،چې لري،خداى به يې جنتي کړي،د جنت له اتو ورونو ځنې،چې يې په هر يوه خوښه وي .”[489]

٣- (“من شهد ان لا اله الا الله دخل الجنة “=څوک،چې شهادت ورکړي،چې بې له ايکي يو خدايه بل خداى نشته؛نو جنتي دى”).[490]

٤- ( “من قال لا اله الا الله مخلصا دخل الجنة =څوک چې د اخلاص له مخې ووايي :” لا اله الا الله “؛نو جنتي دى.”)

٥-(“من قال لا اله الا الله و کفر بما يعبد من دون الله حرم ماله و دمه و حسابه على الله =څوک،چې ووايي :” لا اله الا الله ” او پر هغه څه کافر شي،چې بې له خدايه يې عبادت کېږي؛نو مال او ځان يې محترم دى او حساب يې له خداى سره دى .”)[491]

٦- (” من مات لا يشرک بالله شيئا دخل الجنة =څوک چې په داسې حال ومري،چې خداى ته پر څه څيز پر شريک قايل نه وي؛نو جنت ته به ننوځي .”)[492]

٧- (“من مات لا يشرک بالله شيئا دخل الجنة و من مات يشرک بالله شيئا دخل النار =څوک چې په داسې حال کې ومري،چې خداى ته پر شريک قايل نه وي؛نو جنت ته به ننوځي او څوک چې په داسې حال ومري،چې خداى ته يې شريک نيولى وي؛نو اور ته به ننوځي .”)[493]

٨-“من مات و هو يعلم ان لا اله الا الله دخل الجنة =څوک چې په داسې حال ومري،چې پوه شي،چې بې له ايکي يو خدايه بل خداى نشته؛نو جنت ته به ننوځي .”)[494]

دا ټول روايتونه – چې صحيح هم دي – پردې دلالت کوي،چې اسلام ته د ورننووتو لار د شهادت کلمه ده او که انسان په رښتیا ويلې وي او ومري – نه د نفاق له مخې – نو له اوره يې د خلاصون لاملېږي او جنتي دى،په ژوند کې يې چې هر څه کړې وي؛يعنې که د يو انسان ګروهه سمه وي؛نو اور ته له ورننووتو خلاصون مومي،که څه ډېرى ګناهونه يې هم کړې وي .

کومې نامې ،چې ځينې مسلمانان يې نورو ته اخلي، مهم نه دي .سلفي ،صوفي ،شيعه، سني، اشعري ،معتزلي ،ظاهري ، مقاصدي او ….مسمى دي او مضمون اصل دى؛نه نامه او عنوان .

همداراز دا حديثونه د نورو هغو احاديثو په باب وارد دى،چې ايمان له ځينې کبيره ګناه کوونکيو؛لکه زنا،غلا، د شرابخورۍ او … څخه نفې کوي؛لکه د ” لايزانى الزانى حين يزنى و هو مؤمن = زناکار د زنا پر حال ايمان نه لري” حديث په څېر.د حديث منظور د ايمان د کمال نفې ده؛نه په خپله ايمان .

البته د حديث د مانا لپاره داسې تاويل اړين دى،چې د احاديثو ترمنځ ټکر نه وي او په عربي ژبه کې داسې تاويلونه جايز دي .

د بېلګې په توګه وايو : پوهه هغه ده،چې ګټوره وي. مراد ترې کامل علم دى. يا مور هغه ده،چې ماشوم وروزي؛يعنې کامله مور؛ځکه تر زېږون وروسته موروالى تر لاسه کېږي.

څوک چې اسلام ته ننوځي؛نو کافي ده،چې د اسلام پر ارکانو او واجباتو قلبي التزام او باور ولري .که څه په عمل کې ګناهکار وي او پر ځاى يې نه کړي؛ځکه رسول الله (ص) به د هغو خلکو بې ځنډه اسلام مانه،چې شهادتين يې ويل او په مسلمانانو کې به يې شمېره . که څه بيا دوى پر خپل وخت د لمونځ،روژې او زکات په څېر په احکامو عمل و نه کړ .

د چا په اسلام راوړو چې ډاډمن شوئ؛نشو کولاى،چې له مسلمانانو يې بهر کړو؛خو داچې په کفر يې يقين پيدا کړو؛ځکه يقين په شک له منځه نه ځي او څه چې له اسلامه د وتو لپاره ډاډ راوړنکي دي،دادي،چې له بالضروره معلومه انکار وکړي يا کوم قطعي حرام،چې شک پکې نشته،حلال وشماري او يا داسې خبره يا کړنه وي،چې بې له کفره بل تاويل و نه لري؛لکه بې اجباره،چې بوت ته سجده وکړي يا قرآن تر پښو لاندې ولتاړي يا يې په ګند کې واچوي يا خداى او استازي (ص) وکنځي يا داسې څرګند څه وليکي،چې په کفرتوب کې يې شک نه وي .

جايز نه ده،چې يو مسلمان بل مسلمان د يوه ګناه کولو په پار له اسلامه بهر کړي،که څه دا ګناه يې کبيره هم وي؛ځکه سمه ده ،چې کبيره ګناه د انسان مسلمانتوب ټکنى کوي؛خو په ټوليزه يې له منځه نه وړي او په دې دليل،چې قرآن مجيد قاتل،د مقتول د اولياء دم ورور ګڼي،وايي :

((يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالأُنثَى بِالأُنثَى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاء إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ =[495] مؤمنانو! تاسې ته د قتل په پېښو كې د قصاص حكم ليكل شوى دى : ازاد، د ازاد او مريى د مريي او ښځه دې د ښځې په بدله كې ووژله شي او كه له قاتل سره ( ديني ) ورور څه نرمي وښووه (او د قصاص حكم يې د وينې په بيه بدل كړ)؛نو له غوره لارې دې كار واخلي ( او د وينې خاوند دې د ديه وركوونكي حال په پام كې ونيسي) او قاتل دې هم په نېكۍ او خوښۍ ( د مقتو ل ولي ته) ديه وركړي ( او ناغېړي دې پکې نه كوي) ))

قرآن هم د هغه مسلمانانو ايمان قبول کړى دى،چې يو له بل سر جګړې کوي،وايي :

((وَإِن طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِن بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِن فَاءتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ [496]= او كه له مؤمنانو دوه ډلې پخپلو كې په جنګ شي؛نو ترمنځ يې سوله وكړئ؛ نوكه له هغو يوه ډله پر بلې تېرى وكړي؛نو له تېري كوونكې سره تر هغو وجنګېږئ،چې د خداى حكم ته راوګرځي؛نوکه راوګرځېد(او د سولې او پخلاينې لار يې ونيوه)؛نو په منځ كې يې په عدل سوله وكړئ او انصاف وكړئ؛ (ځكه) چې خداى انصاف كوونكي خوښوي . ))

او په بل آيت کې وايي :

((إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ [497]= په حقيقت كې مؤمنان يو د بل وروڼه دي؛نو د خپلو وروڼو ترمنځ (چې كله اختلاف پيدا كړي) روغه وكړئ او(خپل ځانونه) د خداى له عذابه وساتئ،ښايي پر تاسې رحم وکړاى شي . ))

او په دې ډول اسلام د زنا،تور،غلا،لارلوټۍ او شرابخورۍ او د ارتداد په سزا کې پر توپير قايل دى . که هره کبيره ګناه کفر وګڼل شي؛نو بايد ټولو ته د ارتداد سزا ورکړل شي؛نو ځکه علماء دې ديني نصوص يو له بل سره يو ځاى مانا کړي ،متشابهات دې له محکماتو سره او فروع دې له اصولو سره په اړيکه کې کړي او هغه روايتونه تاويل کړي،چې د مسلمانانو ترمنځ جګړه کفر او ځينې کړنې یې کفري کړنې شمېري؛لکه دا روايت : “لا ترجعوا بعدى کفارا يضرب بعضکم رقاب بعض = تر ما وروسته کفر ته مه مخه کوئ او ځينو مو د ځينو نورو ورمېږونه مه وهئ .”[498]

لکه څنګه چې جايزه نه ده،چې يو مسلمان يې د ګناه په پار له مسلمانۍ بهر کړو،همداراز جايزه نه ده،چې خطا او تېروتنې په پار يې هم دا کار وکړو؛ځکه هر عالم تېروتاى شي او د خطا عقوبت له امته اخستل شوى دى .

له حضرت ابن عباس نه د ابن ماجه د روايت له مخې،چې ابن حبان او حاکم تصحيح کړى،خداى خطا،نسيان او اکراه له دې امته لرې کړې ده.

په نړۍ کې د مشهورو مذاهبو لارويان،ټول په اسلامي کې مفهوم کې ننووتي دي،چې توضيح يې ورکړل شوه .هم فقهي مذاهب ،چې د اسلامي د عملي احکامو څرګندونه يې پر غاړه ده؛لکه د اهلسنتو څلورګوني مذاهب او ظاهري مذهب او هم اعتقادي او کلامي مذاهب،چې د دين له اصولو د اخستنې- برداشت له مخې رامنځ ته شوي؛لکه امام ابوالحسن اشعري (٣٢٤س مړ) ته منسوب اشعري مذهب، امام ابومنصور ماتريدي (٣٣٣ س مړ) ته منسوب ماتريدي مذهب او هم فقهي- اعتقادي مذهب؛لکه امام جعفر صادق (١٤٨ س مړ) ته منسوب جعفري مذهب،امام زيد بن علي بن الحسين (١٢٢ س مړ) ته منسوب زيدي مذهب او عبدالله بن اباض تميمي (د عبدالمالک مروان د پېر په وروستيو کې مړ) ته منسوب اباضي مذهب . دا ټول مذاهب د ايمان هغه ارکان مني،چې په قرآن کې راغلي دي :

” و من يکفر بالله وملائکته و کتبه و رسله و اليوم الاخر =څوک چې پر خداى،پرښتو،کتابونو،د خداى پر استازيو او د قيامت پر ورځ کافر شي ….”[499]

پر قدر ايمان درلودل (چې په نبوي سنتو کې راغلي) پر خداى د ايمان يوه برخه ده .

دا مذاهب همداراز د اسلام پر عملي ارکانو؛لکه شهادتينو،لمونځ، زکات،د رمضان پر روژې او د چا چې وسه وي د بيت الله پر حج ايمان لري .

همداراز اسلامي پرېکنده محرمات (لکه : وژنه،ځان وژنه،زنا، لواطت ،شرابخوري ،غلا ،غصب ،رباخوري ،د پلارمړي – يتيم د مال خوړل او پر پا پاکلمنو مؤمنو ښځو تور او نور ګناهونه،چې د کتاب او سنتو په محکماتو کې د کولو په صورت کې د عذاب وعده ورکړ شوې او اسلامي امت يې پر ګناهتوب اجماع لري) حرام ګڼي .ټول د اسلام پر قطعي احکامو(لکه عبادتونو،معاملاتو،واده،حدودو،قصاص او شرعي او مالي سياستونو او نورو احکامو) ايمان لري .ټول په هغه چارو کې اجتهاد مني،چې په اړه يې قطعي الثبوت والدلاله نص نه وي راغلى.

اجتهاد يو لړ اصول او ضوابط لري،چې د شرع اصولو ته ورګرځي که څه طريقه يې په بېلابېلو مذاهبو کې سره توپير لري.ځينې مذاهب،نص ته ډېره لېوالتيا لري،ځينې يې ډېر د راى پلوي دي،ځينې يې ظواهر اخلي او ځينې يې مقاصد غوره کوي .

له مجتهدينو ځنې هر يو يې،چې په اجتهاد کې واقعي الهي حکم ته ورسېد؛دوه اجره لري او هغه چې په دې لار کې تېرواته؛نو يو اجر به لري؛ځکه خپله ټوله هڅه يې کړې ده او د حق په لټه کې و؛نو بايد له اجره بې برخې نشي .په دې باب يو صحيح متفق عليه حديث رارسېدلى دى .د مجتهد تېروتنه توپير نه کوي،چې په اصولو کې وي که په فروعو کې،په علمي چارو کې وي که په عملي چارو کې . څېړونکيو علماوو دا خبره ښه څرګنده کړې ده.د تېروتنې په پار يې د مجتهد ګناهکار ګڼل (کافر خو لا لرې خبره ده)هغه څه دي،چې د بقرې سورت له دې آيت سره په ټکر کې دي :

((لاَ يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلاَ تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَآ أَنتَ مَوْلاَنَا فَانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ [500] = خداى هر څوك تر خپلې وسې مكلف بولي (انسان) چې څه ( ښه) وكړي؛نو ځان ته يې كړي او هره (بدي) چې وكړي؛نو د ځان په زيان به يې كړې وي .(مؤمنان وايي:) پالونكيه !كه له موږ څه هېره او خطا وشي؛موږ پرې مه نيسه . پالونكيه! پرموږ هغه پېټى مه ږده؛لکه چې هغه دې (د ګناه اوسرغړونې له امله) زموږ پر مخكېنيو ايښى و. پالونكيه ! پر موږ هغه پېټۍ مه ږده،چې د پورته كولو وس يې نه لرو او د ګناهونو نښې را نه ووينځه،ومو بښه،راباندې ولورېږه،ته زموږ پالندوى( او مرستندوى) يې او پر كافرانو مو بريالي كړه . ))

په صحيحو روايتونو کې راغلي،چې خداى دا دعا قبوله کړې ده. که خداى هغه مجتهد ته سزا ورکړي،چې خپله ټوله هڅه يې کړې ده؛خو حقيقت ته په وررسېدو کې تېروتى دى؛نو د هغه تېروتنې له امله يې مجازات کړى دى،چې د پورته آيت له مخې يې سزا معاف رفع شوى او داسې يو تکليف يې ور ترغاړې کړى،چې له وسې يې پورته و .

امام ابن تيميه وايي :هر مؤمن،چې د حق په غوښتنه کې اجتهاد وکړي او تېروځي،تېروتنه چې يې هر څه وي،خداى يې بښي،که په علمي او نظري چارو کې وي او که په عملي فروعو کې وي.د پېغمبراکرم (ص) اصحاب او اسلامي مشران ټول پر همدې راى وو؛خو د مسایلو ډلبندي په اصولي چارو (چې انکار ترې د کفر لامل دى) او فرعي چارو (چې انکار ترې د کفر نه لاملېږي) يو بې بنسټه ډلبندي ده،چې نه له صحابه وو رارسېدلى نه له تابعانو او نه له نورو اسلامي مشرانو .

امام ابن الوزير هم وايي : له تېروتنې د تېرېدو لپاره خورا آيتونه راغلي دي. ظاهرا اهل تاويل ددې آيتونو په مانا کې تېروتي دي – ځکه له آيتونو يې په غلط تفسير کې په لوی لاس څه پوهه نه لرو او باطن علم يوازې له خداى سره دى –چې يو يې دا آيت دى :

((وَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ فِيمَا أَخْطَأْتُم بِهِ وَلَكِن مَّا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا [501]=او په هغه (خبره) كې،چې تېروتي ياست (او بې پامه ورته د نورو په نامه غږ وكړئ؛ نو) ګناه درباندې نشته؛خو هغه چې له زړونو يې وكړئ (؛نوپه اړه يې مسؤول ياست) او خداى دى،چې ډېر بښونكى (او) مهربان دى . ))

او همداراز :

((رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا [502]= پالونكيه !كه له موږ څه هېره او خطا وشي؛موږ پرې مه نيسه .))

ددې آيت په تفسير کې دوه سم حديثه لرو؛يو له حضرت ابن عباس (رض) او بل حضرت ابوهريره (رض)،چې خداى تعالى وايي : ((“قدفعلت” = يعنې قبوله مې کړه او تاسې د هېر او تېروتنې له امله نه نیسم.))

په بل آيت کې خداى تعالى وايي : ((وَلَمْ يُصِرُّواْ عَلَى مَا فَعَلُواْ وَهُمْ يَعْلَمُونَ [503]= او پر خپلې ګناه ټينګار نه کوي؛ځكه پوهېږي (چې بديې كړي دي) . ))

خداى هغه ګناهکاران،چې د پوهې له مخې ګناه کوي،د پوهې په پار يې رټي او د مؤمن د وژنې په باب په سخته وايي : ((وَمَن يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُّتَعَمِّدًا فَجَزَآؤُهُ جَهَنَّمُ [504]= او څوك چې مؤمن په لوى لاس ووژني؛نو سزا يې دوزخ دى .))

په دې آيت کې د دوزخ وعده په وژنې کې په لوی لاس پورې تړاو لري .

د احرام په حال کې د ښکار په باب وايي : ((وَمَن قَتَلَهُ مِنكُم مُّتَعَمِّدًا [505] = او كه چا ښکار په لوى لاس وواژه ))

ډېرى احاديث هم په دې مانا راغلي؛لکه د سعد او ابوذر او ابي بکره (رضي الله عنهم) احاديث،چې پر سموالي یې دهغه په باب یوه خوله دي،چې د پوهې له مخې په دروغو د پردي سړي په باب ادعا وکړي،چې پلار يې دى .دلته هم پوهه د عذاب د وعدې لپاره شرط ګنل شوى دى .

په دې باب څرګند حديث د هغه بوډا په باب دى،چې د ناپوهۍ له امله يې وصيت وکړ،چې تر مړينې وروسته يې وسوځوئ او په يوه توپاني ورځ کې يې نيمه ايره په بيديا او نيمه په سمندر کې خوشې کړي،چې د خداى لاسونو ته ورنشي،چې په عذاب يې نه کړي،بيا پرې وېره کېناسته او خداى پرې ولورېد او …

دا خبره يې يا پر خداى او معاد د ناپوهۍ له امله وه او يا د خداى له قدرته د ناپوهۍ له مخې او فکر يې کاوه،چې که ايره يې وشيندل شي؛نو خداى ته يې راټولول ناشوني دي .

خو خداى پرې ولورېد او ناپوهۍ يې له منځه ولاړه او له الهي عقوبته ووېرېد او …..دا سړى په دې ځانګړنې ،چې خبره يې د ناپوهۍ له امله وه،چار يې کفر ته نه رسي؛خو داچې د الهي پېغمبرانو په ښوونو پوهه ولري او داچې دا چار خداى کړای شي محال ورته نه دی؛خو بيا هم پېغمبران دروغجن وګڼي.

خداى تعالى وايي : ((وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً = [506] او موږ هېڅكله (يو قوم) نه عذابوو،څو مو پېغمبر ورته نه وي استولى (چې خلك په خپلو دندو پوه كړي ) .

دا حديث هغوى ته خورا هيلمنوونکى حديث دى،چې د آيتونو په تاويل کې تېروتي او هغه حديث دى،چې پر سموالي يې يوه خوله دي او يوې ډلې اصحابو؛لکه حذيفه،ابوسعيد او ابوهريره (رضی الله عنهم) رانقل کړى؛بلکې لکه څنګه چې په جامع الاصول او مجمع الزوايد کې راغلي،هغه حديث دى،چې راويان يې تواتر ته رسېدلي ،د حذيفه (رض) په روايت کې راغلي دي،چې دا سړى نباش و .

څه مو چې وويل،په تاييد کې یې يو لړ حديثونه لرو،چې خداى وايي : ” انا عند ظن عبدى بى فليظن بى ما شاء = زه هغسې يم،چې بنده مې ګومان کوي؛نو څنګه يې چې خوښه وي،زما په باب دې ګومان وکړي .”

دا احاديث له درېیو سمو لارو راغلي دي.

ډېرى اسلامي علماوو ويلي: مسلمان د هغه الفاظو په پار،چې له خولې یې راوځي،تکفيرولاى نشو؛خو داچې ويونکى يې په کفر پوهه ولري.د محيط د کتاب خاوند وايي : دا د ابوعلي جبايي ،محمد بن حسن شيباني او شافعي عقيده ده .[507]

ان “په درې اوياوو د امت د ويشل کېدو”حديث،چې ډېرى علماء يې مني او وايي،چې دا درې اويا واړه فرقې په دوزخ کې دي ؛خو يوه فرقه يې ،چې “ناجيه فرقه” نومول شوې ده . ان دا حديث هم – له ټولو ستونزو سره،چې په سند او دلالت کې يې شته – بېلابېلې فرقې يې د امت؛يعنې د اسلامي امت او “محمدي امت” برخې ګڼلي دي.د روايت د سرچینې له امله،چې د پېغمبراکرم (ص) له خولې يې راوړی،چې :”ستفترق امتى”؛يعنې امت مې ډله ډله کېږي .دې حديث ټول د امت په متن کې راوړي او موږ ته جايز نه دي،چې په خپلو تاويلاتو او تکلفاتو يې له امته بهر کړو .

بخاري له حضرت انس بن مالک (رض) رانقلوي،چې پېغمبر اکرم (ص) ويلي دي :” من صلى صلاتنا و استقبل قبلتنا و اکل ذبحتنا،فذلک المسلم الذى له ذمه الله و ذمه رسوله،فلا تخفروا الله فى ذمته = يعنې څوک زموږ په څېر لمونځ وکړي او زموږ قبلې ته مخه کړي او زموږ له حلالې وخوري،مسلمان دى او د خداى او د هغه د استازي په پناه کې دى؛نو تاسې يې د خداى د واک تر ولکې لاندې څارن ووسئ .”[508]

بخاري هم داسې رانقل کړي،چې حضرت بن مالک وپوښتل شو: اباحمزه ! څه څيز د بنده وينه او مال حراموي؟ ځواب يې ورکړ: څوک چې شهادت ورکوي،چې بې له ايکي خدايه بل خداى نشته او زموږ قبلې ته مخه کړي او زموږ په څېر لمونځ وکړي ،زموږ له حلالې وخوري؛نو مسلمان دى او د مسلمانۍ له ټولو حقوقو برخمن دى او د مسلمانۍ ټولې دندې ور ترغاړې دي . [509]

ددې خبرې مانا داده،چې بايد ددې وګړي پر مسلمانۍ حکم وکړو او اسلامي احکام پرې جاري کېږي که څه ګناهکار وي يا په ځينو علمي چارو کې تېروځي که په اصولو کې وي که په فروعو کې؛لکه څنګه چې دا خبره په علم کې راسخينو جوته کړې ده .

خداى هغه دعا اجابت کړې،چې د بقرې سورت په پاى کې يې رازده کړې او د تېروتنې او هېر ګناه يې رانه اوچته کړې ده :” ((رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا [510]= پالونكيه !كه څه هېره او خطا رانه وشي؛موږ پرې مه نيسه .))

په دې موضوع کې خداى تعالى د علمي او عملي مسایلو او په اصولي او فرعي پېښو پورې اړوند مسالو ترمنځ توپير نه دى ايښى .

د صحابه وو عمل هم زموږ کړنې تاييدوي. صحابه وو خوارج تکفير نه کړل؛لکه څنګه چې له حضرت علي (ک)،سعد بن ابي وقاص (رض) او نورو نه روايت شوی دی.ابن الوزير وايي : د حضرت علي (ک) په واسطه د خوارجو نه تکفيرول راته له څو لارو جوت شوي دي .همداراز د حضرت علي (ک) په واسطه د خوارجو د مالونو بېرته ورکول هم راته له څو لارو جوت شوي دي. له حضرت جابر (رض) نه روايت دى،چې چا ورته وويل :ايا تاسې کوم اهل قبله ته د مشرک خطاب کوئ ؟ ورته يې وويل: اعوذبالله او بيا يې وژړل .

ورته وويل شول : ايا څوک پکې کافر ګڼئ ؟ و يې ويل : نه ![511]

د تکفير د خپراوي په انکار کې د سترو مشرانو ويناوې

کوم مطالب مو چې دلته وويل،د اسلامي مذاهبو سترو مشرانو هم ويلي او موږ هم پردې مطالبو د ټينګار لپاره يې ځينې هغه ويناوې راوړي،چې زموږ د موخو له مخې له تکفيرولو مخنيوى کوي .

د اشاعره وو او نورو متکلمانو وينا

د عضدالدين ايجي په المواقف کتاب او د سيدشرف الدين جرجاني په شرح کې يې،چې د راوروسته اشاعره وو له مهمو کتابونو ځنې دى، راغلي دي :

” ډېرى متکلمان او فقهاء په دې آند دي،چې د يو اهل قبله تکفيرول هم جايز نه دي “.شيخ ابوالحسن اشعري د “مقالات اسلاميين” د کتاب په پيل کې ويلي دي :”ځينې مسلمانان ځينې نور بې لارې ګڼي او کرکه ترې کوي او په پايله کې ډله ډله شول؛خو اسلام يې سره راټولوي او ټول په خپله غېږ کې رانغاړي .”

دا د اشعري مذهب دى،ډېرى اصحاب هم همدا رايه لري . له امام شافعي رانقل شوي،چې وايي : ” د يوه مذهب د لاروي شهادت هم نه ردوم؛خو د “خطابيه وو”؛ځکه د حليت په کذب ګروهن دي “.

حاکم د المختصر د کتاب خاوند په المنتقي کتاب کې له حضرت امام ابوحنيفه (ره) رانقل کړي،چې :” هغه له اهل قبله وو ځنې څوک هم نه تکفيراوه .ابوبکر رازي هم همدا راى له “کرخي” او نورو رانقل کړې ده.

هغه ويلي دي :”معتزله،چې تر ابوالحسن مخکې وو،په شخړه کې شول او زموږ اصحاب-؛يعنې اشاعره- يې په ځينو چارو کې تکفير کړل . زموږ ځينو يارانو هم ورته کار وکړ او هغوى يې په ځينو چارو کې تکفير کړل . استاد ابواسحاق اسفراييني ويلي دي : ” هر مخالف،چې موږ تکفير کړي،موږ يې هم تکفيروو او که داسې نه وي؛نو نه “.

د مواقف خاوند او شارح يې د مسلمانانو د عدم تکفير لپاره د ډېرى متکلمانو او فقهاوو راى تاييد کړې،که څه په ځينو ګروهیزو چارو کې له حق ګروهې سره مخالف هم وي؛ځکه کوم ګروهیز مسايل،چې اهل قبله پرې يو له بل سره اړپېچ لري؛لکه ايا خداى د بندګانو د کړنو پنځوونکى دى که نه ؟ ايا خداى څېره لري که نه؟ايا په آخرت کې ليدل کېږي که نه؟ ايا هغه غواړي،چې ګناه وشي که نه ؟ او دې ته ورته ټولې نظري چارې دي،چې پېغمبر اکرم (ص) به د دوى په باب تازه مسلمان شوي وګړي نه پوښتل او دې چارو ته بې له څه پاملرنې او بې له دې چې په لټه کې يې شي،د وګړيو مسلماني منله.اصحابو او تابعانو هم همداسې کول .

له دې دودونومعلومېږي،چې د وګړيو د مسلمانۍ سموالی ددې پوښتنو ځوابولو ته تم نه ده او په دې چارو کې تېروتل يې د مسلمانۍ حقيقت نه ټکنى کوي او که د وګړيو د اسلام د سموالي حقيقت په دې پورې اړه درلوده او پکې تېروتنې به د وګړيو د اسلام حقيقت ټکنى کاوه؛نو واجب به وه،چې په دې چارو کې د خلکو د ګروهې څرنګوالى وڅېړل شي؛خو پوهېږو،چې نه د پېغمبر اکرم (ص) په پېر کې،نه د اصحابو په پېر کې او نه د تابعانو په پېر کې د داسې چارو په باب څه خبره نه وه .[512]

امام محمد غزالي د معتزله وو،مشبهه وو او بدعت ايښوونکيو ډلو په باب،چې د ديني متونو په تاويل کې د اجتهاد له مخې تېروتي دي، تر ويناوو وروسته وايي: ” څه چې بايد زده کړیالان ترې ډډه وکړي،له تکفيره ډډه کول دي،تر هغه وخته چې لار ورته وي؛ځکه د قبلې پر لوري د لمونځ کوونکيو او د لا اله الا الله د ويونکيو د ځان او مال مباح ګڼل ناسم چار دى او د زرو کافرو په ژوندي ساتلو کې تېروتنه،د يو مسلمان د يو څاڅکي د وينې د تويېدو له تېروتنې اسان دي .”

او پېغمبر اکرم (ص) ويلي دي : “امرت ان اقاتل الناس حتى يقولوا لا اله الا الله محمد رسول الله،فاذا قالوها فقد عصموا منى دماءهم و اموالهم الا بحقها = راته حکم شوى،چې له خلکو سره تر هغه مهال وجنګېږم،چې “لا اله الا الله و محمد رسول الله” ووايي او دا جمله يې چې وويله؛نو ځان او مال يې په امن کې دى؛خو په حقه .”

غزالي هم داسې ويلي دي : “موږ ته جوته شوې نه ده،چې په تاويل کې تېروتنه د کفر لاملېږي .دا چار دليل ته اړتيا لري ؛خو د لا اله الا الله د ويوونکيو عصمت بیخي جوت شوی دی او هېڅ څه يې نشي زايلولاى؛خو پرېکنده پوهه.همدومره بسیا ده،چې پام مو وي په تکفير کې افراط او ‏ښنده- مبالغه د برهان د دليل مؤيد نه دى؛ځکه برهان بايد يا يو شرعي اصل وي يا د يو شرعي اصل پر بنسټ يو قياس وي.هغه شرعي اصل،چې د کفر لامل دى (د خداى او استازي يې او ….)څرګند تکذيب دى .څوک يې چې تکذيب نه کړي،بل هر چار هم چې د کذب په مانا وي،د هغه په هکله نه دى؛نو هغه د شهادت د کلمې په ويلو تر عموم عصمت لاندې پاتې کېږي .”[513]

د حنفي مذهبو فقهاوو نظر

جامع الفصولين د حنفيانو يو کتاب دى،چې پکې راغلي دي :” طحاوي زموږ له اصحابو رانقل کړي دي :هېڅ څوک له ايمانه نه وځي؛خو داچې له هغه څه منکر شي،چې ايمان ته د ورننووتولامل وي .په چا چې يقين حاصل شو،چې مرتد شوى؛نو د ارتداد حکم پرې جاري کېږي او د چا په ارتداد،چې شک و؛نو د ارتداد حکم پرې نه ورجاري کېږي؛ځکه وګړيو ته ثابت شوى اسلام په شک له منځه نه ځي او اسلام او مسلماني برلاسي دي ….

نو غوره به وي،چې په دې باب څه شکايت کوم عالم ته راوړل شي؛نو اهل اسلام دې نه تکفيروي “. زه (د جامع الفصولين خاوند) وايم : دا مطلب مې ځکه مخکې راووړ،چې د هغه ويناوو لپاره يوه کچه وي،چې په دې څپرکي کې مې رانقل کړل؛ځکه په ځينو منقولاتو کې د تکفير حکم راغلى دى،حال داچې ددې سريزې له مخې،د تکفير ځاى نه دى- پام وکړئ .”

په “خلاصه” او نورو کتابونو کې راغلي دي :چې په يو چار کې بېلابېل احتمالات وو،يو احتمال يې د تکفير لامل او نور احتمالات يې له تکفيره د مخنيوي لامل دي؛نو مفتي بايد د هغه احتمال اړخ ونيسي،چې له تکفيره مخنيوى کونکى دى او هغه بايد مسلمانانو ته حسن ظن ولري .

په بزازيه کې زيات شوي دي : ” خو داچې وګړى ټينګار وکړي ،چې د يو مطلب اراده يې کړې ده،چې د کفر لامل دى ؛نو په دې بڼه کې به تاويل ته څه ځاى پاتې نشي .” د بېلګې په توګه : که څوک د يو مسلمان وګړي د دين د سپکاوى وکړي،په يوه احتمال دا سپکاوى د دين سپکاوي او استخفاف په مانا دى؛نو د کفر لامل دى او په بل احتمال مراد يې د مسلمان پرېوتي اخلاق او ناوړه چلن دى – نه په خپله د دين سپکاوى – په هر ځاى کې،چې په کفر کې اختلاف وي؛نو خبره بايد په ښه محمل حمل کړو که څه پر يوه ضعيف روايت ډډه وهل وي؛نو ډېرى په کفر ککړ لغات ،چې په کارېږي؛له مخې يې د تکفير حکم ورکولای نشو او ژمن يم،چې په دې اقوالو هېڅکله د تکفير حکم صادر نه کړم ….”[514]

ابن عابدين په ردالمختار کتاب کې له خير رملي نقل کړي، چې هغه د بحر د خاوند په دې وينا (که څه په ضعيف روايت ډډه وهل وي) پسې ويلي دي : ” که څه روايت زموږ له غيرمذهبانو هم وي. دليل يې دادى،چې شرط شوى دى،چې د هغه څه انکار د کفر لامل دى،چې د مسلمانانو پرې اجماع وي .”[515]

حنفي څېړونکى،کمال الدين بن الهمام وايي :” د مذهبيانو په خبرو کې د تکفير حکم خورا زيات دى؛خو دا يوه هم د مجتهدانو اوفقيهانو خبره نه ده او دا احکام غير فقهاوو ويلي او پر خبرو یې ډاډ نشته .”[516]

د مالکي مذهبو فقهاوو ويناوې

د مالکي مذهبو د نظريو په رانقلولو کې يوازې د شاطبي د نظر په رانقلولو بسيا کوو :د الاعتصام په کتاب کې د بدعتپالو او کوږ اندو تر یادولو وروسته وايي :” اسلامي امت ددې فرقو،چې بدعتونه يې کړي،د لارويانو د تکفير په باب اړپېچ لري؛خو څه چې سم برېښي او له روايتونو سره ډېر همغږي دي،د هغوى پر تکفير د پرېکندتوب نشتوالى دى او دې مطلب ته دليل مو د صالح سلف عمل دى .

نه ګورئ،چې حضرت علي –رضى الله عنه- له خوارجو سره څنګه چلن وکړ ؟ آنحضرت ورسروه د اسلاموالو په څېر چلن وکړ،د خداى د وينا له مخې، ” وَإِن طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا [517]= او كه له مؤمنانو دوه ډلې پخپلو كې په جنګ شي؛نو ترمنځ يې سوله وكړئ “

چې حروريان (خوارج) راټول شول او د مسلمانانو له ټولي بېل شول؛نو آنحضرت پرې بريد و نه کړ او ورسره و نه جنګېد او که هغوى په خپلو وتو مرتد شوي وو؛نو حضرت علي (ک) به کله هم نه وو پرېښي؛ځکه پېغمبر اکرم (ص) ويلي دي :” من بدل دينه فاقتلوه = چاچې خپل دين بدل کړ؛نو ويې وژنئ .”

حضرت ابوبکر – رضي الله عنه- هم،چې له اهل رده سره جګړې ته راووت؛هغوى يې پرې نه ښوول؛ځکه دې دوو ډلو توپير درلود ،معبد جهني او اهل قدر هم چې راښکاره شول؛نو صالح سلف يې يوازې په شاته کولو،شړلو،دښمنۍ او ورسره په کرکې بسیا وکړه او که په خپلو وتو یې پر محض کفر لاس پورې کړى و؛نو د مرتد حد به پرې جاري کېده . عمر بن عبدالعزير(رض) هم په موصل کې د خپل پېر د حروريانو (خوارجو) له وژنې ډډه وکړه؛لکه څنګه چې حضرت علي (ک) ويلي وو،چې د مرتدانو چلن ورسره و نه کړئ .

خو د مانا له پلوه :که څه وايو : هغوى د فتنې او تاويلپالۍ له مخې د خپلو ځاني غوښتنو او د قرآن کريم د متشابهاتو لارويان دي؛خو هغوى يوازې د ځاني غوښتنو لارويان نه دي او په بشپړه توګه د قرآن له متشابهاتو لاروي نه کوي ؛ځکه که داسې وه؛نو کافر ګڼل کېدل؛ځکه په اسلامي شريعت کې دا چار يوازې هغوى کوي،چې د عناد له مخې د قرآن محکمات نفې کوي،چې البته دا چار کفر دى؛خو څوک چې اسلامي او محمدي شريعت تصديقوي، بالاخره د وفاق پر لوري دي؛لکه څنګه چې د حضرت علي –رضي الله عنه- د زمانې دوه زره خوارج هم ورستانه شول؛که څه زیاترو يې داسې و نه کړل .[518]

د شافعي مذهبي فقهاوو نظر

د ابوحامد غزالي نظر مو راووړ،چې هم د شافعي مذهب له مشرانو ځنې دى او اشعري عالم دى،دلته به د نورو شافعي مذهبو علماوو نظر راوړو :

د صحيح مسلم په شرح کې د نووي ويناوې

“پوه شئ ! د حقوالو د مذهب له مخې،يو اهل قبله هم د ګناه په پار نه تکفيرېږي، اهل هواء او بدعتپال هم (لکه خوارج او معتزله او …) هم نه تکفېرېږي .څوک چې د اسلام له اړتياوو ځنې له يوه منکر شي،مرتد او کافرېږي؛خو داچې نوى مسلمان شوى وي او يا په لرې بيديا کې لوى شوى وي يا داچې له هغو وګړيو ځنې وي،چې دا چارې ترې پټې پاتې وي . په دې ترڅ کې لومړى يې سمه عقيده ورپېژندل کېږي که بيا يې هم ترې انکار وکړ؛نو د کفر حکم پرې کېږي همداراز که څوک د زنا، شرابخورۍ وژنې او نورو محرماتو پر حلالوالي قايل وي،چې د اسلام له اړتياوو ځنې دي .”

ابن حجر په تحفه کې وايي :”غوره ده،چې مفتي تر شوني بريده د وګړيو په تکفيرولو کې احتياط وکړي؛ځکه تکفيرول خطرناک چار دى او په دې چار کې ډېرى کفرويونکي – په تېره بيا عوام وګړي – کوټلي هوډ نه لري.پخواني او اوسني شافعي مشران مو په همدې نظر وو،پر خلاف د حنفي مذهبي مشرانو،چې د تکفيرولو حکم يې ډېرو ځايونو ته ورپراخ کړ،حال داچې هغه ځايونه د تاويل وړ دي؛بلکې غير کفر ککړې مانا ترې راولاړه ده.”

هغه بيا له زرکشي د حنفيانو له نظره د تکفير د پراخوالي لاملونه رانقلوي وايي : ” ډېرى موارد،چې د تکفير د لاملونو په باب د فتواوو په کتابونو کې راغلي ،له حنفيه مشايخو روایت دي او راوروستي او پرهیزګاران یې له دې نظرياتو سره مخالف او ترې منکر دي او وايي :له دې وګړيو تقليد جايز نه دى؛ځکه دوى په اجتهاد پېژندل شوي نه دي او دا څرګندونې يې د امام ابوحنيفه پر يوه کتاب هم نه دي مستندې کړي؛ځکه د ابوحنيفه له عقېدې سره په ټکر کې دي .امام ابوحنيفه وايي : زموږ په نزد بنسټيز اصل ايمان دى،چې یوازې د یقین پر خلاف یو څیز یې نفې کوي .”

دې مطلب ته بايد پاملرنه وکړو او هغوى چې مسلمانان تکفيروي،بايد له موږ او حنفيه پرهیزګاروعلماوو دې لرې وي؛ ځکه وېره ده، چې د مسلمانانو په تکفيرولو په خپله په کفر اخته شي .

زموږ ځينې څېړونکيو (شافعيانو) او هغوى (حنفيانو) خورا ارزښتمې ويناوې کړې دي : ابوزرعه،چې له راوروستیو څېړونکيو ځنې دى،ويلي دي :که څوک ووايي،چې د خداى په پار مې پرېږده او هغه ځواب ورکړي،چې ته مې د زرو خدايانو په پار پرېښوولې؛نو د کفر حکم يې نه شو ورکولاى؛ځکه مراد يې دادى،چې په زرو الهي لاملونو يا په زرو الهي خوشې کولو مې پرېښوولې،که څه د لفظ ظاهر دا نه وايي؛خو تر شوني بريده دې انسانانو ته له سزا ورکولو ډډه وشي په تېره په هغو ځايونو کې،چې ددې خبرې ويونکى په ناوړه عقيده نه وي پېژندل شوى؛خو دا چې د ناوړه وينا د ظاهر له امله تاديب شي .”[519]

د حنبليانو څرګندونې

دلته به يوازې د امام ابن تيميه د ويناوو په رانقلولو بسيا وکړو ،څوک چې له بدعتپالو سره په سخت دريځۍ او شدت عمل مشهور و.شيخ الاسلام ابن تيميه وايي : “د ګناه کولو په پار او هغو ګروهیزو تېروتنو له امله د مسلمانانو تکفيرول جايز نه دي،چې مسلمانان پکې اختلاف لري،ان بې لارې خوارج هم،چې پېغمبر اکرم (ص) ورسره د جګړې حکم ورکړى و او اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب (ک) يو له راشده خلفاوو ځنې ورسره وجنګېد او ټولو صحابه وو،تابعانو او نورو ديني مشرانو يې ورسره د جګړې لپاره يوه خوله وو؛خو سره له دې حضرت علي ابن ابيطالب (ک) او حضرت سعد بن ابي وقاص (رض) او نورو صحابه وو تکفير نه کړل او سره له دې،چې ورسره وجنګېدل؛خو مسلمان يې ګڼل او علي (ک) ورسره جګړه پیل نه کړه،تردې چې هغوى د مسلمانانو وينې تويې کړې او د خلکو شتمنۍ يې چور کړې؛نو په دې وخت کې د ظلم د لرې کولو او بريد د تمبونې لپاره ورسره وجنګېد،نه د کافرتوب په پار يې؛نو ځکه يې د هغوى ښځې اسيرانې نه کړې او د هغوى مالونه يې غنيمت نه کړل .”

په هغه ځاى کې،چې د يوې ډلې بې لارې په نص او اجماع جوته شوې وي او خداى او استازي (ص) يې ورسره د جګړې حکم ورکړى وي؛نو نه تکفيرېږي؛نو د هوډ پر وړاندې دریځ خو څرګندوي،چې په ځينو ځايونو کې – چې ان د هغوى ډېر تېروتي دي – حق پرې مشتبه دى. يوه مسلمانه ډله هم نه شي کولاى،چې بله مسلمانه ډله تکفير کړي،کېداى شي ددې ډول تکفيرول بدعت خورا سخت وي.حقيقت خو دادى،چې ډېرى کږلاري،هغه وګړي دي،چې په حقيقت د نه پوهېدو او د حقيقت په پوهه کې د ناپوهۍ له امله يې اړپېچ پيدا کړى دى.اصل دادى،چې د مسلمانانو ځان،مال او پت پر يو بل حرامه دي او بې د خداى او استازي له اجازې یې نه حلالېږي .

که يو مسلمان له ديني متونو د ناسمې اخستنې او تاويل له مخې،له بل مسلمان سره وجنګېږي يا يې تکفير کړي؛نو نه کافرېږي؛لکه څنګه چې حضرت عمر بن الخطاب (رض) د خاطب به ابي بلتعه په باب پېغمبر اکرم (ص) ته وويل : رسول الله (ص) ! اجازه راکړئ،چې ورمېږ يې ورغوڅ کړم . پېغمبر اکرم (ص) وويل : دا هغه دى،چې په بدر کې حاضر شوى و او ته څه پوهېږې،کېداى شي خداى بدريانو ته ويلي وي،چې :” څه مو خوښه وي و يې کړئ،مابښلي ياست .” دا حديث په صحيحينو کې راغلى دى .

او بيا په صحيحينو کې راغلي دي :سيد بن خضير(رض)، سعد بن عباده (رض) ته وويل : ته منافق يې او د منافقانو دفاع کوې !دواړه سره دښمنان شول او بيا يې پېغمبر اکرم (ص) په منځ کې روغه وکړه .

دا بدريان دي،چې ځينو يې پر ځينو تور ولګاوه او ويې ويل،چې ته منافق يې؛خو پېغمبراکرم (ص) دوى تکفير نه کړل؛بلکې ټولو ته يې د جنت وعده ورکړه .همداسې دي په صفين او جمل کې پخواني جنګېدلي مسلمانان،سره له دې،چې هغوى ټول مسلمانان او مؤمن وو،لکه څنګه چې خداى په باب وايي :

” وَإِن طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا [520]= او كه له مؤمنانو دوه ډلې پخپلو كې په جنګ شي؛نو ترمنځ يې سوله وكړئ “

” إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ [521]=په حقيقت كې مؤمنان يو د بل وروڼه دي؛نو د خپلو وروڼو ترمنځ (چې كله اختلاف پيدا كړي) روغه وكړئ او(خپل ځانونه) د خداى له عذابه وساتئ،ښايي پر تاسې رحم وکړاى شي .”

خداى ويلي هغوى چې يو له بل سره جنګېدلي او پر يو بل يې بريد کړى،يو د پل مؤمن وروڼه دي او حکم يې کړى،چې ترمنځ يې په عدالت چلن وشي .[522]

د زيديه او خپلواک مشرانو ويناوې

په تېرو مخونو کې مو د ابن الوزير د ويناوو مهمه برخه رانقل کړه .دلته هم له السيل الجرار نه د امام شوکاني ځينې ويناوې رانقلوو :

پوه شئ، کوم مسلمان چې پر خداى او د قيامت پر ورځې ايمان لري ورته روا نه ده، چې له اسلامه د مسلمانانو د وتو او کفر ته يې د ورننووتو حکم ورکړي؛خو داچې د لمر په څېر روښانه دليل يا برهان ولري؛ځکه په صحيحو حديثونو کې او له يوې ډلې صحابه وو رانقل شوي دي،چې “من قال لاخيه يا کافر فقد باء بها احدهما =څوک چې خپل ورور ته ووايي : کافره!نو يو له هغوى ځنې پرې ککړى شوى دى.” (؛يعنې که رښتيا وي؛نو هغه کافر دى او که پر ناحقه يې ويلي وي؛نو په خپله ويونکى يې کافر شوى دى)

په يو صحيح حديث کې داسې راغلي او په صحيحينو او نورو کې په نورو الفاظو راغلى دى : “من دعا رجلا بالکفر او قال عدوالله و ليس کذلک الا حارعليه –اى رجع- و فى لفظ فى الصحيح فقد کفر احدهما = څوک چې چاته د کفر په لقب غږ وکړي يا ورته ووايي : (د خداى دښمنه) او هغه داسې نه وي؛نو دا وینا يې خپل ځان ته ورګرځي يا په بل تعبير : يو یې بیخي کافر دى .

دا ډول او ورته حديثونه ستر نصحيتونه او د لارې خنډونه دي،چې د نورو په تکفيرولو کې یې بيړه و نه کړه .خداى تعالى ويلي دي :

“ وَلَـكِن مَّن شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا [523]= خو چاچې (په خوښه خپله) سينه كفر ته پرانسته “

بايد د کفر پر وړاندې پراخه سينه،ارام روح او ډاډمن زړه ولرو. شرکي ګروهې مو چې غوږو ته رارسي،اعتبار نه لري په تېره چې ويونکى یې له اسلام سره د مخالفت په باب جاهل وي او کوم اعمال،چې کوي، له اسلامه د وتو او کفر ته ورننووتو هوډ پرې و نه لري،دا راز کفر لړلي الفاظ که د يوه مسلمان له خولې راووځي؛خو ويونکى يې په مانا او مفهوم ګروهه نه لري؛نو د اعتبار وړ نه دي .[524]

شوکاني ددې کتاب په يو بل ځاى کې،د وضوء النهار د خاوند په دې غونډله د تعليق ترڅنګ “و المتاول کالمرتد و قيل کالذمى “وايي : تاويل ګر د مرتد حکم لري او ځينو ويلي،چې د ذمي حکم لري “. په دې کوټليو او عبرتناکو جملو يې ويلي:”دلته دي،چې بايد اوښکې تويې شي او اسلام او مسلمانانو ته وير وشي،چې په دين کې تعصب د ډېرى مسلمانانو پر سر څومره جنايتونه کوي او د کفر ټاپې وهي؛نه د سنتو پر بنسټ او نه د قرآن د آيت له مخې،نه د خداى د کلام په استناد او نه د کوم دليل او برهان له مخې؛بلکې د ديني تعصب د دېگ خوټېدو او په مسلمانانو کې درز اچونې ته د شيطان د بري په پار،چې د يو بل په باب نسبت يې ترمنځ يو لړ القائات ورشيندلي دي ؛لکه خس ،چې په هوا کې او سراب په بيديا کې وي .نو خدايه ! د مسلمانانو پر حال ژړا په کار ده ددې بلا په پار،چې دين ته خورا ملاماتوونکې ده او مسلمانانو ته یو بې سارى کړاو دى او که لږ عقل هم درپاتې وي او لږ الهي مراقبت درسره وي او اسلامي غيرت ولرې،پوهېږې او ټول هغه وګړي ،چې د اسلام له فرهنګ سره اشنا دي،پوهېږي،چې ” پېغمبر اکرم (ص)د اسلام په باب وپوښتل شو.آنحضرت (ص) يې د حقيقت او مفهوم په باب وويل :” انه اقامه الصلاة و ايتاه الزکاة و حج البيت و صوم رمضان و شهادة ان لا الا الا الله = لمونځ وکړي،زکات ورکړي،د خداى د خونې حج ته ولاړ شي،د رمضان د مياشتې روژه ونيسي او شهادت ورکړي،چې بې له ايکي يو خدايه بل خداى نشته .”

په دې مانا احاديث خورا ډېر دي . څوک چې دا پينځګوني ارکان ومني او سم يې پر ځاى کړي،د ټولو منکرانو په درلودلو بیا هم ،مسلمان دى هر څوک چې وي او هر څوک،چې د پېغمبراکرم (ص) د وينا پر خلاف بې بنسټه او ناپوهه خبره کوي؛نو پر مخ يې ور وولئ او ورته ووياست : پرتې دې له ځان سره کېږده،دا هماغه د حمد بن عبدالله –صلوات الله و سلامه عليه- برهان دى .

“دعوا کل قول عند قو محمد فما آمن فى دينه کمخاطر”

(هر خبره د محمد وينا ته پرېږدئ،چې څوک په خپل دين کې ډاډمن دى؛د هغه په څېر نه دى،چې په خطر کې دى)

لکه څنګه چې ددې پينځګونو ارکانو د پر ځاى کوونکيو په باب د رسول الله (ص) حکم تېر شو،آنحضرت (ص) د هغو وګړيو پر ايمان حکم ورکړى،چې پر خداى، پرښتو،کتابونو،الهي پېغمبرانو،قضا او قدر یې که شر وي او که خير ايمان ولري او دا خبره ترې متواتره رانقل شوې ده؛نو څوک چې داسې وي،حقيقتا مؤمن دى .

او موږ لږ مخکې هغه دلايل وويل،چې د مسلمانانو تکفيرول منع کوي او د هغوى د پت ساتلو وجوب مو هم وويل،چې په دين کې ورته په هره وسيله له پېغور ورکونې مخه نیسي؛دا خو لا لرې خبره ده،چې له دينه يې بهر کړو او کفر ته يې وردننه کړو؟دا هغه جنايت دى،چې سارى نه لري او هغه سپين سترګي ده،چې ساری نه لري .دا خړ سترګي،چې خپل ورووڼه تکفيروي چېرته او د رسول الله (ص)دا وينا چېرته؟،چې وايي :” المسلم اخوالمسلم لا يظلمه و لا يسلمه =مسلمان د مسلمان ورور دى؛نه پرې ظلم کوي او نه يې (دښمنانو) ته سپاري .”

او دا هم د سرورکائنات حضرت محمد مصطفى (ص) وينا ده، چې : ” سباب المسلم فسوق و قتاله کفر = مسلمان ته کنځل فسق او ورسره جنګېدل کفر دى .”

همداراز بله وينا يې ده :” ان دمائکم واموالکم و اعراضکم حرام = په تحقيق،چې وينې مو،مالونه مو او پت مو حرام دی.”

دا احاديث سم دي .

دا ډول سم احاديث خورا ډېر دي او همداراز په دې باب خورا قرآني آيتونه راغلي او ښيون – هدایت د خداى په لاس کې دى :

“ إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَن يَشَاء وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ =په حقيقت کې ستا،چې چاته خوښه وي (؛نو) ته ورته (په زوره) سمه لار نشې ورښووای؛خو د خداى،چې چاته خوښه شي،سمه لار ورښيي او پالونكى دې سم لاري ښه پېژني .[525] “

دا ویناوې مې په لوى لاس ځکه اوږدې راوړې،چې پرهغوى لار وروتړي،چې د “لا اله الا الله” د يونکيو له تکفيرولو هېڅ وېره نه لري . هغوى بايد له خدايه وډارېږي،هم په خپل حق کې او هم د مسلمانانو په حق کې او له فتنې اچونې دې ډډه وکړي،چې د هغو وينو د تويېدو او د هغو شتمنيو د له منځه تلو لامل دى،چې د شهادتينو په کلمې يې خوندېينه لاس ته راوړې ده او نه بايد د مذهبي اختلاف او په عملي چارو کې د نظر د اختلاف په پار په فتنه لاس پورې کړو ولا حول ولا قوة الا بالله ….”[526]

و آخر دعوانا ان الحمدلله رب العالمين

دوحه،١٤ جمادي الاول ١٤٢٦ هجري،١٢ جون ٢٠٠٥ زېږديز

د پالونکي بښنې ته اړمن،يوسف قرضاوي

کتابښود

١.ابن ابي الحديد،عبدالحميد بن هبة الله؛شرح نهج البلاغه،سمونه : محمد ابوالفضل ابراهيم،لومړى چاپ، بيروت : داراحياءالتراث العربي –دارالجيل ،١٣٧٨ س .

٢.ابن ابي شيبه،ابوبکر عبدالله،المصنف،بمبۍ : بي نا ،١٤٠٣ س

٣.ابن ابي الوفاء،عبدالقادر بن محمد؛الجواهر المضيئه فى طبقات الحنفيه،حيدر آباد دکن :دائرة المعارف العثمانيه ،١٩٩٨ز .

٤.ابن الجوزي البغدادي،عبدالرحمن بن علي،الضعفاء و المتروکين، څېړنه :ابوالفداء عبدالله القاضي،بيروت :دارالکتب العلميه، بي تا .

٥.ابن بابويه (شيخ صدوق)،محمد بن علي؛ التوحيد،قم :جماعة المدرسين فى الحوزة العلمية بقم،١٣٦٣ ل .

٦.ابن بزازي الکردري،محمد بن محمد؛مناقب ابي حنيفه،قم :مکتبة الداوري،١٣٩٦ س .

٧.ابن تيميمه،احمد بن عبدالحليم؛مجموع الفتاوي، لومړى چاپ، بيروت :دارالکتب العلميه،١٤٢١ س .

٨.ابن حجر العسقلاني؛تهذيب التهذيب ،لومړى چاپ، حيدر آباد دکن: بي نا،١٣٢٥ ل .

٩.ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ؛لسان الميزان،څېړنه :مکتب التحقيق باشراف محمد عبدالرحمن المرعشي،دويم چاپ،بيروت :دار احياء التراث العربي،١٤٢٢ س .

١٠-ابن حجر حيتمي مکي،شهاب الدين؛الخيرات الحسان فى مناقب الام الاعظم ابي حنيفة النعمان ،لومړى چاپ،بيروت،دارالکتب العلميه،١٩٨٣ ز .

١١.ابن حنبل،ابوعبدالله احمد بن محمد؛مسند احمد بن حنبل،بيروت: المکتب الاسلامي – دارالصادر،١٣٩٨ س .

١٢.ابن خلدون،عبدالرحمن بن محمد؛د ابن خلدون سريزه،څېړنه : درويش جويدي،صيدا – بيروت : المکتبة العصريه ،١٤٢٣ س .

١٣.ابن سعد،محمد؛الطبقات الکبرى، لومړى چاپ، بيروت : دار صادر،١٤٠٥ س .

١٤.ابن شاذان،فضل؛الايضاح،تهران :محدث ارموي،١٣٦٣ ل .

١٥.ابن شهر آشوب،محمد بن علي؛المناقب لآل ابي طالب،بيروت : دار الاضواء،١٤٠٥ س .

١٦.ابن عبدالبر،يوسف بن عبدالله؛الاستيعاب فى معرفة الاصحاب، لومړى چاپ،بيروت :دارالجليل ،١٤١٢ س .

١٧.ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ؛الانتقاء من فضائل الثلاثة الائمة الفقهاء،بيروت :دارالکتب العلميه،بي تا .

١٨.ابن قتيبه،عبدالله بن مسلم؛تاويل مختلف الحديث، بيروت : دارلجيل،بي تا .

١٩.ابن قيم الجوزيه،شمس الدين محمد؛اعلام الموقعين عن رب العلمين،تقديم و تعليق :طه عبدالروف طه،بيروت:دارالجيل ،١٩٧٣ ز.

٢٠.ابن منظور،محمد بن مکرم؛لسان العرب،بيروت :دار احياء التراث العربي،١٤٠٨ س .

٢١.ابوالعز،علي بن علي بن محمد؛شرح العقيدة الطحاوية،تحقيق و تعليق :الداکتر عبدالله بن عبدالمحسن الترکي،دويم چاپ ،بيروت : دار ابن رجب –دار ابن حزم ،١٤٢٤ س .

٢٢.ابوالفرج اصفهاني؛الاغاني،مصر :وزارة الثقافة و الارشاد القومي – المؤسسة المصرية العامه،١٩٦٣ ز .

٢٣.ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ؛مقاتل الطالبيين،څېړنه :احمن حنفي؛بيروت :مؤسسة الاعلمي،١٤٠٨ س .

٢٤.ابوالليث سمرقندي،نصر بن محمد؛بستان العارفين،دهلي : د اشاعة الاسلام کتابتون،بي تا .

٢٥.ابو زهره،محمد؛الامام الصادق (عصره و حياته _آروه و فقه)، قاهره،دارالفکر العربي،١٩٩١٣ ز .

٢٦.ــــــــــــــــــــــــــــــــ؛الامام ابوحنيفه(عصره و حياته _آروه و فقه)، بي جا: دارالفکر العربي،١٣٦٩ س .

٢٧.ابونعيم اصفهاني،احمد بن عبدالله؛حلية الاولياء،قاهره: بي نا،١٣٥١ س.

٢٨.ابويوسف،يعقوب بن ابراهيم؛الآثار،د ابوالوفاء افغاني په زيار؛ قاهره:بي نا،١٣٥٥ س .

٢٩.اسفرائيني،طاهر بن محمد؛التبصير فى الدين د محمد زاهد کوثري په زيار؛قاهره :بي نا،١٣٧٤ س .

٣٠.اسکافي،ابوجعفر؛المعيار و الموازنه،څېړنه : الشيخ محمد باقر المحمودي،لومړى چاپ،بيروت :مؤسسة فؤاد بعينو للتجليد،١٤٠٢ س.

٣١.اشعري،ابوالحسن علي بن اسماعيل؛مقالات اسلاميين،څېړنه : محمد محى الدين عبدالحميد؛لومړى چاپ،مصر:مکتبة النهضة المصريه،١٣٦٩ س .

٣٢.اشعري،سعد بن عبدالله؛المقالات و الفرق،څېړنه : ابن معاذ محمد بن عبدالحى عوينه،لومړى چاپ،بيروت :دار ابن حزم،١٩٩٧ ز .

٣٣.الامام ابوحنيفه،نعمان بن ثابت؛الوصيه،څېړنه : ابي معاذ محمد بن عبدالحى عوينه،لومړى چاپ،بيروت :دار ابن حزم ،١٩٩٧ ز .

٣٤.ايتسکويتس،نورمن؛امپراطوري عثماني و سنت اسلامي،ژباړه : احمد توکلي،لومړى چاپ ،تهران :نشر پيکان ،١٣٧٧ ل .

٣٥.البخاري؛عبدالعزيز؛کشف الاسرار عن اصول فخر الاسلام البزودي الحنفي،نوى چاپ،قاهره :دارالکتب الاسلامي،بي تا .

٣٦.بخاري ،محمد بن اسماعيل؛الجامع الصحيح،بيروت :دار احياء التراث العربي،١٤٠٠ س .

٣٧.بغدادي،اسماعيل و مصطفى بن عبدالله؛هدية العارفين،لومړى چاپ،بيروت:دارالکتب العلميه،١٤١٣ س .

٣٨.بلخي،صفي الدين عبدالله بن عمر؛فضائل بلخ،ژباړه : محمد بن محمد حسيني بلخي د عبدالحى حبيبي په زيار،تهران : بي نا ،١٣٥٠ ل .

٣٩.بي آزار شيرازي،عبدالکريم،رساله نوين –عبادت و خودسازي،دفتر نشر فرهنگ اسلامي،شپږم چاپ،١٣٦٤ ل .

٤٠.ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ،همبستګي مذاهب اسلامي، زاهدان :نهاد نمايندگي رهبري د امور اهلسنت سيستان و بلوچستان، ١٣٨٢ ل .

٤١.البياضي العاملي،الصراط المستقيم،نجف :مطبعة الحيدريه، ١٣٨٤ س .

٤٢.بيضاوي،ابوسعيد عبدالله بن عمر؛انوار التنزيل و اسرار التاؤيل ، لومړى چاپ،بيروت : دارالکتب العلميه –دار احياء التراث العربي، ١٤٠٨ س .

٤٣.بيهقي،ابوبکر احمد بن حسين؛الاسماء و الصفات؛ بيروت : دارالکتب العلميه،بي تا .

٤٤.توکلي،محمد رئوف؛چهار امام اهلسنت و جماعت،بي جا : انتشارات توکلي ،١٣٧٧ ل .

٤٥.ثعالبي،عبدالرحمن بن محمد؛الجواهر الحسان فى تفسير القرآن، لومړى چاپ،بيروت :دارالکتب العلميه،١٤١٦ س .

٤٦.جرجاني،علي بن محمد؛التعريفات،قاهر،بي نا ،١٣٠٦ س .

٤٧.جصاص،احمد بن علي؛احکام القرآن،بيروت : بي نا،١٤٠٥ س.

٤٨.جعفري،سيد محمد حسين؛تشيع در مسير تاريخ، ترجمه محمد تقي آيت اللهي،نهم چاپ،دفتر نشر فرهنگ اسلامي،١٣٧٨ ل .

٤٩.جعفريان،رسول؛تاريخ تشيع در ايران،دويم ټوک،درېم چاپ،قم، انتشارات انصاريان،١٣٨٠ ل .

٥٠.ــــــــــــــــــــــــــــــــــ؛مقالات تاريخي (دفتر ششم و هشتم) لومړى چاپ، قم :انتشارات دليل،١٣٧٩ ل .

٥١.ــــــــــــــــــــــــــــــــ؛حيات فکري وسياسي امام شيعه، لومړى چاپ،قم :انتشارات انصاريان،١٣٧٦ ل .

٥٢.ــــــــــــــــــــــــــــــــ؛صفويه در عرصه دين،فرهنگ و سياست،لومړى ټوک،لومړى چاپ :پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ،١٣٧٩ ل .

٥٣.ـــــــــــــــــــــــــــــــــ؛مرجئه،تاريخ و انديشه،قم :نشر خرم، ١٣٧١ ل .

٥٤.ــــــــــــــــــــــــــــــــ صفويه از ظهور تا زوال،لومړى چاپ، تهران :مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر،١٣٧٨ ل.

٥٥.الجندي،عبدالحليم؛ابوحنيفه بطل الحرية و التسامح فى الاسلام،قاهره :دار المعارف،بي تا .

٥٦.حسن محمود،عبدالرحمن؛مسند الامام ابي حنيفه (برواية الامام الحصکفي)،بي جا :مکتبة الآداب،بي تا .

٥٧.حسين بر،محمد امين،زندگاني امام ابوحنيفه،څلورم چاپ،تهران،نشر احسان،١٣٧٧ ل .

٥٨.حکيم سمرقندي،اسماعيل بن محمد؛السواد الاعظم،د عبدالحى حبيبي په زيار،تهران،بي نا،١٣٤٨ ل.

٥٩.حميري،نشوان بن سعيد؛الحور العين،سمونه : مصطفى کمال،قاهره،مکتبة الخانجي،١٩٤٨ ز .

٦٠.حنفي قندوزي،سليمان،ينابيع المودة،سمونه :علاء الدين الاعلمي،لومړى چاپ،بيروت :مؤسسة الاعلمي، ١٩٩٧ ز .

٦١.الحنفي،ابن ابي العز؛شرح العقيده الطحاوية .

٦٢.حيدر،اسد؛الامام الصادق و مذاهب الاربعه،لومړى چاپ،بيروت :دار الکتب العربي،١٤٠٣ س .

٦٣.خراساني،محمد واعظ زاده،زندگى آيت الله العظمى بروجردي ،تهران،مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي، لومړى چاپ،١٣٧٩ ل .

٦٤.الخضري بک،الشيخ محمد،تاريخ التشريع الاسلامي، لومړى چاپ،بيروت :دارالفکر العربي،١٩٩٢ ز.

٦٥. خطيب بغدادي،احمد بن علي؛تاريخ بغداد او مدينة الاسلام،دريالسم ټوک،بيروت :دارالکتب العلميه،بي تا.

٦٦.الخلال،ابوبکر احمد بن محمد؛السنة،څېړنه :الداکتر عطية الزهراني،رياض،دارالرايه ،١٤١٥ س .

٦٧.الخميس،محمد بن عبدالرحمن؛اصول الدين عند الامام ابي حنيفه،لومړى چاپ،سعودي عربستان: دارالصميعي،١٩٩٦ ز .

٦٨.الخويي،ابوالقاسم،معجم رجال الحديث و تفصيل طبقات الروات ،دويم چاپ،بيروت :دارالزهراء للطباعة و النشر،١٤٠٣ س .

٦٩.دينوري،ابوحنيفه احمد بن داود؛اخبار الطوال،سمونه : حسن زين؛بيروت:دارالفکر الحديث،١٩٨٨ ز .

٧٠.ذهبي،شمس الدين؛تذکرة الحفاظ،بيروت :دار احياء التراث العربي،١٣٧٤ س .

٧١.ذهبي،محمد بن احمد؛سير اعلام النبلاء د شعيب ارنؤوط او نورو په زيار؛بيروت :بي نا :١٤٠٥ س .

٧٢.ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ميزان الاعتدال فى نقد الرجال، څېړنه :علي محمد البجاوي،بيروت :دار المعرفه،بي تا .

٧٣.رازي،فخرالدين محمد بن عمر؛التفسير الکبير (مفاتيح الغيب)،لومړى چاپ، بيروت:دارالکتب العربي،١٤٠٧ س .

٧٤. راغب اصفهاني،حسين بن محمد؛المفردات فى غريب القرآن، څېړنه : صفوان عدنان داوودي،لومړى چاپ،دمشق :دارالقلم،١٤١٦ س.

٧٥.الزمخشري الخوارزمي،محمود بن عمر؛الکشاف عن حقايق التنزيل،دويم چاپ،بيروت :دار احياء التراث العربي،١٤٢١ س .

٧٦.سرخسي،ابوبکر محمد بن احمد؛اصول الفقه؛ د ابوالوفاء افغاني په زيار، حيدر آباد دکن :بي نا ،١٣٧٢ س .

٧٧.ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ؛فهارس کتاب المبسوط، بيروت : دارالمعرفة،١٤١٤ س .

٧٨.سلفي الافغاني،الشمس؛عداء الماتريديه للعقيدة السفيه،دويم چاپ،بيروت :مؤسسه فؤاد بعينو للتجليد،١٤١٩ س .

٧٩.سنايي غزنوي،حديقة الحقيقة و شريعة الطريقة، سمونه : مدرس رضوي،تهران :انتشارات دانشگاه تهران ،١٣٥٩ ل .

٨٠.السيد،محمود؛تاريخ الدولة العثمانية و حضارتها، مدينة المنورة : مؤسسه شباب الجامعه،٢٠٠٠ ز .

٨١.شافعي،محمد بن ادريس؛الرسالة،د احمد محمد شاکر په زيار، قاهره،بي نا ،١٩٣٩ ز .

٨٢.شاه ولي الله محدث دهلوي،احمد بن عبدالرحيم؛ الانصاف فى بيان سبب الاختلاف،درېم چاپ،بيروت :درالنفائس،١٤٠٦ س

٨٣.ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ؛حجة الله البالغة، قاهر : مکتبة التراث،بى تا .

٨٤.شريف مرتضى؛رسائل ،اعداد،السيد احمد الحسيني؛ لومړى چاپ قم :دارالقرآن الکريم،١٤١٠ س .

٨٥.شريف،ميان محمد،تاريخ فلسفه در اسلام،ژباړه :ګروهي از مترجمان،تهران :مرکز نشر دانشگاهي،١٣٦٢ ل .

٨٦.الشعراني،عبدالوهاب؛الميزان الکبرى،بيروت :دارالفکر للطباعة والنشر،١٤٢١ س .

٨٧.الشکعه،الدکتور مصطفى؛الائمة الاربعة،څلورم چاپ، مصر: دارالکتب المصري،١٤١٨ س .

٨٩.الشيبى،دکتر کامل مصطفى؛الصلة بين التشيع و التصوف، دويم ټوک،درېم چاپ،بيروت : دارالاندلس،١٩٨٢ ز .

٩٠.شيخ مفيد،محمد بن علي؛الاختصاص، د شيخ مفيد د آثارو دولسم ټوک،لومړى چاپ،قم :المؤمتمر العالمي لالفية الشيخ المفيد،١٤١٣ س .

٩١.ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ؛الارشاد، (د شيخ مفيد د آثارو يوولسم ټوک)،لومړى چاپ،قم : المؤمتمر العالمي لالفية الشيخ المفيد،١٤١٣ س .

٩٢.ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ؛الامالي، د شيخ مفيد د آثارو ديارلسم ټوک،لومړى چاپ،قم :مؤسسة النشر الاسلامي ،١٤١٣ س .

٩٣.ــــــــــــــــــــ؛الجمل ، د شيخ مفيد د آثارو لومړى ټوک،لومړى چاپ،قم :مکتبة الاعلام الاسلامي ،١٤١٣ س.

٩٤.ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ؛الفصول المختارة من العيون و المحاسن ، د شيخ مفيد د آثارو دويم ټوک،لومړى چاپ،قم :المؤتمر العالمي الالفيه الشيخ المفيد،١٤١٣ س.

٩٥.صبحي،احمد محمود؛فى علم الکلام،دويم ټوک،پينځم چاپ : بيروت : دارالنهضة العربيه ،١٤٠٥ س .

٩٦ .صفري فروشاني ،نعمت الله؛غاليان (کاوشي در جريانها و برآيندها)،لومړى چاپ،مشهد :بنياد پژوهشهاى اسلامي آستان قدس رضوي ،١٣٧٨ ل .

٩٧.صيمري،حسين بن علي؛اخبار ابي حنيفة و اصحابه،بيروت : بي نا، ١٤٠٥ س .

٩٨.طبرسي،احمد بن علي؛الاحتجاج،د محمد باقر موسى خرسان په زيار؛بيروت : بي نا ،١٤١٧ س .

٩٩.طبرسي،ابوعلي فضل بن حسن؛مجمع البيان في تفسير القرآن، لومړى چاپ، بيروت : مؤسسة الاعلمي للمطبوعات ،١٤١٥ س .

١٠٠.طبري،محمد بن جرير؛جامع البيان عن تاويل آى القرآن،لومړى چاپ،بيروت :دار ابن حزم ،١٤٢٣ س .

١٠١.الطحاوي،ابوجعفر احمد بن محمد؛العقيدة الطحاوية، تصحيح او تعليق :نجم الدين محمد الدرکاني،زاهدان :انتشارات صديقي،١٤١٢ س.

١٠٢.طوسي،ابوجعفر محمد بن حسن؛التبيان فى تفسير القرآن ،لومړى چاپ ،قم :جماعة المدرسين فى الحوزة العلمية :١٤١٣ س .

١٠٣.ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ؛رجال طوسي؛لومړى چاپ، نجف : مطبعة الحيدرية ،١٣٨١ س .

١٠٤.عاملي،سيد جعفر مرتضى؛اهل البيت فى آية التطهير،ژباړه : محمد سپهري :دويم چاپ ،قم :انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، ١٣٧٩ ل .

١٠٥.عصام العماد،الدکتور على يحيى؛المنهج الصحيح و الجديد فى الحوار مع الوهابين،لومړى چاپ ،هولندا :مؤسسة الفکر الاسلامي، ٢٠٠٢ ز .

١٠٦.عطار نيشابوري،محمد بن ابراهيم،تذکرة الاولياء،تهران :مولى ، بي تا .

١٠٧.عقيقي بخشايشي،عبدالرحيم؛فقهاى نامدار شيعه،دويم چاپ، قم: کتابخانه آيت الله مرعشي نجفي،١٣٧٢ ل .

١٠٨.علامه حلي،حسن بن يوسف؛خلاصة الاقوال فى معرفة الرجال، بي جا :نشر الفقاهه،١٤١٧ س .

١٠٩.علامه طباطبايي،سيد محمد حسين؛الميزان فى تفسير القرآن، لومړى چاپ، بيروت :مؤسسة الاعلمي،١٤١٧ س .

١١٠.علامه عسکري،سيد مرتضى؛آية تطهير در کتب دو مکتب،ژباړه : محمد جواد کرمي،لومړى چاپ،قم :مجمع علمي اسلاميو١٣٧٦ ل .

١١١. غاوجي،وهبي سليمان؛ابوحنيفة النعمان امام الائمة الفقهاء، څلورم چاپ ،دمشق –بيروت :دارالقلم ،١٤٠٧ س .

١١٢.غزالي،ابوحامد محمد؛المستصفى فى اصول الفقه،لومړى چاپ، بيروت : مؤسسة الثقافيه ،١٤١٠ س .

١١٣. غيب غلامي،الشيخ حسين؛الامام البخاري و فقه اهل العراق، لومړى چاپ، بيروت : دارالاعتصام،١٤٢٠ س.

١١٤. غيب غلامي،الشيخ حسين؛البخاري و صحيحه، دويم چاپ، قم: مرکز الابحاث العقائديه؛١٤٢٣ س .

١١٥.فاضل،محمد موحدي و شهاب الدين اشراقي؛اهل البيت يا چهره هاى درخشان در آيه تطهير،قم :چاپخانه مهر استوار، بي تا

١١٦.فياض،الداکتر عبدالله؛تاريخ الامامية و اسلافهم من الشيعة، مقدمه : الشهيد محمد باقر الصدر ،درېم چاپ،بيروت : مؤسسة الاعلمي للمطبوعات ،١٤٠٦ س .

١١٧.قاري هروي،ملا علي بن سلطان محمد؛شرح الفقه الاکبر،سمونه : محمد علي دندل؛بيروت :درالکتب العلميه ،١٤١٦ س .

١١٨.قاضي عبدالجبار؛شرح اصول الخمسة،دويم چاپ،قاهره : مکتبة وهبة،١٤٠٨ س .

١١٩.قاضي نعمان مغربي؛دعائم الاسلام،د آصف فيضي په زيار؛قاهره : بي نا ،١٣٨٣ س .

١٢٠.قرطبي،محمد بن احمد؛الجامع لاحکام القرآن،دويم چاپ،بيروت : دارالفکر للطباعة و النشر ،١٣٨١ س .

١٢١.قزويني رازي،عبدالجليل؛النقض،د جلال الدين محدث ارموي په زيار؛تهران: بي نا ،١٣٥٨ ل .

١٢٢.کراجکي،محمد بن علي؛کنز الفوائد،تبريز : بي نا ، ١٣٢٢ س

١٢٣.کرمي،سيد علي رئيس،سيد جمال الدين اسدآبادي و همبستګي جهان اسلام ،لومړى چاپ،زاهدان :نهاد نمايندگي رهبري د امور اهلسنت سيستان و بلوچستان ،١٣٨٢ ل .

١٢٤.کشي،محمد بن عمر؛معرفة الرجال ، د حسن مصطفوي په زيار،مشهد، بي نا ،١٣٤٨ ل .

١٢٥.کليني،محمد بن يعقوب؛اصول کافي، د محمد باقر کمره اى ژباړه او شرح ،څلورم چاپ،تهران :اسوه،١٣٧٩ ل .

١٢٦.الکوثري ،محمد زاهد بن الحسن؛تانيب الخطيب على ما ساقه فى ترجمة ابي حنيفة من الاکاذيب ،لومړى چاپ،مصر :مکتبة الازهية للتراث ،١٩٩٨ ز .

١٢٧.مجلسي،محمد باقر؛بحارالانوار،١٠،٤٦،٤٧ ټوکونو درېم چاپ، بيروت :دار احياء التراث العربي ،١٤٠٣ س .

١٢٨.محسني،الشيخ محمد آصف؛مشرعة بحار الانوار،لومړى چاپ، قم : مکتبة عزيزي،١٤٢٣ س .

١٢٩.محلي،حميد بن احمد؛الحدائق الوردية في اخبار الائمة الزيدية، د مادلونگ په زيار ،بيروت : بي نا ،١٩٨٧ ز .

١٣٠.محمد جواد،محمد کاظم؛اهلبيت قيادة ربانية، لومړى چاپ،قم : مؤسسة انصاريان ،١٤١٧ س .

١٣١.مدرسي طباطبايي،سيد حسين؛مکتب در فرايند تکامل ،لومړى چاپ ،تهران : انتشارات کوير ،١٣٨٦ ل .

١٣٢.مدرسي،محمد تقي؛امامان شيعه و جنبشهاى مکتبي،دويم چاپ، مشهد :آستان قدس رضوي،١٣٦٩ ل .

١٣٣.المرعشي،شهاب الدين؛ملحقات احقاق الحق ،سمونه : محمود مرعشي،قم :مکبة آيت الله المرعشي النجفي ،١٤١٨ س .

١٣٤.مروزي،محمد بن نصر؛اختلاف العلماء،څېړنه :الداکتر محمد طاهر حکيم ،لومړى چاپ،المملکة العربية السعودية : مکتبة اضواء السلف ،١٤٢٠ س .

١٣٥.مزي،جمال الدين ابي الحجاج يوسف؛تهذيب الکمال ،لومړى چاپ،بيروت :مؤسسة الرسالة،١٤١٣ س .

١٣٦.مسعودي،علي بن حسين؛مروج الذهب،د يوسف السعد داغر په زيار،بيروت :بي نا ،١٣٨٥ س .

١٣٧.مطهري،مرتضى؛آشنايي با علوم اسلامي،درېم ټوک (اصول فقه- فقه)،٢٥ چاپ،تهران:انتشارات صدرا ،١٣٨١ ل .

١٣٨.معرفت ،الشيخ محمد هادي؛اهلبيت و القرآن الکريم ،لومړى چاپ ،تهران :المؤسسة الثقافيه للمجمع العالمي لاهل البيت،١٤١٩ س.

١٣٩.المکي الخوارزمي،موفقه بن احمد؛مقتل الحسين،لومړى چاپ، قم : انوارالهدى ،١٤١٨ س .

١٤٠. المکي الخوارزمي، موفق بن احمد،جامع مسانيد ابي حنيفه،حيدر آباد دکن: بي نا،١٣٣٢ س .

١٤١. المکي الخوارزمي،موفق بن احمد؛مناقب ابي حنيفه،درېم چاپ، قم :مؤسسة الاسلامي ،١٤١٧ س .

١٤٢.موسوي،امام روح الله،استفتا آت ،تهيه و تنظيم دفتر انتشارات اسلامي، (وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم)،١٣٦٦ ل .

١٤٣.مولوي،جلال الدين محمد؛کليات ديوان شمس،سمونه :بديع الزمان فروزانفر ،لومړى چاپ،تهران : انتشارات بهزاد ،١٣٧٦ ل .

١٤٤.ناشي اکبر،عبدالله بن محمد؛مسائل الامامة و مقتطفات من الکتاب الاوسط فى المقامات،څېړنه :يوسف فان اس،بيروت : (فيسبادن) : دارالنشر فرانتس شتاينر ،١٩٧١ ز .

١٤٥.نقشبندي،شيخ امين علاء الدين؛حقيقت تصوف و بحثى از طريقه نقشبنديه،دويم چاپ،کابل :اداره دارالنشر افغانستان ،١٣٧٩ ل .

١٤٦.نوبختي،حسن بن موسى؛فرق الشيعه؛نجف :بي نا ،١٣٥٥ س .

١٤٧.النوري الطبرسي،الحاج الميرزا حسين؛کشف الاستار عن وجه الغائب عن الابصار ،لومړى چاپ،بيروت :مؤسسة النور للمطبوعات، ١٤٠٨ س .

١٤٨. هاشمي شافعي،سيد محمد طاهر؛مناقب اهل بيت از ديدگاه اهلسنت،لومړى چاپ،مشهد : بنياد پژوهشهاى اسلامي آستان قدس رضوي،١٣٧٨ ل .

١٤٩.الهامي،داوود؛امامان اهلبيت در گفتار اهلسنت،لومړى چاپ، قم:مکتب اسلام ،١٣٧٧ ل .

١٥٠.واعظ کاشفي،ملا حسين؛روضة الشهداء،سمونه او لمنليکونه : ابوالحسن شعراني،تهران :کتابفروشي اسلاميه ،١٣٥٨ ل .

١٥١.ياقوت حموي،ياقوت بن عبدالله؛معجم الادباء، رياض : دارالنفائس ،١٤٠٠ س .

* دايرة المعارفونه

١٥٢. دائرة المعارف الاسلاميه،لومړى ټوک، عربي ژباړونکي : احمد الشنتناوي، ابراهيم زکى خورشيد و عبدالحميد يونس،بيروت : دارالمعرفة،بي تا .

١٥٣. دائرة المعارف بزرگ اسلامي ،پينځم ټوک،لومړى چاپ، زير نظر کاظم موسوى بجنوردي،تهران :مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامي، ١٣٧٢ ل .

١٥٤. دائرة المعارف تشيع،زير نظر احمد صدر حاج سيدجوادي، لومړى ټوک،درېم چاپ،تهران :نشر شهيد سعيدي محبي،١٣٧٥ س .

١٥٥.معارف و معاريف ،سيد مصطفى دشتي، لومړى ټوک، دويم چاپ، قم : حجت ،١٣٧٦ ل .

* نشريات

١٥٦. الحياة الطيبة،العدد الرابع عشر،السنة الرابعة،بيروت :المؤسسة العالمية للمعاهد الاسلامية العالية،شتاء ١٤٢٥ س .

١٥٧.نشريه اخبار تقريب،٤١،٤١ ګڼې،تهران :مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي ،١٣٧٩ ل .

١٥٨.مجله رسالة الاسلام،شپږم کال،دويمه ګڼه، شعبان،١٣٧٣ س.

١٥٩.فصلنامه هفت آسمان،١١ ګڼه،قم :مرکز مطالعات و تحقيقات اديان و مذاهب اسلامي ،منى،١٣٨٠ ل .

١٦٠. فصلنامه هفت آسمان،٥ ګڼه،قم :مرکز مطالعات و تحقيقات اديان و مذاهب اسلامي ،پسرلى،١٣٧٩ ل

١٦١. فصلنامه هفت آسمان،٩ او ١٠ ګڼې،قم :مرکز مطالعات و تحقيقات اديان و مذاهب اسلامي ،پسرلى او دوبى ١٣٨٠ ل .

[1] .کوم ټکي مې،چې د کتاب د ځينو موضوعاتو په اړه تر سترګو کېدل،مؤلف ته مې وويل .

[2] [ژباړن : خوشال بابا وايي :

د خوشال خټک دې حشر له هغوى شي

چې دوستدار د پنجتن پاک چهارده معصوم وي .]

[3] .راغب اصفهاني ،الفردات فى غريب القرآن،٩٧-٩٦ مخونه ( تر “اهل” لاندې)؛ فخرالدين طريحي،مجمع البحرين،١٢٨ مخ ( تر “اهل” لاندې) .

[4] . راغب اصفهاني ،هماغه؛ابن منظور،لسان العرب،لومړى ټوک،٢٥٣ مخ ،( تر “اهل” لاندې)

[5] .محمد بن جرير طبري،جامع البيان عن تاويل آى القرآن،١٢/٥؛فخر الدين رازي، کبير تفسير،١٣/٢١٠؛عبدالرحمن بن احمد ثعالبي،الجواهر الحسان فى تفسير القرآن، ٤/٣٤٦؛ ابو سعيد بيضاوي،انوار التنزيل و اسرار تاويل،٢/٢٤٥ .

[6] .ابوالحسن اشعري،مقالات الاسلاميين،نهم مخ؛ محمد بن احمد قرطبي،الجامع لاحکام القرآن،١٤/١٨٣ .

[7] .محمد بن علي شوکاني،فتح القدير،٤/٢٧.

[8] .ابوجعفر محمد بن حسن طوسي،التبيان فى تفسير القرآن،اتم ټوک،٣٣٩-٣٤٠ مخونه؛ ابوعلي فضل بن حسن طبرسي،مجمع البيان فى تفسير القرآن، ٨/٥٥٨ او علامه محمد حسين طباطبايي،الميزان فى تفسير القرآن،١٦/٣٠٩-٣١٣.

[9] .محمد بن علي شوکاني،هماغه،٥٦٨ مخ . البته په دې اړه نور ليدلوري هم شته،چې پاموړ نه دي؛لکه له اهلبيتو مراد يوازې پېغمبر اکرم (ص) يا کعبه او وغيره دي . ( علامه محمد حسين طباطبايي،الميزان فى تفسير القرآن،١٦/٣١٠؛ابن حجر عسقلاني،الصواعق المحرقه،١٤٣ مخ؛ ابوعلي فضل بن حسن طبرسي،مجمع البيان فى تفسير القرآن،٨/٥٥١؛سيد جعفر مرتضى عاملي،اهلبيت فى آية التطهير،٢١ مخ)

[10] .شهاب الدين مرعشي نجفي،ملحقات احقاق الحق،٢/٥٠٢-٥٤٧ او ٩/٢-٩١.

[11] .ددې موضوع پر هغو تفسيرونو سربېره،چې پورته يې نوم واخستل شول، مينوال کولاى شي،چې ځانګړيو سرچينو؛لکه علامه سيد مرتضى عسکري،آيه تطهير در کتب دو مکتب،د محمد جواد کرمي ژباړه؛سيد جعفر مرتضى عاملي،اهلبيت فى آية التطهير؛سيد علي موحد ابطحي،آية التطهير فى احاديث الفريقين؛الشيخ محمد هادي معرفت،اهلبيت و القرآن الکريم؛الشيخ محمد مهدي الآصفي،آية التطهير؛ محمد کاظم محمد جواد،اهلبيت قيادة ربانيه؛ شهاب الدين اشراقي او محمد موحدي فاضل،اهلبيت يا چهره هاى درخشان در آيه تطهير ته مراجعه وکړي .

[12] .لکه د اطاعت آيت (نساء/٥٩)،د ولايت آيت (مائده/٥٥)،د امامت آيت (بقره/١٢٤) ، د تبليغ آيت (مائده/٦٧)،د دين د بشپړېدو او د نعمت د اتمامېدو آيت (مائده/٣) ، د انذار آيت (شعراء/٢١٤) د ثقلين حديث،د غدير حديث،د منزلت حديث،د سفينه حديث،د کساء حديث، د دولس ګونو امامانو حديثونه او نور .

[13] .اخستنه ده له : رسول جعفريان،تاريخ تشيع در ايران ١/٢٢

[14] .ناشي اکبر،مسائل الامامة،٦٦-٦٥ مخونه؛رسول جعفريان ،هماغه .

[15] .د ډېرو معلوماتو لپاره وګورئ : رسول جعفريان ،مقالات تاريخ ،دفتر ششم،٢٥٧ مخ؛هماغه،فصلنامه هفت آسمان،دويم کال،٥ګڼه (١٣٧٥ پسرلى)

[16] .پام مو وي،چې غاليان يوازې د اهلبيتو د شان په اړه نه دي؛بلکې په اهلسنتو کې هم د بېلابېلې غالي ډلې شته او ان ځينې د غلاتو لومړنۍ جرړې په اهلسنتو پورې په اړوندو ډلو پور ګڼي ( د لا معلوماتو لپاره وګورئ : عبدالواحد انصاري ،مذاهب ابتدعتها السياسة فى الاسلام؛ نعمت الله صفري فروشاني،غاليان،کاوشي در جريانها و برآيندها،١٥٠-٥٣ مخونه)

[17] .هماغه ،١٧١-١٦٩ مخونه .

[18] .علامه مجلسي،بحارالانوار،٢٥ ټوک، باب نفى الغلو فى النبى (ص) و الائمه. د شيعه وو په رجالي کتابونو کې؛لکه رجال کشي،رجال نجاشي،معجم رجال الحديث د آيت الله العظمى خويي ليکنه او …. هم د غلاتو نومونه، د اهلبيتو د امامانو روايتونه د غلاتو په اړه راغلي دي .

[19] . په دې اړه د ډېرو معلوماتو لپاره وګورئ : نعمت الله صفري فروشاني ، مخکنى، ٣٢٧-٣٠٩ مخونه .

[20] .هماغه .

[21] .ابوجعفر اسکافي،المعيار والموازنه ،٥١ مخ .

[22] .فضل بن شاذان ،الايضاح ،٨٨ مخ .

[23] .ابن سعد،طبقات الکبرى،ابن عبدالبر په الاستيعاب کې او طبرسي په احتجاج کې او نورو د پېغمبر اکرم د هغو اصحابو کرامو نومونه راوړي دي،چې د پېغمبراکرم (ص) تر وفات وروسته يې د امام علي (ک) له خلافته دفاع کوله او د دوى د دريځ شرح يې ورکړې ده،چې له هغوى ځنې دوى ته اشاره کولاى شو :١.حضرت حذيفة بن اليمان،٢.حضرت ابوايوب انصاري،٣. حضرت سهل بن حنيف ،٤.حضرت عثمان بن حنيف،٥.حضرت خذيمه بن ثابت،٦.البرئة بن غريب الانصاري،٧.حضرت ابي بن کعب،٨. حضرت ابوذر بن جندب غفاري ،٩.حضرت عمار ياسر،١٠.حضرت مقداد بن عمرو،١١.حضرت سلمان فارسي،١٢.حضرت زبير بن عوام،١٣.حضرت خالد بن سعيد،١٤. حضرت عبدالله بن عباس او ډېرى نور . وګورئ : محمد بن سعد،طبقات الکبرى،٣/٢٤٦-٤٨٤،٤/٧٥-٤٩٨ او ٦/١٥؛ ابن عبدالبر،الاستيعاب فى معرفة الاصحاب ١/٦٥،٢/٢٦٢،٤٢٤،٣٣٤،٥١٠ او درېم او څلورم ټوکونه؛احمد بن علي طبرسي،الاحتجاج ١/٨٩-١١٨؛ابوجعفر اسکافي،المعيار والموازنه،٥١ مخ .

[24] .عبدالله فياض،تاريخ الامامية و اسلافهم من الشيعة،٤٤ مخ .

[25] . اقتباس له : رسول جعفريان ،تاريخ تشيع در ايران ١/٣٠.

[26] . اقتباس دې له : رسول جعفريان،تاريخ تشيع در ايران،لومړى ‌ټوک،٣٠ مخ .

[27] .هماغه ،٢٢-٢٣ مخونه .

[28] .ابوبکر خلال ،السنة ١/٣٩٤-٣٩٥؛رسول جعفريان،هماغه .

[29] .ابوبکر خلال،هماغه،٣٩٥ مخ؛ رسول جعفريان،هماغه .

[30] .محمد بن احمد ذهبي،ميزان الاعتدال ٣/٣٥٢.

[31] .ناشي اکبر،مسائل الامامه،٦٦ مخ ؛رسول جعفريان،هماغه ،٢٢ مخ .

[32] . عبدالله فياض،تاريخ الاماميه و اسلافهم من الشيعه،٤٣ مخ .

[33] . رسول جعفريان،هماغه .

[34] . ذهبي،هماغه سرچينه،٥٥٢ مخ .

[35] . سيد محمد حسين جعفري،تشيع در مسير تاريخ،د آيت الله محمد آيت الهي ژباړه،١٥٢ مخ .

[36] .نشوان بن سعيد حميري، الحور العين،٢٠٥ مخ؛رسول جعفريان،هماغه،٣١ مخ .

[37] .رسول جعفريان،هماغه،٢٨ مخ .

[38] . ذهبي،هماغه سرچينه٢/١٨؛رسول جعفريان،هماغه سرچينه .

[39] . ذهبي،هماغه سرچينه؛رسول جعفريان،هماغه سرچينه .

[40] . ياقوت بغدادي،معجم الادبا ء ٥/٢٤٢؛رسول جعفريان،هماغه سرچينه .

[41] .ابن حجر عسقلاني،تهذيب التهذيب ٣/٤٣٤؛رسول جعفريان،هماغه سرچينه .

[42] .رسول جعفريان ،هماغه سرچينه،٢٩ مخ .

[43] .ابن حجر عسقلاني،لسان الميزان ٦/٢٤٩؛ رسول جعفريان ،هماغه سرچينه .

[44] .محمد حسين سليمان اعلمي حائري،دائرة المعارف ٨/٩ .

[45] .رسول جعفريان ،هماغه سرچينه .

[46] .خطيب بغدادي،د بغداد تاريخ،١٣/٣٣٠.

[47] .هماغه سرچينه ،٣٢٤ مخ .

[48] .هماغه سرچينه،٣٢٦ مخ .

[49] .هماغه سرچينه؛ابن حجر حيثمي،الخيرات الحسان فى مناقب الامام الاعظم ابي حنيفه النعمان ،١٩ مخ .

[50] .خطيب بغدا دي،هماغه سرچينه .

[51] .موفق مکي،مناقب ابي حنيفه٢/٩-٨ مخونه .

[52] .خطبيب بغدادي،هماغه سرچينه،٣٢ مخ ؛ حسين بن علي صميري،اخبار ابي حنيفه و اصحابه ،لومړى مخ؛ابن حجر حيتمي،پخوانۍ سرچينه،٥٥ مخ .

[53] .دکتر عبدالمنعم احمد النمر،علم الفقه،٩٧ مخ؛ابوالفرج الاغاني ١٣/٧٨ له دايرة المعارف بزرگ اسلامي،مدخل “ابوحنيفه” ٥/٣٨٠ څخه اخستل شوى دى .

[54] .ابن بزازي،مناقب ابي حنيفه ٢/٣٨٠ .

[55] .هماغه سرچينه .

[56] .موفق مکي،مناقب ابي حنيفه ٢/١٧٦ .

[57] .خطيب بغدادي،هماغه سرچينه،٣٣٠ مخ؛احمد بن علي طبرسي، الاحتجاج ٢/١٦٨؛موفق مکي،مناقب ابي حنيفه٢/١٢١؛ابن بزازي ،مناقب ابي حنيفه ٢/١٧٧ مخ .

[58] .دايرة المعارف بزرگ اسلامي،د “ابوحنيفه” مدخل٥/٩٥-٣٩٦ .

[59] . شاه ولي الله دهلوي،حجة الله البالغة ١/١٣٥؛دائرة المعارف الاسلامية د “ابو حنيفه”مدخل ١/٣٣١ .

[60] . په دې اړه به په څلورم او پينځم څپرکي کې توضيحات ورکړل شي .

[61] .خطيب بغدادي،د بغداد تاريخ ١٣/٣٢٩-٣٣٠ .

[62] .دائرة المعارف بزرگ اسلامي ،د “ابوحنيفه “مدخل ٥/٣٨٢ .

[63] .د کشي رجال ،٤٢٥ مخ .

[64] .سيد محمد حسين جعفري،تشيع در مسير تاريخ ،د محمد تقي آيت الهي ژباړه،٢٩٦ مخ .

[65] .نعمت الله صفري فروشاني،غاليان،٣٠٩-٣٢٧ مخونه .د شيعه وو د ټولنې د ليدلوريو او بېلابېلو لېوالتياوو په دننني اختلاف د لاپوهېدو لپاره وګورئ : سيد حسين مدرسي طباطبايي،مکتب در فرآيند تکامل ،د تهران چاپ ،دکوير خپرونديه ټولنه ١٣٨٦ . (په تېره بيا د کتاب دويمه برخه : غلو تقصير و راه ميانه :تکامل مفهموم امامت د بعد علمي و معنوي)

[66] .دائرة المعارف بزرگ اسلامي،پينځم ټوک،د “ابوحنيفه” مدخل ،٣٨١ مخ .

[67] .هماغه ،٣٨٧ مخ (له لږ تصرف سره)

[68] .هماغه سرچينه .

[69] .محمد بن سعد،الطبقات الکبرى ٦/٢٧٣-٢٧٤؛دائرة المعارف بزرگ اسلامي، هماغه ،٣٨٧-٣٨٨ مخونه .

[70] .صفي الدين بلخي،فضائل بلخ،٢٨-٢٩ مخونه؛دائرة المعارف بزرگ اسلامي، هماغه .

[71] .عبدالجليل قزويني رازي،النقض ،٣٠٤ مخ؛دائرة المعارف بزرگ اسلامي، هماغه.

[72] . عبدالجليل قزويني رازي،هماغه سرچينه ،٥٥١-٥٥٢ مخونه؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي، هماغه،٣٨٨ مخ .

[73] .دائرة المعارف بزرگ اسلامي،هماغه ،٣٨٩ مخ .

[74] .هماغه .

[75] .حکيم سمرقندي،السود الاعظم،١٤٦-١٤٧ مخونه؛دائرة المعارف بزرگ اسلامي،هماغه .

[76] .عثمان بن سعيد دارمي،الرد على بشر المريسي،١٠٨ مخ ،د دائرة المعارف بزرگ اسلامي،هماغه د نقل له مخې .

[77] .ابوليث سمرقندي،بستان العارفين،١٨٧ مخ؛دائرة المعارف بزرگ اسلامي،هماغه .

[78] .حکيم سمرقندي،مخکنۍ سرچينه،١٤٢-١٥٢ مخونه؛دائرة المعارف بزرگ اسلامي، هماغه .

[79] .الوصيه،١١ مخ؛دائرة المعارف بزرگ اسلامي،هماغه .

[80] .ابوجعفر طحاوي،العقيده الطحاويه؛١٧ مخ؛ حکيم سمرقندي،هماغه،٢٢ مخ .

[81] . دائرة المعارف بزرگ اسلامي،هماغه ٣٩٠ مخ .

[82] .عبدالقادر بغدادي،الفرق بن الفرق،٢١ مخ؛طاهر بن محمد اسفراييني،التبصير فى الدين،١٦٤ مخ؛محمد بن عبدالکريم شهرستاني،الملل و النحل ١/١٢٦-١٢٧ مخونه .

[83] . ؛دائرة المعارف بزرگ اسلامي،هماغه ،٣٩١ مخ .

[84] . ملا علي قاري هروي،شرح فقه الاکبر،٢٦ مخ.

[85] . ؛دائرة المعارف بزرگ اسلامي،هماغه .

[86] .د “اهلسنت” د څرګندنې په باب دا توضيح اړينه ده،چې دا څرګندنه بېلابېلې کارونې لري او څه ته چې پورته اشاره وشوه،يو له دې کارونو ځنې وه . په ټول کې دا څرګندنه څو کارونې لري :

١. اهلسنت= ټول ناشيعي مسلمانان . په دې کارونه کې،چې اهلسنت ته په عامې مانا تعبيرېږي .له مسلمانانو ځنې قسيم اهلسنت،ټول شيعي او ناسني مسلمانان او د لومړۍ ډلبندۍ لامل او کچه هم د خلافت او امامت پر سر اړپېچ دى . اهلسنت هغوى دي،چې د خداى او رسول له لوري د امامت لپاره د نص پر شتون ګروهن نه دي او شيعه هغوى دي،چې د اهلبيتو د امامت په باب د نص پر شتون ګروهن دي .ددې اړپېچ په ترڅ کې د شيعه وو او سنيانو کړنلارې او ليدلوري په بېلابېلو کلامي او فقهي جزيي چارو کې سره توپير مومي .

٢. اهلسنت = ټول غير شيعي او غير خارجي مسلمانان . دا ډلبندي د حضرت عثمان (رض) د خلافت پر مهال له حضرت علي (ک) سره د اړپېچ له امله رامنځ ته شوې ده . ددې ډلبندۍ او څانګې اصلي لامل د “امامت او خلافت” او “د ايمان حقيقت” و،چې له نورو مسلمانانو څخه د خوارجو د بېلتون لامل شو . خوارجو د حضرت عثمان (رض) او حضرت علي (ک) خلافت تر پوښتنې لاندې راووړ؛خو اهلسنتو دا داوړه د درېم او څلورم خليفه په نامه ومنل (که څه ځينو اهلسنتو تر ډېره د څلورم خليفه په نامه د حضرت علي (ک) د حقانيت په باب په اړنګ-شک کې وو او امام احمد بن حنبل ددې اړنګ په لرې کولو کې اغېزمنه ونډه درلوده) بله ډله شيعيان ول،چې له هماغه پيله يې د حضرت علي (ک) پر خلافت ټينګار درلود .

٣.اهلسنت = اهل حديث . په دې کارونه کې،چې کله پکې اهلسنت په ځانګړې مانا تعبيرېږي اهلسنت يا اهل حديث هغوى دي،چې په فقه کې د عقل يا راى له کارونې سره مخالف دي او اډانه يې حديث او منقولې سرچينې دي او د منقولاتو د ظاهرو په راخستنه ټينګار کوي .دا ډلبندي ډېرى د فقهې په ډګر کې کارونه لري .د نقلي فقهې لارويانو او حديثوالو يا هغه ښوونځى،چې مرکزيت يې په حجاز کې دى او عمدتا د امام انس بن مالک په مشرۍ، اهل حديث يا اهلسنت يادېږي . د دوى پر وړاندې د کوفې يا عراق د ښوونځي يا د “اهل راى” لارويان دي،چې د دوى ستره او ټولمنلې وګړه- شخصيت امام ابوحنيفه (ره) دى؛ البته اهل حديثو په فقه کې خپله کړنلار، کلام او ګروهو ته هم وردننه کړ او له بېخه يې د کلام له علم سره ډډه نه لګېده او بدعت يې ګاڼه او په اند يې څه چې په قرآن او سنتو کې راغلي،بايد بې له عقلي څېړنې تعبدا ومنل شي او هر ډول عقلي ويينه بدعت او کږلاري ده .

٤.اهلسنت = اشاعره،ماتريديه او طحاويه (اهلسنت او جماعت،السود الاعظم) . په دې کارونه کې د اهلسنتو پر وړاندې غټه ډله شيعه او معتزله دي (که مرجئه،خوارج او … هم د اهلسنت او جماعت له ولکې بهر شمېرل کېږي) دلته د ډلبندۍ کچه يا لامل په بېلابېلو کلامي چارو کې پر کړنلار اړپېچ دى .ددې ډلبندۍ مخينه له څلورمې هجري پېړۍ مخکې نه ځي او د درېو کلامي ښوونځيو؛ اشعري،ماتريدي او طحاوي بنسټګرانو او لارويانو يوازې ځان ته د “اهلسنت او جماعت” يا “السود الاعظم” نومونه غوره کړل .

٥.اهلسنت = ټول ناشيعي او ناوهابي مسلمانان : په دې وروستيو کې د وهابيت تر راپيدا کېدو وروسته له وهابيانو د اهلسنتو د توپير په پار،د اهلسنتو څرګندنه يوازې ناوهابي سني مسلمانانو ته کارول کېږي؛که څه وهابيان په دې ډلبندۍ خوښ نه دي او ځان تر نورو ډېر د “اهلسنت” نوم ته وړ ګڼي؛خو سني او شيعه پوهان او ليکوالان د درې بهيرونو؛اهلسنت،شيعه او وهابيت د ګروهو او ليدلوري په باب د ويينې په ترڅ کې دا ډلبندي اړينه ګڼي او ورته يې پام وي؛ځکه که وهابيانو ته اهلسنت وويل شي؛نو ټول اهلسنت مذاهب به له وهابيت سره ګډ شي؛خو بايد د اهلسنت او وهابيت د ليدلوري ترمنځ پر توپير قايل شو .

[87] .الامام ابوحنيفه (ره)،الوصية،٤ مخ .

[88] . ملا علي قادري هروي،شرح فقه الاکبر،١٩-٦٤ مخونه .

[89] .هماغه :١٢١-١٢٣ مخونه .

[90] .الامام الوحنيفه؛ الوصية ،٣٨ مخ .

[91] .البته امام مالک بن انس هم پر عرش د خداى د استوا په باب ويل : ” الاستواء معلوم،والکيفية مجهولة،والايمان به واجب،والسؤال عنه بدعة= پر عرش د خداى استوا معلومه ده؛خو څرنګوالى يې مجهول دى؛ايمان پرې واجب دى؛خو په باب يې پوښتل بدعت دى .” وګ :شهرستاني،الملل و النحل ،لومړى ټوک،٢٠٧ مخ .

[92] .هماغه سرچينه :٢٤٤-٢٤٦ مخونه .

[93] .الوصية :٥٨-٥٩ مخونه .

[94] هماغه ،٢٧ مخ .

[95] .ابن بزازي،د امام ابي حنيفه مناقب،دويم ټوک،١٤١ مخ .

[96] .الامام ابوحنيفه،الوصيه،٢٩-٣١ مخونه .

[97] .محمد ابوزهره،الامام ابوحنيفه ،١٧٤ مخ .

[98] .سعد بن عبدالله اشعري،المقالات و الفرق ،٦ مخ؛ ابوالحسن اشعري، مقالات الاسلاميين،١٣٨ مخ؛ رجال کشي،١٩٠ مخ؛خطيب بغدادي،د بغداد تاريخ،١٣ ټوک،٣٨٢ مخ؛جمال الدين ابي الحجاج يوسف المزي،تهذيب الکمال،٧ ټوک،٢٧٢ مخ؛شمس الدين محمد بن احمد ذهبي،سير اعلام النبلاء،٥ ټوک،٢٣٣ مخ .

[99] .اخستل شوى دى له :دائرة المعارف بزرگ اسلامي،د “ابوحنيفه” مدخل،٥ ټوک،٣٨٣ مخ .

[100] .شهرستاني،الملل و النحل،لومړى ټوک،١٢٦ مخ .

[101] .هماغه ،١٢٧ مخ .

[102] .مائده/١١٨.

[103] . وهبي سليمان غاوجي، ابوحنيفه النعمان امام الائمة الفقهاء،٢١٦ مخ ؛ العالم و التعلم،٩٧ مخ،دائرة المعارف بزرگ اسلامي،هماغه،٣٨٣ مخ .

[104] .ملا علي قاري هروي،شرح الفقه الاکبر،١٥٣-١٦٢ مخونه .

[105] .صافات/٩٦

[106] .هماغه/١٥٤ مخ .

[107] .هماغه/١٥٥ مخ .

[108] .محمد/٣٨.

[109] .الوصيه /٤٨-٤٩ مخونه .

[110] .موفق مکي،مناقب ابي حنيفه ٢/١٠٤ او خطيب بغدادي،د بغداد تاريخ ١٣/ ٣٧٧ او ابن بزازي،مناقب ابي حنيفه ١/٨٥ .

[111] .موفق مکي/هماغه . خطيب بغدادي /هماغه .

[112] .الامام ابوحنيفه،الفقه الاکبر ٩/ مخ له محمد ابوزهره،الامام ابوحنيفه /١٦٨ نه په نقل سره او احمد محمود صبحي،فى علم الکلام ٢/٢٢-٢٣ مخونه .

[113] .ابن بزازي،مخکنۍ سرچينه .

[114] . ابومنصور ماتريدي انسان د خپلو کړنو حقيقي فاعل ګڼي ( وګ : ابومنصور ماتريدي،التوحيد ،٢٢٥-٢٥٦ مخونه ) ددې خبره لازمه د فعل په رامنځ ته کېدو کې د انسان د ځواک اغېزمني ده ګنې نو د فعل نسبت ورکول به ورته مجازي وي؛نه حقيقي؛ البته روښانه ده،چې ددې ليدلوري له مخې د انسان ځواک او اراده د الهي ځواک او ارادې په اوږدو کې وي .

[115] .کمال الدين احمد البياضي،اشارات المرام،٢٥٧-٢٥٦ مخونه .جعفر سبحاني، بحوث فى الملل و النحل ٣/٤٨ .

[116] .ابوالميسر علي بن محمد بزودي،اصول الدين ،٤٠،١٠٤_١٠٥ مخونه .

[117] .وګ : ابوالحسن اشعري ،الابانة عن اصول اديانة ،٣٨ مخ؛ خطيب بغدادي،د بغداد تاريخ ،١٣/٣٧٨-٣٨١ مخونه؛دائرة المعارف بزرگ اسلامي،د امام ابوحنيفه مدخل ٥/١٦٨ .

[118] .الامام ابوحنيفه،الفقه الاکبر ٩مخ د محمد ابوزهره،الامام ابوحنيفه ١٦٨ مخ په نقل .

[119] . هماغه سرچينه .

[120] . حکيم سمرقندي،السود الاعظم ،٤٧ مخ؛ابوبکر بيهقي،الاسماء والصفات ،٣٢٢ مخ؛ خطيب بغدادي،د بغداد تاريخ١٣/٣٧٧-٣٧٨.

[121] .دائرة المعارف بزرگ اسلامي ،د امام ابوحنيفه مدخل ٥/٣٨٤ .

[122] .الوصية،٤١-٤٢ مخونه .

[123] .امام ابوحنيفه ،العالم و المتعلم ،٩٣-٩٤ مخونه، له دائرة المعارف برزگ اسلامي نه په نقل سره .

[124] .احمد بن جصاص،احکام القرآن ١/٧٠.

[125] .عبدالله بن احمد،السنة ١/١٨٢ له محمد بن عبدالرحمن الخميس،اصول الدين عند الامام ابي حنيفه ،٥٦٨ مخ نه په نقل سره .

[126] . عبد الله بن احمد ،هماغه ، له هماغه نه په نقل سره ،٥٦٨-٥٦٩ مخونه .

[127] .ابوجعفر طحاوي،العقيده الطحاوية (سمونه :نجم الدين محمد الدرکاني)،٥٧ مخ .

[128] . محمد بن عبدالرحمن الخميس،اصول الدين عند الامام ابوحنيفه،٥٦٩ مخ

[129] . محمد زاهد الکوثري،تانيب الخطيب ،٢١١ مخ .

[130] .الامام ابوحنيفه،الوصية،٦٠ مخ؛ملا علي قاري هروي،شرح فقه الاکبر،١٥٩ مخ .

[131] .په دې معنا د قرآن د قدمت پرتلنه او د “ان من شى ء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم ” (حجر/٢١) په څېر له آيتونو د شيعه مفسرانو فلسفي-عرفاني بيان او د قرآن د درجاتو په باب او همداراز “ام الکتاب” به بې ګټې نه وي .

[132] .دائرة المعارف بزرگ اسلامي، د ابوحنيفه مدخف ٥/٣٨٥ مخ .

[133] . ابن مسعود به چې په هغو موضوعاتو کې چې حديث نه و اورېدلى؛نو د خپل اجتهاد پر بنسټ به يې د مسالې د حکم د بيانولو ترڅنګ ويل،چې :” اقول برايي” و ګ : د امام احمد بن حنبل مسند،مسند المکثرين من الصحابه ،٣٨٩١ رديف .)

[134] . د بېلګې په توګه وګ : خطيب بغدادي،د بغداد تاريخ ١٣/٤١٣-٤٥٤ مخونه

[135] . ابن خلدون،مقدمه ( د درويش جويدي څېړنه)،٤١٥ مخ .

[136] .ابن حجر حيتمي،الخيرات الحسان فى مناقب الامام الاعظم ابي حنيفه نعمان،٧٧ مخ .

[137] .احمد بن علي جصاص،احکام القرآن ٣/٩٤؛علي بن محمد بزودي،اصول الفقه، له دائرة المعارف بزرگ اسلام،د ابوحنيفه مدخل ٥/٣٩٤ په نقل .

[138] .دائرة المعارف بزرگ اسلامي،هماغه (له لږ تصرف سره)

[139] .مائده/٩٦ .

[140] .نساء/٤٣ .

[141] .احمد بن علي جصاص ،احکام القرآن ٣/١٦٨-١٦٩.

[142] .هماغه /٣٩٤ مخ .

[143] .محمد ابوزهره،الامام ابوحنيفه ،١٧٢ مخ .

[144] .محمد جواد مغنيه،الفقه على المذاهب الخمسه،١٢٧ مخ .

[145] .ابوالمؤيد خوارزمي،جامع مسانيد ابي حنيفه،٣٥٢-٣٥٤ مخونه؛محمد بن ادريس شافعي ،الرسالة،٢١٦_٢١٧ مخونه .

[146] .حسين بن علي صيمري،اخبار ابن حنيفه و اصحابه،٢٤ مخ؛خطيب بغدادي، د بغداد تاريخ ١٣/٤٠؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي،د ابوحنيفه مدخل ٥/٣٩٤ .

[147] . ابن عبدالبر،الانتقاء من فضائل الائمة الثلاثة الفقهاء ،١٢٨ مخ .

[148] .دائرة المعارف بزرگ اسلامي،هماغه،٣٩٥ مخ ص.

[149] . ابوالمؤيد خوارزمي،جامع مسانيد ابي حنيفه ١/٤٠٣،٣٨٨،٤٢،٤٢١،٣ ، ٤٩٩،٥٢٩، او دويم ټوک،١٢٩،٥٩ او ٢٢٠ مخ؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي، هماغه .

[150] .الشيخ حسين غيب غلامي،البخاري و صحيحه،٢٤ مخ .

[151] .هماغه .

[152] .خطيب بغدادي،د بغداد تاريخ١٣/٣٤٠ او٣٦٨ مخونه؛ ابن عبدالبر، الانتقاء من فضائل الثلاثة الائمة الفقهاء ،١٢٨ مخ .

[153] . دائرة المعارف بزرگ اسلامي،د ابوحنيفه مدخل ٥/٣٩٥ .

[154] . شيخ طوسي،الخلاف ١/٣٩٥ .

[155] .هماغه،٢٣٢ مخ؛احمد بن محمد قدوري،المختصر ١/٩٣ له دائرة المعارف بزرگ اسلامي، هماغه نه په نقل سره .

[156] .شيخ طوسي،هماغه٢/٢٠٧؛قدوري،هماغه ٣/٤-٣ له دائرة المعارف بزرگ اسلامي، هماغه نه په نقل سره .

[157] .ابوبکر سرخسي،اصول الفقه ٢/١٥٠ .

[158] .حسين بن علي صيمري،اخبار ابن حنيفه و اصحابه ،٢٤ مخ او خطيب بغدادي، د بغداد تاريخ ١٣/٣٤٠ او ٣٦٨ مخونه .

[159] .ابوبکر سرخسي،پخوانۍ سرچينه؛ علي بن محمد بزودي،اصول الفقه ٣/٣٩٦ .

[160] .دائرۀ المعارف بزرگ اسلامي ٥ ټوک،د ابوحنيفه مدخل،٣٩٦ مخ .

[161] . ابوبکر سرخسي،المبسوط ٢٤/٦٨ .

[162] .پخوانۍ سرچينه.

[163] .ابن عبدالبر،الانتقاء من فضائل الائمة الثلاثة الفقهاء ،١٤٣ مخ .

[164] . هماغه سرچينه .

[165] .محمد بن ادريس شافعي،الرسالة،٤٦٠ مخ او ابو المؤيد خوارزمي، جامع مسانيد ابي حنيفه لومړى ټوک،٢٧٩ مخ .

[166] .علي بن محمد بزودي،اصول الفقه ٣/٢٢٦ او ابوبکر سرخسي،اصول الفقه ١/٢٩٥.

[167] . دائرة المعارف بزرگ اسلامي د امام ابوحنيفه مدخل ٥/٣٩٦ .

[168] . ابوبکر سرخسي،هماغه سرچينه٢/١٤٣ .

[169] .الداکتر وهبة الزهيلى، اصول الفقه اسلامي ١/٦٠٢-٦٠٣ مخونه .

[170] .هماغه سرچينه ،٦٠٢ مخ .

[171] . له محمد به نصر مروزي، اختلاف الفقهاء،٧٥ مخ نه په نقل سره .

[172] .فخر رازي،المحصول ٢/٣٥٤

[173] . ابوبکر سرخسي،اصول الفقه ٢/٩٠ .

[174] . شاه ولي الله دهلوي،الانصاف فى بيان سبب الاختلاف،٦٢ مخ .

[175] . محمد بن نصر مروزي،اختلاف العلماء،٧٤ مخ .

[176] . خطيب بغدادي،د بغداد تاريخ ١٣/٣٥٢ .

[177] . وګ : ابوالمؤيد خوارزمي،جامع مسانيد ابي حنيفه ٢/٣٨٨ او الفقه الاسلامي و ادلته ١/٣٢ .

[178] .دائرة المعارف بزرگ اسلامي،د ابوحنيفه مدخل ٥/٣٩٨ (له لږ تصرف سره)

[179] .هماغه سرچينه .

[180] .موفق مکي ،مناقب ابي حنيفه ٢/١٠٤؛ابوبکر سرخسي،اصول الفقه ٢/١٤؛ محمد بن ادريس شافعي،الرسالة،٤٩٤ مخ؛علي بن محمد بزودي،اصول الفقه ١/٤٦؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي،هماغه سرچينه .

[181] .دائرة المعارف بزرگ اسلامي،هماغه سرچينه .

[182] .دائرة المعارف بزرگ اسلامي ،هماغه .

[183] . وګورئ : شيخ طوسي،الخلاف ١/٢؛هماغه ،تهذيب الاحکام ١/٢١٩ .

[184] . هماغه سرچينه /٣٩٨ مخ .

[185] .عبدالوهاب شعرانى،الميزان الکبرى ١/٥١ .

[186] .ابن تيميه ،مجموع الفتاوى ٢٠/٣-٤

[187] .ابن قيم الجوزيه ،اعلام الموقعين ، له وهبي سليمان غاوجي ،ابوحنيفه النعمان امام الائمة الفقهاء،١٣٩ مخ نه په نقل سره .

[188] .ابوبکر سرخسي،اصول الفقه ٢/١٤٩-١٥٠ .

[189] . شيخ مفيد ،المحاسن ،٢١٠ مخ .

[190] .محمد ابوزهره، امام ابوحنيفه،٣٥٠ مخ .

[191] .علي بن محمد جرجاني،التعريفات،٨ مخ .

[192] .وهبي سليمان غاوجي،ابوحنيفه النعمان ،١٤٠ مخ .

[193] .موفق مکي،مناقب ابي حنيفه ١/٨٢ .

[194] .مدثر /٤

[195] .وهبي ،سليمان غاوجي ،هماغه،١٥٧ مخ؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي،د ابوحنيفه مدخل ٥/٣٩٥ .

[196] . وهبي ،سليمان غاوجي ،هماغه،١٥٨ مخ؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي،د ابوحنيفه مدخل ٥/٣٩٩ .

[197] . وهبي ،سليمان غاوجي ،هماغه،١٥٩ مخ؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي،د ابوحنيفه مدخل ٥/٣٩٥ .

[198] . وهبي ،سليمان غاوجي ،هماغه،١٦١ مخ؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي،د ابوحنيفه مدخل ٥/٣٩٥ .

[199] . وهبي ،سليمان غاوجي ،هماغه،١٦٢ مخ؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي،د ابوحنيفه مدخل ٥/٣٩٥ .

[200] .هماغه سرچينه

[201] .ابوبکر سرخسي،المبسوط ٣٠/٢١٠ .

[202] .دائرة المعارف بزرگ اسلامي،د امام ابوحنيفه مدخل ٥/٣٩٩ .

[203] . پخوانۍ سرچينه ٢٠٩ مخ .

[204] .ابن عبدالبر،الانتقاء من فضائل الائمة الثلاثة الفقهاء ،١٤٥ مخ .

[205] .عبدالقادر قرشي،الجواهر المضيئة ١/٣٤٧ له دائرة المعارف بزرگ اسلامي ، هماغه ، ٤٠٠ مخ نه په نقل سره .

[206] . ابن عبدالبر،مخکنۍ سرچينه ،١٣١-١٣٢ مخونه؛محمد بن جرير طبري،اختلاف الفقهاء،٢٥-٢٧ مخونه؛ محمد بن نصر مروزي،اختلاف العلماء ،٥٧-٥٩ مخونه .

[207] .د نجاشي رجال ،٣٨٥-٣٨٨ مخونه؛ روضات الجنات ،١٦٨،٥٦٦ او ٥٩٠ مخونه؛ عبدالجليل قزويني رازي،النقض (د محدث ارموي له تعليقاتو سره) ١/٤٨٨؛ آيت الله العظمى خويي،معجم رجال الحديث ٥/٢٢ .

[208] .وګورئ :هماغه سرچينه؛علامه حلي،خلاصة الاقوال فى معرفة الرجال ،٤٠ مخ؛شهيد مرتضى مطهري،آشنايي با علوم اسلامي،٣ټوک (اصول فقه-فقه)،٧٥ مخ .

[209] . دائرة المعارف بزرگ اسلامي ،د امام ابوحنيفه مدخل ٥/٣٨٣ .

[210] .حسين بن علي صميري،اخبار ابي حنيفه ،١٣٢ مخ .

[211] .موفق مکي،مناقب ابي حنيفه ٢/٨٣ .

[212] .هماغه سرچينه

[213] .ابن عبدالبر،الانتقاء من فضائل الائمة الثلاثة الفقهاء،١٦٣-١٦٤ مخونه .

[214] . الحنفي ، ابن ابي العزيز ،شرح العقيده الطحاوية،٥٧٠ مخ .

[215] . ملا علي قاري هروي،شرح فقه الاکبر ،١٣٩ مخ

[216] . هماغه سرچينه .

[217] .ابن عبدالبر،الانتقاء من فضائل الثلاثة الائمة الفقهاء،١٦١ مخ .

[218] . محمد بن حسن شيباني ،السير الکبير ١/١٥٨ .

[219] . ابن شهر آشوب ،المناقب له دائرة المعارف بزرگ اسلامي،مدخل ابوحنيفه ٥/٣٨٣ مخ .

[220] .دائرة المعارف بزرگ اسلامي،هماغه .

[221] .موفق مکي،مناقب ابي حنيفه ٢/١٦٠ .

[222] . ابن حجر حيتمي،الخيرات الحسان فى مناقب الامام االاعظم ابي حنيفه النعمان ، ٨٦ مخ .

[223] .قاضي عبدالجبار ،شرح اصول الخمسه،١٤١ مخ؛شيخ مفيد،الجمل ١/١ (مجموع آثار شيخ مفيد) ،٢١ مخ .

[224] . هماغه سرچينه ،٨٤ مخ .

[225] . موفق مکي،مخکنۍ سرچينه،٨٣ مخ .

[226] .هماغه ٣/١٠٤ .

[227] .امام ابوحنيفه ،الوصية،١٤ مخ؛ملا علي قاري هروي،شرح فقه الاکبر،٤ مخ .

[228] .ابوالفرج اصفهاني،مقاتل الطالبيين،٣١٥ مخ .

[229] .ابن بزازي،مناقب ابي حنيفه ٢/١٦ .

[230] . نوبختي،فرق الشيعه،١٠ مخ؛سعد بن عبدالله اشعري،المقالات و الفرق،٨ مخ؛ مسعودي،مروج الذهب ٣/٢٢٤ .

[231] .ناشي اکبر،مسائل الامامة،٦٢-٦٣ مخ .

[232] .زيديه د امامت په باب ګروهن دي،چې :١. حضرت علي د پېغمبر اکرم (ص) د نور صحابه وو په پرتله د خلافت او د پېغمبر اکرم (ص) ځايناستۍ ته وړ او افضل دى؛په عين حال کې مفضول امامت [حضرت ابوبکر او عمر (رضی الله عنهما)] هم جايز دى .٢. امامت د فاطمې زامنو ته ځانګړى دى .٣.د امامت د ګدۍ د سموالۍ او مشروعيت شرط،ځان ته ښکاره بلنه او له ظالمانو سره د جګړې لپاره وتل دي . (وګورئ : شهرستاني،الملل و النحل ١/١٥٥؛ ابوالحسن اشعري،مقالات والاسلاميين ١/١٢٩؛ابن خلدون،مقدمه،١٩٧ مخ؛ ابن مرتضى،البحر الزخار١/٤٠).

دا ګروهې په خپله زيد بن علي ته هم ورمنسوب شوي دي . (هماغه سرچينه)؛ خو د اماميه وو له نظره؛په خپله زيد يو امامى مذهبى و او د امام باقر او امام صادق امامت ته د لارې چارې د چمتو کولو لپاره يې پاڅون وکړ او پاڅون يې د هغوى په خوښه او اجازه ترسره کېده . د زيد بن علي لخوا د حضرت ابوبکر او حضرت عمر(رضی الله عنهما) د خلافت سپارښتنه ،د ځينو علماوو په آند، رښتيونى ګروهه يې نه و او ددې لپاره يې دا څرګندونه کوله،چې له اهلسنتو هغه کسان له ځان سره وساتي،چې يې پاڅون ورسره کړى و . (وګورئ : علامه مجلسي،بحارالانوار ٤٦/١٦٩؛شيخ صدوق،عيون اخبار الرضا ١/٢٤٨-٢٥٣؛آيت الله خويي،معجم رجال الحديث ٧/٣٤٥-٣٥٧؛ابوالقاسم الخزاز،کفاية الاثر ،٢٩٥-٣٠٢)

د زيديه ګروهې او همداراز د امام ابوحنيفه (ره) په باب يو ټکى دادى،چې له حضرت فاطمې نه د حضرت علي په اولاده کې د امامت ځانګړتوب،د شيخينو د خلافت له سپارښتنې سره په ټکر کې دى .زيديانو دا ستونزه داسې هواره کړې ده،چې د شيخينو خلافت يوه استثناء ګڼل کېږي . (وګورئ :اشواق احمد مهدي غليس،التجديد فى فکر الامامة عند الزيدية ،٥٦ مخ)

د يادودنې وړ ده،چې د امامت او خلافت په باب د ټولو زيديانو ګروهه يو شان نه ده او يو له بل سره اړپیچونه – اختلافات لري،چې دلته يې ويل ناشوني دي.

[233] . ابن بزازي،مناقب ابي حنيفه،١٦ مخ؛لکه څنګه چې څرګنده ده د امام ابوحنيفه (ره) دا ليدلورى هم د ډېرى زيديانو د ليدلوريو په څېر دى . (وګورئ : احمد شوقي ابراهيم عمرجي،الحياة السياسة الفکرية للزيدية فى المشرق الاسلامي،٩٤ مخ؛ قاضي اسماعيل بن علي اکوع، الزيدية نشاتها و معتقداتها ،٤٨ مخ)

[234] .رجال الطوسي،٣٢٥ مخ ؛فضل هاشم جاحظ،رسائل،١٠٦.

[235] .ابويوسف،الآثار،٣٤-١٢٤؛ابوالمؤيد خوارزمي،جامع مسانيد ابي حنيفه ١/٣٨٨.

٢.موفق مکي،مناقب ابي حنيفه؛ ابن بزازي،هماغه .

[237] .ابن حجر حيتمي،الخيرات الحسان،٧٤،٩٣،١٢١ مخونه .

[238] . شيخ طوسي،رجال،١٨١،١٧٥،٤٧١؛ خضري بک،تاريخ التشريع الاسلامي،٨٦ مخ.

[239] . اخستل شوى دى له : شاه ولي الله دهلوي،التحفة الاثناعشرية،٨ مخ .

[240] .محمد ابوزهره،مخکېنۍ سرچينه ،٥٢-٤٩ او ٧٢-٧٣ مخونه .

[241] .مصطفى الشکعه،مخکېنۍ سرچينه،٥٧ مخ .

[242] .شاه ولي الله دهلوي،تحفة الاثناعشرية،٨ مخ؛عمر بن بحر الجاحظ،رسائل الجاحظ، (سندوبي)،١٠٦ مخ؛ ابن حجر حيتمي،الصواعق المحرقة،١٢٠ مخ؛ ابوالعباس احمد بن يوسف الفرماني،اخبار الدول و آثار الاول، له داود الهامي، امامان اهلبيت در گفتار اهلسنت،٣٦٤ مخ؛احمد حسن الباقوري،على امام الائمه،٤٨ مخ؛مير شمس الدين محمد سامي الارنبوري الروميو،قاموس الاعلام ٣/١٨٢١؛ محمد ابوزهره،امام ابوحنيفه حياته و عصره – آراوه و فقه،٧٢ مخ؛هماغه،الامام الصادق حياته و عصره-آراوه وفقه ،٣١ مخ .

[243] .ابوزهره،الامام الصادق،٣١ مخ .

[244] .ابن شهر آشوب،مناقب آل ابيطالب ٤/٢٤٨ .

[245] .دائرة المعارف بزرگ اسلامي،هماغه،٣٨٦ مخ .

[246] .ابوالمؤيد خوارزمي،جامع مسانيد ابي حنيفه ٢/٣٧٦ .

[247] .محمد تقي مدرسي،امامان شيعه و جنبش هاى مکتبي ،١٠٠ مخ .

[248] . ابن شهر آشوب،مخکېنۍ سرچينه ،٣٧٨ مخ .

[249] .محمد رئوف توکلي،چهار امام اهلسنت و جماعت ،١٨ مخ .

[250] .محمد ابوزهره،مخکېنۍسرچينه،٧٣ مخ .

[251] .علامه مجلسي،بحارالانوار ١٠ ټوک،١٣ باب،٢٣ حديث،٢٢٢ مخ .

[252] . هماغه سرچينه ،اتم حديث (٢٠٤ مخ)؛شيخ مفيد،الاختصاص،١٨٩ مخ؛قاضي نعمان مغربي،دعائم الاسلام١/٩٥ .

[253] .تکاثر /٨

[254] .علامه مجلسي،بحارالانوار ١٠/١٣ باب ، لسم حديث (٢٠٨-٢٠٩ مخونه)

[255] .قاضي نعمان المغربي،دعائم الاسلام ١/٩٥ .

[256] .له آيت الله واعظ زاده خراساني سره د هفت آسمان فصلنامې مصاحبه .درېم کال نهمه او لسمه ګڼه ٢٩-٣٩ مخونه ،١٣٨٠ پسرلى او دوبى .

[257] .خطيب بغدادي،مخکې سرچينه ،٣٢٦-٣٢٧ مخونه .

[258] .هماغه سرچينه /٣٢٧ مخ .

[259] .هماغه .

[260] .هماغه سرچينه .

[261] .خطيب بغدا دي،هماغه سرچينه،٣٢٧-٣٣٠ مخونه .ابن بزازي،مناقب ابي حنيفه ٢/١٥ .

[262] .خطيب بغدادي ،هماغه سرچينه ،٣٨١ مخ .

[263] .هماغه سرچينه ،٣٢٩-٣٣٠ مخونه .

[264] .ابن حجر حيتمي،الخيرات الحسان فى مناقب الامام اعظم ابي حنيفه النعمان ،٨٦ مخ؛مصطفى الشکعه،الائمة الاربعه ،٥٢-٥٤ مخونه .محمد ابوزهره ،امام ابوحنيفه ، ٧٠ مخ .

[265] .هماغه سرچينه .

[266] .مصطفى الشکعه ،هماغه سرچينه ،٥٤ مخ؛ محمد ابو زهره،هماغه سرچينه /٣٩ مخ .

[267] . محمد ابوزهره ،هماغه سرچينه .

[268] .هماغه سرچينه .

[269] .هماغه سرچينه .

[270] .ابوالفرج اصفهاني،مقاتل الطالبيين ،١٤١ مخ .

[271] .رسول جعفريان ،مقالات تاريخي،دفتر هشتم،٤٥ مخ .

[272] .ابوالفرج اصفهاني، هماغه سرچينه .

[273] . هماغه سرچينه ،٢٤٠-٢٤٣ مخونه؛خطيب بغدادي،مخکېنۍ سرچينه، ٣٢٩ مخونه

[274] .خطيب بغدادي،مخکېنۍ سرچينه،٣٩٧-٣٩٨ .

[275] .ابوالفرج اصفهانيومخکېنۍ سرچينه،٣١٠ او ٣١٤ مخونه .

[276] .هماغه سرچينه .

[277] .هماغه سرچينه /٣٢٤ مخ .

[278] .هماغه سرچينه/٣٢٥ مخ .

[279] .هماغه سرچينه .

[280] .ابن بزازي،مخکېنۍ سرچينه٢/٧٢ مخ .

[281] .مخکېنۍ سرچينه /٣٢٥ مخ .

[282] .هماغه سرچينه ،٣١٥-٣١٦ مخونه .

[283] . ابن حجر حيتمى،الخيرات الحسان فى مناقب الامام الاعظم ابي حنيفه النعمان،٩١ مخ؛ محمد ابن يوسف الصالحي،عقود الجمان ،٣٥٧ مخ .

[284] .ابن حجر حيتمي،هماغه،٩٢ مخ؛محمد بن يوسف الصالحي،هماغه ٣٥٨-٣٥٩ مخونه .

[285] . ابن حجر حيتمي،هماغه .

[286] . محمد بن عبدالکريم شهرستاني،الملل و النحل ١/١٢٦-١٢٧

[287] . فضل هاشم جاحظ،رسائل جاحظ،١٠٦ مخ .

[288] .دائرة المعارف بزرگ اسلامي،٥ ټوک، د ابوحنيفه مدخل،٣٨٣ مخ .

[289] .هماغه ،٤٤ مخ (له لږ تصرف سره)

[290] .هماغه ،٤٤ مخ . (له لږ تصرف سره)

[291] . موفق مکي،مناقب ابي حنيفه ١/٩٢ .

[292] .هماغه ٢/٨-٩ مخونه .

[293] . ابوالفرج اصفهاني ،پخوانۍ سرچينه ،٩٩ مخ .

[294] . خوارزمي ،جامع مسانيد امام ابوحنيفه .

[295] . مائده /٣٨

[296] .نور /٢ .

[297] .شيخ مفيد ،الامالي،٢٢ مخ .

[298] .ميرزا محمد باقر موسوي،روضات الجنات ٨/١٦٩ له رسول جعفريان،حيات فکري و سياسي امامان شيعه،٣٥٧ مخ نه په نقل سره .

[299] . ابو يوسف،الآثار ،٣٤ مخ .

[300] .محمد ابوزهره،امام ابوحنيفه ،١٦٥ مخ .

[301] . ابن حجر عسقلاني،تهذيب التهذيب ١/٨٨ مخ .

[302] .حيدر اسد،الامام الصادق و مذاهب الاربعة١/٥٣ .

[303] .شيخ صدوق،علل الشرائع ١/٩١

[304] .ابوالفتح کراجکي،کنزالفوائد ،١٧١ مخ؛شيخ صدوق،عيون اخبار الرضا ١/١٣٨؛ علامه مجلسي،بحارالانوار ٥/٥٨ .

[305] .سيد بن طاووس حسني ، الطرائف،٣٢٨ مخ .

[306] .شيخ مفيد،الفصول المختارة من العيون و المحاسن (مصنفات شيخ مفيد ٢/٧٢-٧٣ مخونه .)

[307] . علي بن يونس العاملي،الصراط المستقيم ٢/١٧٤؛علامه مجلسي،بحارالانوار ٥/٨٥ .

[308] .ابن شعبة الحراني،تحف العقول ،٤١١ مخ .

[309] .کليني،الکافي ٧/١٩

[310] .شيخ طوسي،تهذيب الاحکام ٦/٢٧٧.

[311] .تاج العقائد،له قاضي نعمان المغربي ،دعائم الاسلام ١/٩١ نه په نقل سره .

[312] .شيخ صدوق،من لا يحضره الفقيه ٢/٥١٩ .

[313] .محمد بن يعقوب کليني،الکافي ٧/٢٤٢ .

[314] . هماغه ،٤٠٤ مخ .

[315] . شيخ صدوق،علل الشرايع ٢/٥١ .

[316] .شيخ طوسي،تهذيب الاحکام ٦/٢٧٧ .

[317] .شيخ صدوق،الخصال ،٣١٦ مخ (٩٨ رديف)

[318] . عبدالجليل قزويني،النقض،٤٠٢ .

[319] .الشيخ محمد آصف المحسني،مشرعة بحارالانوار ٢/١٦٥ .

[320] .هماغه ،١٧٠-١٧١ مخونه .

[321] .هماغه سرچينه ،١٧٠-١٧١ مخونه .

[322] .لکه :بحاراالانوار ١٠ ټوک،١٣ باب،٧ او ٨ حديثونه،٢٠٣-٢٠٤ مخونه او ١٣ حديث ، ٤١٢-٤١٤ مخونه .

[323] .ابن شهر آشوب،مناقب آل ابيطالب ٢/٢٨ .

[324] .قاضي نعمان المعربي،دعائم الاسلام ١/٩١ .

[325] .محمد بن يوسف کليني،الکافي ٨/٢٩٢ مخ؛ علامه مجلسي،بحارالانوار،٤٧ ټوک ،١١ حديث ،٢٢٣-٢٢٤ مخونه .

[326] .بحارالانوار ٤٦ ټوک،٩ باب او ٤٧ ټوک،٧ باب .

[327] .شمس الدين ذهبي،سير اعلام النبلاء ٤/٤٠٥ مخ .

[328] .ابن ابي الحديد،شرح نهج البلاغه ١٥/٧٧ .

[329] .شمس الدين ذهبيوسير اعلام النبلاء؛باقر شريف القرشي،حيات الامام الباقر ؛ اسد حيدر،الامام الصادق و مذاهب الاربعة .

[330] .علامه مجلسي،بحارالانوار ٤٧ ټوک،٤ باب،١٦ مخ .

[331] .بحارالانوار ٣/١٥٢-١٥٣ مخونه .

[332] .تکاثر /٨

[333] .علامه مجلسي،بحارالانوار ١٠ ټوک،١٣ باب ،٢٢٠ مخ .

[334] .محمد بن يعقوب کليني،اصول کافي ١/٥٨؛شيخ طوسي،الامالي،٦٤٥ مخ؛شيخ صدوق،علل الشرايع ١/٨٦-٨٩ مخونه؛ احمد بن علي طبرسي،الاحتجاج ٢/١١٤؛ علامه مجلسي،بحارالانوار ١٠/٢٢٠؛علي بن يونس العاملي ،الصراط الستقيم ٣/٢١١ مخ ؛قاضي نعمان المغربي،دعائم الاسلام ١/٩١؛هماغه سرچينه،شرح الاخبار ٣/٢٩٩.

[335] .احمد بن محمد بن خالد البرقي،المحاسن ٢/٣٠٤ .

[336] .موفق مکي،مناقب ابي حنيفه١/١٦٧ مخ؛ ابن بزازي،مناقب ابي حنيفه ٢/١٧ .

[337] .محمد بيومي مهران،الامامة و اهل البيت ٣/٤٣-٤٥ مخونه .

[338] .محمد ابوزهره،امام ابوحنيفه،٨٧-٨٨ مخونه .

[339] .هماغه ،الامام الصادق ،١٤٢ مخ .

[340] .محمد ابوزهره،مسند الامام احمد بن حنبل،٢٩٣ مخ، لومړى لمنليک .

[341] .دائرة المعارف بزرگ اسلامي ، د ابوحنيفه مدخل ،٥/٣٨٥ .

[342] .ابن ابي الحديد،شرح نهج البلاغه ٤/٦٨ .

[343] .خطيب بغدادي،د بغداد تاريخ ١٣/٣٣١.

[344] .علي بن محمد بزودي،اصول الفقه ،٩٢٧ مخ .

[345] . ابوبکر سرخسي،اصول الفقه له محمد ابوزهر،الامام ابوحنيفه ،٣١١ مخ نه په نقل سره .

[346] .ابن عبدالبر،الانتقاء من فضائل الائمة الثلاثة الفقهاء،١٤٣ مخ .

[347] .د کشي رجال ٢/٤٢٦ .

[348] . هماغه سرچينه .

[349] . محمد زاهد کوثري ،تانيب الخطيب،٢١٣ مخ .

[350] .هماغه سرچينه ٢/٤٣٣ .

[351] .بحارالانوار ١٠/٧٤ مخ .

[352] .تقي الدين عبدالقادر حنفي،طبقات السنية فى تراجم الحنفيه ١/١٣٩ مخ .

[353] .شيخ مفيد،الاختصاص ،٣٠٣ مخ .

[354] .شيخ مفيد،الارشاد،١٦٠ مخ .

[355] .موفق مکي،مناقب ابي حنيفه ،٢/١٨ .

[356] .رسول جعفريان ،حيات فکري و سياسي امامان شيعه ،٤١٣ مخ .

[357] .”ديدگاههاى آيت الله بروجردي در تقريب مذاهب اسلامي”، اخبار تقريب ، ٤١،٤٢ګڼې،٣٣-٣٤ مخونه ، (له آيت الله واعظ زاده خراساني سره مرکه)

[358] . د امام ابوحنيفه په تعبير کې راغلي دي،چې : ” لا تقروا لهم بحديث غدير خم فيخصوکم ” په دې عبارت کې ظاهرا کارېدلى ضماير “اهلسنت ” دي .

[359] .د “رحبه” داستان ته اشاره،چې پر ٣٥ هجري کال اميرالمؤمنين د هغه کسانو پر خلاف،چې له هغه سره يې شخړه کوله،د کوفې په رحبه کې په يوې ډلې خلکو کې حاضر شول او د خپل خلافت د حقانيت د اثبات لپاره يې د غدير پر حديث استشهاد وکړ او له خلکو يې وغوښتل،چې که چا دا حديث له رسول الله (ص) څخه اورېدلى وي؛نو شهادت دې ورکړي .دېرش تنو هلته د غدير پر حديث شهادت ورکړ؛خو زيد بن ارقم پرې شهادت ور نه کړ؛حال داچې پوهېده . حضرت علي ورته ښېرې وکړې،چې خداى يې ړوند کړي او ړوند هم شو؛خو ورورسته تردې چې ړوند شو،د غدير حديث يې راروايت کړ . ( و ګ : ابن ابي الحديد،شرح نهج البلاغه ٤ ټوک،٧٤ مخ،٥٦ خطبه .تر دوو سوو ډېرو د اهلسنتو راويانو د رحبه داستان رانقل کړى دى .

[360] .شيخ مفيد،الامالي (د شيخ مفيد د مصنفاتو ١٣ ټوک)،٧٣ مخ .

[361] .محمد ابوزهره،امام ابوحنيفه ،٧٢ مخ .

[362] .موفق مکي،مناقب ابي حنيفه ٢/١٦٠ .

[363] .ملا قاري هروي،شرح فقه الاکبر ،٢٢٤-٢٢٥ مخونه .

[364] .هماغه سرچينه ،٤١٢ مخ .

مثنوی معنوی، دفتر اول، ابیات ۳۷۲۱-۳۸۲۵.[365]

هماغه سرچينه، غزل ۲۱۰۲.[366]

هماغه سرچينه، غزل، ۲۳۰.[367]

ب۷۹۳-۷۹۰- دفتر ششم مثنوی.[368]

مثنوی معنوی، دفتر ششم،بیت های ۷۹۵-۸۰۵.[369]

کلیات شمس، غزل ۲۱۰۲.[370]

میرزا حسین نوری، کشف الاستار، ص۸۱.[371]

[372] .فريدالدين عطار،تذکرة الاولياء ١/٢١ .

[373] .هماغه سرچينه /٢٢.

هماغه سرچينه.[374]

[375] . حديقة الحقيقة و شريعة الطريقة ،٢٦٠-٢٦٦ .

[376] . هماغه سرچينه ٢٢٦-٢٦٦ مخونه .

[377] . هماغه ،٢٦٠ مخ .

[378] . هماغه،٢٦٢ مخ .

[379] .هماغه /٢٦٦ مخ .

[380] . د ملاحسين واعظ کاشفي په تخلص کې “سبزواري” د هرات د سبزوار له “شين ډنډ” څخه اخستل شوى دى،چې په دې سيمه کې زيږېدلى دى او بيا وروسته ددې سيمې نوم “شين ډنډ” شو .

[381] .اسماعيل بغدادي،هدية العارفين ١/٣١٦ .

[382] .محمد خوانساري،روضات الجنات ،٢٥٦ مخ؛ الدکتور کامل مصطفى الشيبى،الصلة بين التشيع و التصوف ٢/٣١٠ .

[383] .مصطفى الشيبى،هماغه ٢/٣١٠

[384] .هماغه؛پر “لب لباب مثنوي” د نفيسي سريزه، ث مخ .

[385] .واعظ کاشفي،روضة الشهداء،٦ مخ؛دکتر کامل مصطفى الشيبى،هماغه،٣١١ مخ .

[386] . واعظ کاشفي،هماغه؛دکتر کامل مصطفى الشيبي،هماغه،٣١٢ مخ .

[387] .واعظ کاشفي،فتوتنامه،٢ مخ؛مصطفى الشيبي،هماغه،٣١٢-٣١٣ مخونه .

[388] .واعظ کاشفي،هماغه،٧ مخ؛مصطفى الشيبي،هماغه،٣١٣ مخ .

[389] .واعظ کاشفي،هماغه،١٥-١٦ مخونه؛مصطفى الشيبى،هماغه .

[390] . بقره/٢٠٧.

[391] .حشر /٩ .

[392] .واعظ کاشفي،هماغه،٥ مخ؛مصطفى الشيبي،هماغه .

[393] . واعظ کاشفي،هماغه،١٠٠ مخ؛مصطفى الشيبانى،هماغه .

[394] .واعظ کاشفي،هماغه،٩٤-٩٥ مخونه؛مصطفى الشيبي،هماغه .

[395] .واعظ کاشفي،هماغه،١٠٤-١٠٦ مخونه؛مصطفى الشيبي،هماغه .

[396] .فضل الله بن روزبهان،وسيلة الخادم الى المخدوم،١٨٢ مخ؛دادو الهامي،امامان اهلبيت د ګفتار اهلسنت،٣١٧ مخ .

[397] . فضل الله بن روزبهان،وسيلة الخادم الى المخدوم،١٨٢ مخ؛دادو الهامي،امامان اهلبيت د ګفتار اهلسنت،٣١٨-٣١٩ مخونه .

[398] . هماغه سرچينه ،٢٩٠ مخ .

[399] .و ګ : فضل الله بن روزبهان،وسيلة الخادم الى المخدوم،هماغه،ابطال الباطل .

[400] .عبدالرحمن جامي،سلسلة الذهب،١٧٨ مخ؛رسول جعفريان،مقالات تاريخي، دفتر هشتم،٥٩ مخ .

[401] .هماغه سرچينه،١٤٦ مخ،له هماغه نه ،٦٠ مخ .

[402] .نجيب مايل هروى،جامي،١١٨ مخ .

دیوان جامی، ص۷۸.[403]

[404] .حنفي قندوزي،ينابيع المودة؛ميرزا حسين نوري،کشف الاستار،٦٥ مخ .

[405] .رسول جعفريان،مقالات تاريخ،دفتر هشتم،٦٢ مخ .

[406] .ابوالمؤيد خوارزمي،مقتل الحسين،٣٩٠ مخ .

[407] .عبدالجليل قزويني رازي،النقض،٣٧٢ مخ .

[408] .شورى /٢٣ آيت .

[409] .حنفي قندوزي،ينابيع المودة،١ مخ (سريزه)

[410] .هماغه /٦ مخ .

[411] .عبدالجليل قزويني رازي،النقض و٣٧١ مخ .

[412] .هماغه /٣٧٢ مخ . ددې وګړيو پر ليدلوريو د پوهېدو لپاره و ګ : عبدالجليل قزويني رازي،النقض؛ ميرزا حسين نوري طبرسي؛کشف الاستار عن وجه الغائب عن لابصار؛ داود الهامي،امامان اهلبيت د گفتار اهلسنت؛ سيد محمد طاهر هاشمي شافعي، مناقب اهلبيت از ديدگاه اهلسنت؛رسول جعفريان،مقالات تاريخي،دفتر هشتم؛ الدکتور مصطفى کامل شيبي،الصلة بن التشيع و التصوف،٢ټوک .

[413] .الشمس السلفي الافغاني،عداء الماتريدية للعقيدة السفلية ،١٠ مخ ( د کتاب سريزه)

[414] .هماغه /١١-١٢ .

[415] .هماغه /١٢ مخ .

[416] .هماغه سرچينه/١٣ مخ .

[417] .هماغه سرچينه،٢١ مخ نه وروسته .

[418] .هماغه سرچينه/١٠ مخ .

[419] . احزاب /٤٣ آيت .

[420] .البياضي العاملي،الصراط المستقيم ٣/٢٠٦ مخ .

[421] .زمخشري،کشاف تفسير ٤/٢٢٠-٢٢١ .

[422] .البياضي العاملي،هماغه سرچينه .

[423] .و ګ : م .م . شريف،تاريخ فلسفه در اسلام ١/٣٤٨-٣٤٩ همداراز و ګ : العقيده الطحاوية د نجم الدين محمد الدرکاني په سمونه او تعليق ،٥١ مخ .

[424] .صحيح بخاري،پينځم ټوک،د فضائل اصحاب النبي کتاب،٦١ باب،٩٦ مخ ( مناقب حضرت زهرا) او ٦٢ باب،٩٨-٩٦ مخونه (د حضرت عايشې فضايل)

[425] .هماغه ،٣٦ باب،٧٠-٧٤ مخونه (مناقب عمر بن الخطاب)،٣٧ باب،٧٤-٧٨ مخونه ( مناقب عثمان (رض)) او ٣٩ باب،٧٩-٨١ مخونه ( مناقب علي (ک))

[426] .هماغه سرچينه،٦٠ باب،٩٦ مخ (ذکر معاويه بن ابي سفيان)

[427] .هماغه سرچينه ٤ ټوک ،٣١٢-٣١٣ مخونه .

[428] .هماغه سرچينه ،باب ذکر اصحاب النبى،٨٦-٨٧ مخونه .

[429] .کهف /٥٤

[430] .صحيح بخاري،هماغه ،٣ټوک،٢٥٣-٢٥٤ مخونه .

[431] .هماغه،اووم ټوک،کتاب اللباس،باب ليس الحرير،٣٣-٣٤ مخونه .

[432] .ابن حجر العسقلاني،فتح الباري ١/٤٢٣ مخ .

[433] . ابن حجر العسقلاني،تهذيب التهذيب ٢/٣١٠؛ذهبي،سير اعلام النبلاء ١١/ ١٧٥؛ابن حزم اندلسي،الفصل فى الملل و الاهواء و النحل ٥/٧٧؛ابوالحسن اشعري،مقالات الاسلاميين ١/١٥٤ مخ .

[434] . ذهبي،تاريخ الاسلام،حوادث السنه ٢٣٠-٢٤٠ هجري .

[435] .ذهبي،سير الاعلام النبلاء ١٢/٣٥؛ ابن الجوزي،المنتظم ٢/٢٣٧؛ابوالفرج اصفهاني ،مقاتل الطالبيين ،٤٨٧ مخ .

[436] . ابن اثير،الکامل فى التاريخ ٤/٣١٨-٣١٩؛النويري،فنون الارب ٢٢/٢٨٢ .

[437] .ذهبي،تاريخ الاسلام،وفيات ،١٤٢-١٤٥ او ٣٥٦-٣٥٥ مخونه .

[438] .مسند الامام ابى حنيفه (برواية الامام الحصکفي)،٢٢ مخ .

[439] .ابن جوزي،الموضوعات ١/٤١؛العراقي،التقليد و الايضاح ،١٣٢ مخ؛تدريب الراوي،٢٨٢ مخ .

[440] .خطيب بغدادي،مخکېنۍ سرچينه؛ذهبي،تاريخ الاسلام؛هماغه ،ـسير اعلام النبلاء ،له الشيخ حسين غيب غلامي،البخاري او وصحيحه ،٢٦ مخ نه په نقل سره.

[441] .الشيخ حسين غيب غلامي،البخاري و صحيحه،٢٦ مخ .

[442] .دا حديث د صحيح بخاري په دې بابونو کې راغلى دى : ١.د کتاب سريزه .٢. کتاب الايمان ،٣.کتاب العتق ،٤.کتاب مناقب الانصار ،٥.کتاب النکاح،٦.کتاب الايمان و النذور .٧.کتاب الحيل .

[443] . الشيخ حسين غيب غلامي،البخاري و صحيحه،٢٧ مخ .

[444] .بدرالدين محمود بن احمد العيني،عمدة القاري ٩/١٠٠؛محمد بن يوسف الکرماني، الکواکب الدراري ١١/٥٤؛عبدالغني الغنيمي الميداني، کشف الالتباس عما اورده البخاري على بعض الناس،٦٤ مخ؛محمد الخضر الشنقيطي،کوثر المعاني الدراري ١١٢/٤٦٠ مخ .

[445] .صحيح البخاري ،کتاب الحيل؛الشيخ حسين غيب غلامي،الامام البخاري و فقه اهل العراق،١٩٧-١٩٩مخونه .

[446] .ابن عبدالبر الانتقاء من فضائل الائمة الثلاثة الفقهاء،١٤٩ مخ .

[447] .الشيخ حسين غيب غلامي،البخاري و صحيحه،٣٠ مخ .

[448] .ذهبي،سير اعلام النبلاء ١٠/٥٩٥؛ابن حجر العسقلاني،تهذيب التهذيب ١٠/٩، ٨٣٣ شمېره؛الشيخ حسين غيب غلامي،البخاري و صحيحه،٣١ مخ .

[449] .الشيخ حسين غيب غلامي،هماغه سرچينه،٣٢ مخ .

[450] . وهبي سليمان غاوجي،ابوحنيفه النعمان،٢١٧-٢١٨ مخونه .

[451] .هماغه،٢١٨ مخ .

[452] . و ګ : الشيخ حسين غيب غلامي،البخاري و صحيحه،هماغه سرچينه، الامام البخاري و فقه اهل العراق .

[453] .www.tebyan.net

[454] .الدکتور عصام على يحيى العماد،المنهج الصحيح و الجديد فى الحوار مع الوهابيين،٧٢-٧٣ مخونه .

[455] .هماغ سرچينه ،٧١-٧٤مخونه .

[456] .نورمن ايتسکويتس،امپراطوري عثماني و سنت اسلامي،د احمد توکلي ژباړه،٢٤٣ مخ .

[457] .جي، شاو. استانفورد،تاريخ امپراطوري عثماني او ترکيه جديد،د محمود رمضان زاده ژباړه،٥٠-١٥٢ مخونه؛رسول جعفريان،هماغه،٥٧-٥٨ مخونه .

[458] .رسول جعفريان،هماغه ،٦٠ مخ .

[459] .هماغه سرچينه ،١٨٤ مخ .

[460] .خوانساري اصفهاني،روضات الجنات ٤/٣٦٢ (له رسول جعفريان،صفويه در عرصه دين ،فرهنگ و سياست ١/٤١ نه په نقل سره)

[461] .هماغه سرچينه ،٣٩ مخ .

[462] . هماغه سرچينه ،١٤٨-١٤٩ مخونه .

[463] .الداکتر عصام على يحيى العماد،المنهج و الصحيح فى الحوار مع الوهابيين،٧٤ مخ .

[464] .له آيت الله واعظ زاده خراساني سره مصاحبه (فصل نامه هفت آسمان،سال سوم، ٩ او لسمه ګڼه،٢٧-٢٦ مخونه،١٣٨٠ پسرلى او دوبى)

[465] .هماغه سرچينه،٢٠-١٩ مخونه . (البته د نقشبنديه په باب دې وويل شي،چې دا طريقه څو لړۍ لري او د هغوى په نزد تر ټولو غوره لړۍ “سلسلة الذهب” ده که په دې لړۍ کې د اهلبيتو امامان دي .دا لړۍ له امام حسن مجتبى نه علي بن موسى الرضا ته رسي . و ګ : شيخ امين علاء الدين نقشبندي،حقيقت تصوف و بحثي از طريقه نقشبنديه )

[466] . الدکتور عصام على يحيى العماد،المنهج الصحيح و الجديد فى الحوار مع الوهابيين،١٣٦-٧١ مخونه .

[467] .رئيس کرمي،سيدعلي،سيدجمال الدين اسدآبادي و همبستگي جهان اسلامي،٢٧ مخ .

[468] .افغانى،سيدجمال الدين،العروة الوثقى،د محمد عبده سريزه،١٣ مخ .

[469] .عبدالکريم بى آزار شيرازي،همبستگى مذاهب اسلامي،٣٤٥-٣٤٦ مخونه .

[470] .مرتضى رضوي،فى سبيل الوحدة الاسلامية،٦٤ مخ .

[471] .هماغه سرچينه .

[472] .محمد غزالي،دفاع عن العقيده و الشريعة،٢٥٧ مخ .

[473] .پخوانۍ سرچينه،٦٦ مخ .

[474] .امام خميني،رساله نوين،٢٦٥ مخ .

[475] .استفتائات از امام خميني،٢٢٨ مخ .

[476] .هماغه سرچينه ،٢٧٩ مخ .

[477] .امام خميني،رساله نوين،٢٦٥ مخ .

[478] .هماغه سرچنيه .

[479] .هماغه سرچينه .

[480] .محمد رضا حکيمي،شرف الدين،١٩٩-٢٠٠ مخونه .

[481] . النص و الاجتهاد،سريزه،١٤ مخ، له محمد رضا حکيمي،شرف الدين،٢٠٠ مخ نه په نقل سره .

[482] .محمد رضا حکيمي،شرف الدين،٢٠٥-٢٠٧ مخونه .

[483] .خراساني،واعظ زاده،زندگي آيت الله العظمى بروجردي،٣٩٠ مخ .

[484] (“نساء /1” )

[485] (حجرات/10)

[486] .علي آقا نوري،امامان شيعه و وحدت اسلامي،٣٦٧-٣٦٩ مخونه .

[487] .متفق عليه دى .صحيح بخاري،کتاب الايمان،٢٥ مخ او صحيح مسلم،کتاب الايمان،٢٠ مخ له حضرت عمر بن خطاب نه يې رانقل کړى دى .

[488] .احمد او مسلم او ترمذي له حضرت عباده رانقل کړى دى .

[489] .صحيح بخاري او صحيح مسلم له حضرت عباده رانقل کړى دى .

[490] . حضرت بزاز له حضرت ابن عمر نه رانقل کړى دى .

[491] .صحيح مسلم د ابومالک اشجعي له پلاره رانقل کړى دى .

[492] .صحيح احمد،بخاري او مسلم له حضرت ابن مسعود څخه رانقل کړى دى .

[493] .احمد او مسلم له حضرت جابر نه رانقل کړى دى .

[494] .احمد او مسلم له حضرت عثمان نه رانقل کړى دى .

[495] .بقره/١٧٨

[496] .حجرات /٩

[497] .حجرات /١٠

[498] .دا متفق عليه حديث دى،چې بخاري د کتاب الايمان په ٦١٦٩ ګڼه او مسلم د نوموړي کتاب په ٦٥ ګڼه کې له حضرت جرير بن عبدالله له حضرت عمر رانقل کړى دى .

[499] .نساء/١٣٦

[500] . بقره/٢٨٦

[501] .احزاب/٥

[502] .بقره/٢٨٦

[503] .آل عمران/١٣٥

[504] .نساء/٩٣

[505] .مائده/٩٥

[506] .اسراء/١٥

[507] . وګ : ايثار الحق على الخلق ،٣٩٢-٣٩٤ مخونه .

[508] .بخاري،کتاب الصلاة،٣٩١ ګڼه .

[509] .صحيح البخاري،کتاب الصلاة،٣٩٣ مخ .

[510] .بقره/٢٨٦

[511] .دا حديث ابويعلي او طبراني رانقل کړى دى او سند يې سم دى . ابن حجر هم د مطالب العاليه د درېم ټوک په ٢٩٦ مخ کې سم ګڼلى دى .

[512] . وګ : المواقف او همداراز شرح يې اتم ټوک،٢٣٩ او ٢٤٠ مخونه .

[513] .الاقتصاد فى الاعتقاد،٢٢٣ او ٢٢٤ مخونه د بيروت د دارالکتب چاپ .

[514] .البحر الرائق٥/١٣٤ او ١٣٥ مخونه .

[515] .حاشية رد المختار ٣/٣٩٩ مخ د استانبول چاپ .

[516] .هماغه سرچينه ٣/٤٢٨ .

[517] .حجرات /٩

[518] .شاطبي،الاعتصام٣/٣٣ او ٣٥ مخونه ،د المنار چاپ .

[519] .تحفة المحتاج ٤/٨٤.

[520] .حجرات /٩

[521] .حجرات /١٠

[522] .مجموعة رسائل ابن تيميمه ٣/٢٨١ مخ .

[523] .نحل /١٠٦

[524] .السيل الجرار ٤/٨٠

[525] .قصص /٥٦ . (له السيل الجرار ٤/٥٨٤-٥٨٥ مخونو د نقل پاى)

[526] .ددې بيانيې او فتوا په دوام کې ښاغلي قرضاوي د د فتوا د فرهنګ او د فتا د شرايطو په باب له سلف صالح او سترو اسلامي علماوو نه خورا ارزښتمن ټکي او مطالب رانقل کړي دي،چې د مطلب د اوږدېدو په پار مو له راوړلو يې ډډه کړې ده او ګران لوستونکي کولاى شي،ددې فتوا د پوره متن د لوستو لپاره د “د اسلامي مذاهبو د پيوستون نړيوالې ټولنې” وېبپاڼې : “www.taghrib.ir” ته مراجعه وکړي .

ټیګونه:

له ملگرو سره یي شریک کړئ.

sn_facebook sn_googleplus sn_telegram sn_whatsapp sn_twitter

ستاسې رالېږل شوې لیدلوری به د اندیال وېبپاڼې تر تایید روسته خپرېږي.

هغه پېغامونه نه خپرېږي، چې منځپانګه یې تورونه او کنځل وي.

هڅه وکړئ، په پښتو پېغامونه راواستوئ.

ددې مطلب په اړه خپل لیدلوری نشئ لیکلی!