بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

(( سيره الرسول فى القياد و المنهاج الانسانيه))

په  مشرتابه او انسان سازۍ کې د نبوي سيرت ونډه

ليکوال: شيخ سالم الصفار    

         

د (( ديني ملي)) خوځښت پلويانو ته،

چې د راتپل شويو خوځښتونو له پايلو ستړي ستومانه شوي

او روڼ سباوون ته سترګې پر لار دي.

د ژباړن خبرې

دا کتاب،چې لولئ،په مشرۍ او انسان سازۍ کې د بشريت د ستر لارښود؛حضرت “محمد” صلى الله عليه و آله وسلم څېړنيز سيرت دى، چې پکې  په نوي دود اړوند مسايل څېړل شوي او له لوستو يې پوهېداى شو،چې پر “افغان ولس” د راتپل شويو خوځښتونو پر وړاندې د نوي کهول فکري سياسي او تشکيلاتي اډانه غښتلې کوي.

 ددې سيرت لوستل نوي کهول ته مخه پرانځي،چې  څنګه مشرۍ ته ورسي،څنګه ټولنه جوړه کړي ،څنګه پر خپل ولس ډډه ولګوي او څنګه له ولسه په قانوني توګه مشر راوټوکېږي.

پردي د خپلو آرونوو ارزښتونو له مخې راته خپل لوبڅي تبليغوي او نوى کهول،چې د مشرۍ او انسان سازۍ په باب سمې  ديني او ملي پوهېدنې و نه لري؛نو هرومرو به د تبليغاتو ښکار شي؛نو ځکه ددې سيرت لوستل،ددې ډول فرهنګي يرغل پر وړاندې پياوړې ډال او يرغليز خوځښت دى.

هيله ده،چې د هېواد په ((اسلامي جمهوري)) دولت کې ګرد سياسي ګوندونه،ټولنيز سازمانونه او مدني ټولنې په خپلو تشکيلاتي کړيو کې ددغسې سيرتونو په تدريس لاس پورې کړي،چې د نظام ستنې ټينګې او ټولنه جوړه شي.

لومړى څپرکى

سيره او نړيوال حکومت

د ختيځپوهانو ګواهي

“رينيه جنيون” فرانسوي ختيځپوه وايي:

 په رښتيا چې محمد؛د خداى استازي،سره له دې چې د “روم” او يا د “ايران” په کوم پوهنتون کې زده کړه نه وه کړې؛خو ستر سياستپوه،خوږ ژبى وياند،کار ازميلى او ستر مشر و .

مسټر “ماکس سايکس” انګليسى ليکوال وايي:

 “محمد” په خپلو بې ساريو او له معنوياتو په ډکو ښوونو وکړاى شول فکر له عمل سره واغږي،هغه هوښيار قانون اېښوونکى او عدالت خپروونکى  پېغمبر  و.

  

د اسلامي دولت جوړول

رسول اکرم صلى الله عليه واله،چې”يثرب” ته ورسېد؛نو د اسلامي حکومت په جوړولو يې لاس پورې کړ:

 1_ تر ټولو وړومبى يې په “قبا” کې جومات جوړ کړ،چې ډېر ژر د ديني،عبادي، سياسي،پوځي،معنوي،بهرنيو او کورنيو اړيکو، قانون  اېښوونې او ديني زده کړو مرکز شو.

دلته د پېغمبراکرم ياران راغونډېدل او د جومات له ساده منبره ورته لازمې زده کړې او لار ښوونې کېدې. مسلمانانو د نظم،روزنې او د قانون پر وړاندې د ټولو د برابرۍ زده کړې کولې او هلته يې د يووالي، ورورولۍ او انضباط تمرين  کاوه.

په هغو ورځو کې د دولت د مالي امکاناتو د لږوالي او دننه او بهر کې د بوختياوو  له امله ناشونې وه، هر کار ته ځانګړې مؤسسه جوړه کړاى شي،چې هره يوه پر خپل ځانګړي کار بوخته شي؛نو جومات د ټولو چارو د سمبالنې مرکز وګرځېد. مسلمانانو په ساده او کوچني جومات کې له يو بل سره ليدل او حکومتي اوامر به ورکول کېدل او له مدينې دباندې او هم پر کورنيو چارو يې څارنه درلوده.

د جومات جوړول،د کورنۍ او ټولنې وګړيو ته د ټولنيز بنسټ اېښـوو وړومبى ګام و؛ځکه ډول ډول علمي،قضايي،عبادي،معنوي او سياسي غونډې پکې کېدې، چې مسلمانان يې له فکري اړخه يو بل ته لا نور هم نږدې کول؛نو پوه شئ. جومات يوازې د عبادت ځاى نه و؛بلکې د جومات مقام هماغه د اسلام مقام و،چې په ټولنيزو، سياسي او ديني چارو کې يې پرمختيا کوله.

2_ د پېغمبر اکرم دويم کار د يوه داسې سند تنظيمول وو،چې د مسلمانانو خپلمنځي اړيکې او همداراز د مسلمانانو او مدينه والو ترمنځ اړيکې تنظيم کړي. په سند کې راغلي وو:

د لوراند او لورين خداى په نامه.

د “محمدرسول الله” له لوري تړون دى،له مؤمنانو،قريشو او د يثرب له مسلمانانو دا او هغه،چاسره لاروي يې وي او ورسره يو ځاى شي او په جګړه کې ورسره برخه اخلي دوى له نورو بېل واحد امت دي. مؤمنان بايد په خپلو منځو کې هيڅ بېوزلى و نه لري او په ورين تندي له خپلې شتمنۍ مسلمان ته څه ورکړي او پور يا يې د ويني تاوان ورکړي،يا يې په فکري مرستې د ستونزې هواري ته لار پيدا کړي.يو مؤمن دې هم،د بل مؤمن له همژمني سره بې د هغه له هوکړې،تړون نه کوي .پرهېزګار مؤمنان دې د سرغړاندو پر خلاف يو لاس شي، او پر نا حقه باج غواړي او يا فساد کوي،ان  که دا فساد کوونکى مو زوى وي. هېڅ مسلمان دې بل مسلمان د کافر د غچ له امله نه وژني او له کافر سره دې د مسلمان پر خلاف مرسته نه کوي. الهي امان يو دى او تر ټولو بېوزله مسلمان کړاى شي،په نوم يې پناه ورکړي او مؤمنان له نورو خلکو بېل،په يو بل پورې تړاو لري.هغه يهود،چې د موږ لاروي کوي، په حقوقو کې مساوي دي او بايد تېرى پرې و نه شي او ملاتړ يې وشي.هېڅ مشرک قريشي ته د مال او ځان پناه مه ورکوئ او له مؤمنه يې مه خلاصوئ.هر مسلمان،چې ددې تړون مادې منلې وي او پر خداى او قيامت ايمان لري؛نو هېڅ قاتل ته به پناه نه ورکوي او مرسته به يې نه کوي. د شخړو د حل مرجعيت خداى او استازى يې دى. د جګړې پر مهال يهودان له مسلمانانو سره د جګړې په لګښت کې شريک دي .يهود پر خپل دين  او مسلمانان او خپلوان يې پر خپل دين دي او چا چې تېرى يا ګناه وکړه؛نو يوازې ځان او کورنۍ به يې هلاکه کړې وي او يهودان دې بې د”محمد” له اجازې نه وځي او د غچ جريمه دې نه پرېږدي.يهودان دې خپل لګښت کوي او مسلمانان دې خپل او له يو بل سره دې د هغو پر ضد مرسته نه کوي، چې له دې تړونوالو سره په جګړه کې وي او ترمنځ  دې يې يو بل ته زړه پاک او نيت ښه وي.څوک دې له خپل همژمني سره ناوړه چار نه کوي.د هغه ملاتړ شئ،چې تېرى پرې کېږي او د “يثرب” ښار تړونوالو ته حرام دى.هره شخړه او يا وژنه،چې ددې تړون په همژمنو کې وشي او  فساد ترې راولاړېږي؛نو د شخړې د حل مرجعيت خداى او استازى يې “محمد” دى .قرشيانو او هغو ته پناه ور نه کړئ،چې ورسره يې مرسته کړې وي.که پر “يثرب” يرغل وشو؛نو بايد ټول يې دفاع وکړي.که مسلمانان او يهود سولې ته راوبلل شول؛نو په ورين تندي دې يې ورسره ومني؛خو نه له هغه سره،چې د خداى له دين سره جګړه کوي. ددې تړون همژمني ظالمان او بدچاري نه دي.څوک چې له مدينې ووت؛په امان کې دى او څوک چې راننووت هم په امان کې دى؛خو هغه،چې تېرى و او يا بدچار وکړي. (١)

پېغمبر اکرم د حضرت عيسى عليه السلام له لارويانو سره د چلن لپاره د “نجران” ستر اسقف ته ليک وليکه:

 ((تر هغه،چې “مسيحيان” د سولې پر لار وي؛نو پر خپلو شتمنيو يې مالکيت محترم دى او تېرى به پرې و نه شي .)) (٢)

 

د انسانانو د رسمي دولتو او  د پېغمبراکرم د دولت پرتله کول

شک نشته،کوم دولت چې پېغمبر اکرم په مدينه کې جوړ کړ؛بنسټ يې عقل،فکر او الهي تلپاتې قوانين وو. د تاريخ په بهير کې،د اسلام د دښمنانو داهڅه وه،چې د خداى له استازيو سرغړونه او له حق،فطرت او عدالته انکار وکړي؛نو په هر ډول بې لاريو کې لالهانده دي او بشريت يې د خپلو هوسونو لوبڅى کړى او له نړۍ يې د”ناپليون”،”ماکياول” او “مارکس” د جاهلي او مغرضو افکارو ازمېښتون جوړ کړى.حال دا چې پېغمبراکرم قرآن د خداى له لوري راوړى،چې بشريت له کفر،تيارو او بې لاريو،رڼا او نېکمرغۍ ته راوباسي؛( الر كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى‏ صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ = الف، لام، را (دا) يوكتاب دى،چې موږ پر تا نازل كړى دى،چې خلك د هغوى د پالونكي په اجازه (د شر، ظلم او ناپوهۍ) له تيارو راوباسې او(د ايمان، عدل او پوهې) رڼا ته يې راولې، د هغه خداى لارې ته چې ناماتى ستايل شوى دى.)(3)

 قرآن په ډاګه ويلي:((يوازې يوه رڼا شته او هغه هم اسلام دى او د بشر جوړ شوي قوانين او سياستونه  تورتم او بې لاري ده.))

اوس د پېغمبر اکرم د ديني او د بشري ناديني دولتو پر توپېرونو رڼا اچوو:

1_اصولاً د پېغمبر اکرم دولت او دوديزو دولتو پرتله سم کار نه دى؛ځکه د دوديزو دولتو د قوانينو بنسټ انساني تړونونه دي؛خو د پاک نبي د دولت  عملي او نظري بنسټ  الهي وحې او حکمونه دي.

 رڼا اچونې ته يې لاندې خبرو ته پام وکړئ :

الف _ډېرى رسمي قوانين د ښکېلاکګرو او پوځيانو؛لکه “ماکياول” او  يهودو له لوري راپاتې دي. حال دا چې اسلامي قوانين د نړۍ د پالونکي له اړخه تشريع او پېغمبر انو بشر ته تبليغ کړي دي.

ب _د رسمي قوانينو نيمګړتياوې د توکم پالنې،افراطي ځانمنيو،د ټولنو د طبقاتي کېدو،د ماده پالو مشرانو او ګوندونو او پر بشر د ځنګل د قانون د واکمنېدو لامل دى.حال دا چې اسلام د انسان له غوښتنو او اړتياوو سره اړخ لګوي او اسلامي قوانين د بشر دنيوي او اخروي نېکمرغيو ته پام لري .

ج _وضعي قوانين زموږ د ټولنو له افکارو،هيلو او انساني تفکر سره اړخ نه لګوي؛ ځکه د انسان اړتياوو ته په مادي ليد ګوري،چې ددې ليدپايله جګړې،د کمزوريو ولسونو زبېښل او د ملي شتمنيو لوټېدل وو؛خو الهي قوانينو د بشر رواني مراد دى، که روحاني؟ جسمي،دنيوي او اخروي ټول اړخونه په پام کې نيولي او په ډول ډول ټولنو او حالاتو کې د پلي کېدو وړتيا لري.

2_ د اسلامي دين واکمني نه منل،انسان د شرک او کفر تر پولې بيايې او پر امت ستر ظلم دى؛نو که څوک داسې بنسټ کېږدي؛”مرتد” او د خلکو بې لاروونکى شمېرل کېږي او د الهي عذاب د راتګ لامل ګرځي؛لکه څرنګه چې پر تېرو سرغړاندو امتونو  الهي عذاب راغى او هغوى چې الهي حکمونو ته غاړه کېښووه؛ نو بې شمېره الهي لورېنې  پرې و شوې.

د پېغمبراکرم په اند دولت، په حقيقت کې،د الهي قوانينو د پلي کولو او نړيوالو ته د اسلام د غږ رسونې وسيله  وه. داسې دولت د خپل امت استازى او د موخو پلي کوونکى دى او همداراز،د هېواد د ابادۍ او ټولنيز عدالت د پلي کولو دنده لري.

د اسلامي دولت د بهرنيو او نړيوالو اړيکو د پولو ټاکل،جګړه،سوله،اړيکساتنه او يا پرېکول،قاطعيت،د اسلامي امت مصالح او د نورو دولتو پر وړاندې دريځ، د قرآن آيتونه ټاکي؛نو ځکه اسلامي فقها نامسلمان وګړي او يا دولتونه پر دوو برخو وېشي:

 ((محارب)) او ((معاهد))

“محارب” هغه دى،چې له اسلام سره په جګړه کې وي او پر ضد يې دسيسه کوي او “معاهد” ژمن هغه نامسلمان دى،چې د اسلام پر خلاف د جګړې هوډ نه لري او په سوله کې د ګډ ژوند،راکړې ورکړې او مرستې تړون ورسره کوي.

 البته ځينې وخت،په اسلامي ټولنه او نړيوالو اړيکو کې ځانګړي شرايط رامنځ ته کېږي،چې د پورته شرايطو په پامنيوو سره اسلامي واکمن کړاى شي” ثانويه احکام” رامنځ ته کړي او ښکاره ده،چې ددې شرايطو په له منځه تلو سره،بېرته هماغه “لومړني احکام” او بنسټونه پلي کېدونکي او د اعتبار وړ دي .

د پېغمبر اکرم سياست،له بوت لمانځيو دولتو،ټولنو، سياسي ځواکونو يا کتابوالو سره  پر لاندې بنسټونو ولاړ و :

1_ د مخامخ خبرو،رسمي تبليغ،پلاويو او ليک له لارې يې اسلام ته را بلل.

2_ د انسانيت او اسلام له دښمنانو سره د جګړې اعلان .

3_ د سولې تړون کول؛لکه د”حديبيې” تړون اود”يهودانو” او “نجران” له استازيو سره تړونونه؛نو ځکه ګروهمن يو يوازېنۍ دولت،چې د نننۍ پرمخ تللې نړۍ د (سمبالنې) وړتيا لري،هغه دولت دى،چې بنسټ يې د رحمت پېغمبر اېښى دى.

 ماده پال دولتونه غواړي پر بشري ټولنه د ځنګل قانون واکمن کړي او د “ډبرين پېر”په څېر،حق زورورو ته ورکړي .

پېغمبر اکرم  د الهي روزنې له امله ستر خوي درلود،تندى يې ورين، پر مؤمنانو لورين او په خپګان او خوشحالۍ کې يې شريک و او هيلمن و،چې ټول خلک يې پر خداى او رسالت ايمان راوړي او د هغوى  نه مسلمانېدو به داسې غمجناوه، چې زړه يې خوړ. په پراخه سينه او ورين تندي يې د خلکو خبرو ته غوږ اېښووه  او د خداى په پېرزوېنه يې ښه چلن او خوى جامه وه.

 د دولت جوړول يې په جومات جوړولو پيل کړ،چې ((ځواک او قانون)) د خداى له عبادت سره يو ځاى او د نړۍ ټولو واکمنو او مشرانو ته ښه بېلګه وي،چې د واکمنۍ پر مهال يې مادي اړخ پر الهي اړخ  برلاسى نه شي .

او په رښتيا،چې نننى انسان هغو مشرانو او سياستوالو ته اړتيا لري، د خداى حکم او رضا چې تر هر څه وړومبۍ وګڼي.

د خداى استازي،چې د پوهې سرچينه يې وحې وه او په عبادت غښتلى شوى و،د لاندې چارو له لارې د اسلامي دولت ستنې ټينګې کړې:

1_ کورنۍ ټلواله يې تثبيت کړه،چې د هغې ټولنيز او سياسي ځواک يې د لاندې سياسي او اخلاقي ګامونو په اخستو پياوړى کړ: (٤)

الف : په مدينه کې يې د مسلمانانو ( مهاجرو او انصارو) تر منځ  تړون وتاړه، چې له مخې يې ټول مسلمانان (( واحد امت)) دى او  ټولو مساوي حقوق او دندې درلودې.

ب: له يهودانو سره د سولې،سياسي او پوځي مرستو او پر يو بل د يرغل نه کولو تړون، چې ځان يې له دسيسو ډاډمن کړي او د دولت بنسټ لا پسې پياوړى کړي؛خو يهودو د خپل عادت له مخې،د تړون درناوى و نه کړ او په خپله يې  پر ځانو تنګسه راووسته.

ج: د يوه غښتلي او واحد امت او د دولت د پښو د ټينګولو لپاره يې په مدينه کې د مهاجرو او انصارو تر منځ وروري اعلان کړه،چې دا کار قرآن هم وستايه او په تاريخي کتابو کې له يو بل سره د وروڼه شويو؛ نومونه راغلي او پېغمبر اکرم حضرت “علي” خپل ورور کړ،د “علي” لاس يې په لاس کې ونيو او و يې ويل: (( دا زما ورور دى ))  (٦)،چې خلکو ته ووايي، تر ما وروسته “علي” د مشرۍ وړ دى .

2_ پېغمبر اکرم د اسلامي دولت د پښو ټينګولو لپاره،لښکر او اردو جوړه کړ،چې په الهي حکم جهاد وکړي. په دې باب  قرآن وايي:

أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى‏ نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ=(حج/۳۹) پر هغوى، چې جګړه تپل شوې، د جهاد اجازه وركړ شوې ده؛ځكه تېرى پرې شوى،بېشكه خداى د هغوى د ملاتړ وس لري.

الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِن دِيَارِهِم بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَن يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَلَوْلاَ دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيراً وَلَيَنصُرَنَّ اللَّهُ مَن يَنصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَپياوړې عَزِيزٌ=(حج-٤٠) همغوى چې په ناحقه له خپلو كورونو يوازې (له دې امله) شړل شوي،چې وايي: (( زموږ پالونكى الله دى !)) او كه خداى په ځينو خلکو د ځينو نورو مخه نه نيولاى؛نو صومعې او كليساوې او كنيسې او جوماتونه به چې د خداى نوم پکې ډېر يادېږي ټول نړېدلي واى، او خداى هرومرو له هغه سره مرسته كوي،چې (له دين) سره يې مرسته وكړي، بېشكه خداى ځواکمن ناماتى دى.

الَّذِينَ إِن مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلاَةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ=( حج/۴۱) دا همغوى دي، چې كه موږ يې پر ځمكه واكمن كړو؛ نو لمونځ كوي او زكات وركوي او پر ښو چارو امر او له بديو منع كوي او د ټولو چارو پاى يوازې خداى ته ده..(٧)

مناسبه ده ځينو هغو ختيځپوهانو ته ځواب ورکړو،چې بېځايه وايي: اسلام د تورې  په زور راغلى او په ترهګرۍ او انسان وژنه يې تورنوي.

 الف_ د جهاد حکم د اسلام د بلنې په پيل کې وضع نه شو؛بلکې تر اوو کالو تېري او کړاوونو زغمولو وروسته تشريع شو.

 ب_ دا حکم هغه مهال راغى،چې مکي آيتونه د اسلام دښمنانو ته ګټور نه وو؛ځکه مشرکانو له زړه پرې باور درلود؛خو په خوله ترې منکر وو.

 ج :  سره له دې،چې جهاد خلک د(( غيرالله)) له عبادته ژغوري؛خو بيا هم د اسلام له نظره د کمزوريو د ژغورنې لپاره  د حل وروستى لار ګڼل کېږي .

 د_ اسلام ته ډلې  ډلې خلک د تبليغ له لارې  راننووتل، نه د تورې  په زور .

حضرت محمد مصطفى صلى الله عليه و آله وسلم؛لکه څنګه چې د خداى استازى و،د خلکو د مشري او د دولت د رياست،د وسلوالو ځواکونو د بولندويۍ او د قضايي چارو د سمبالنې دنده يې هم پر غاړه وه.

 په هغه پړاو کې د وحې او پېغمبر اکرم  له لوري فرهنګي فعاليت او سياسي قانون اېښوونه پيل شوه،چې مسلمانان د سياسي ليد خاوندان شي او د دولت،ځواک، سياست، قضا،مشر تابه او نورو سياسي اصطلاحاتو مانا ورته روښانه شي. خداى پېغمبراکرم ته د سياسي،پوځي،اقتصادي او ټولنيزو چارو د مشرۍ وړتيا ورکړې وه؛نو ځکه خداى مسلمانانو ته وويل:

 ((النَّبِيُّ أَوْلَى‏ بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى‏ بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلَّا أَن تَفْعَلُوا إِلَى‏ أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفاً كَانَ ذلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُوراً= پېغمبر مؤمنانو ته د هغوى تر خپلو ځانو ډېر وړ (او نژدې) دى او مېرمنې يې د هغوى [= مؤمنانو] مېندې دي او د خداى په كتاب كې (په ميراث كې) تر عامو مؤمنانو او مهاجرينو(خو)ځينې خپلوان يو تر بله لومړيتوب لري؛ خو دا چې )وغواړئ(، له خپلو دوستانوسره ښېګڼه وكړئ (او د خپلومالونو يوه برخه وركړئ)؛دا (حكم) په (الهي) كتاب كې ليكل شوى دى؛پېغمبر پر مؤمنانو تر هغوى  وړ او وړمبى دى  )) (٨)

 او په بل ځاى کې راغلي: ((او که په کومه چاره کې مو شخړه راغله؛نو خداى او رسول ته يې يوسئ )) (٩)

 قرآن د پېغمبراکرم او دوه د منصوبينو لاروي،په آيت تثبيت کړه :

 (( د ايمان خاوندانو! د خداى،رسول  او د چارواکيو ( چې د پېغمبر اکرم له لوري ټاکل شوي)  لاروي وکړئ ))  (١٠)

 لنډه اشاره به هغو بې بنسټو خبرو ته وکړو،چې د اسلام دښمنانو په ناحقه پر اسلام ورتپلى دي :

ختيځپوهانو،پخوا د قرآن الهي توب او اسماني توب نه مانه او ادعا يې کوله،چې قرآن د پېغمبر اکرم خپل فکر دى او يا يې ويل چې:((دا هر څه يې له يهودو او مسيحيانو زده کړي دي.))

د اسلام علماوو،چې د قرآن معجزه توب جوت کړ او ورته يې وويل چې: د قرآن په څېر يو آيت راوړئ؛نو دا کار يې و نه کړاى شو؛نو پخپلې ماتې يې اعتراف  وکړ.

نن يې د “نص” د تفسير خبره را منځ ته کړې او وايي:قرآن د خداى له لوري او اسماني کتاب دى؛خو تفسير او استنباط يې د بشر کار دى او د بشر سر  پر اسماني مفاهيمو نه خلاصېږي.

ښايي دا ادعا په هغوى کې د دوو نظرونو د را پيدا کېدو پايله وي:

 الف: لاييسم يا  د دين او سياست بېلوالى .

 ب: بنسټ پالي.

هغوى د خپل عادت او له الهي لار ښوونو د لرې والي له امله، د دديني نصوصو په تفسير کې لالهانده او په زياتي( افراط )او کمي (تفريط)ککړ شول او يو د بل پر خلاف استنباط او تفسير يې رامنځ ته کړ او همدا فکري شخړې ددې لامل ګرځي،چې د استعماري دولتو لاسپوڅي  هلې ځلې نورې هم توندې او ګړندۍ کړي .

دې خبرې ته يې پام نه دى،چې د پېغمبر اکرم سنت،د قرآن آيتونه تفسيروي؛هغه سنت چې خاوند يې د ځاني غوښتنو له مخې خبرې نه کوي او د دين په اړه ټولې خبرې يې د وحې پر بنسټ دي او حلال او حرام يې تر قيامته پر خپل ځاى دي.

 پېغمبراکرم بېخي پر خداى دروغ و نه تپل. پوه او وسمن خداى په خپل ځواک،د قرآن مفاهيم اسان او پرې د پوهېدو وړ کړل او بيا يې د عربي ژبې په قالب کې راولېږل  او که داسې نه واى؛نو ژبې به د قرآن د ويلو وس نه درلود.

د عمومي افکارو درناوى

سره له دې،چې پېغمبر اکرم ته وحې راتله؛خو د خداى په حکم يې له خلکو سره سلامشوره،د چارو د سمبالښت غوره لار ګڼله.خداى ورته وويل:

((د چارو په سمبالښت کې (له مسلمانانو سره) مشوره وکړه  او چې  دې هوډ وکړ؛نو پر خداى توکل وکړه. ))  (١١)

که د اسلام د تاريخ سترې پېښې ولوستل شي؛نو په هغو ځايو کې،چې وحې نه راتله؛نو پېغمبر اکرم له خپلو اصحابو سره مشوره کوله اود سلامشورې درناوى يې کاوه او کله خو به داسې هم کېدل ،چې له خپل نظره به تېر شو او د يارانو نظر ته يې غاړه اېښووه.

قانونسازي

د سمو او مناسبو سياسي،اقتصادي،قضايي،اداري او ټولنيزو قوانينو تدوين او پلي کول،د دولت او د پر مخ تللې متمدنې ټولنې راز دى.

 اسلام  وايي:((اسلامي ټولنه بايد قانون ولري او د قانون پر بنسټ ولاړه وي))؛نو ځکه په قرآن کې د بشر د اړتياوو له مخې،ټول قوانين يا په تفصيل او يا په ټوليزه توګه راغلي،چې د توضيح  او تشريح  دنده يې پېغمبر اکرم ته سپارل شوې ده.

د جهاد، قضايي چارو، زکات، خمس، ارث، واده، طلاق، انفاق، له نامسلمانو سره اړيکې، سوداګري او د ټولنيزو اړيکو په اړه آيتونه په مدينه کې نازل شول او پېغمبر اکرم امت ته تشريح کول او احکام يې تطبيقول او د ځينو کړنو د تاييد او د خپلو ويناوو له لارې يې په ځان پسې “نبوي سنت” پرېښوول،چې مسلمانانو ته د “تفقه” او “اجتهاد” سرچينې شي.موږ همدې آيتونو او سنتو ته په رجوع نننۍ نړۍ ته قوانين تدوينولاى شو.

بهرنۍ اړيکې

 په اسلامي دولت کې،چې د ځواک چلونې لپاره سياسي،اداري او قانوني بنسټونه جوړ شول؛نو بيا پېغمبر اکرم د ستر عقيدتي او سياسي ځواک په توګه د سولې،خير او د نړۍ د مشرۍ په موخه،د بهرني نړيوال سياست پر ډګر پښه کېښووه. ستر سياستپوه،خپل کار او ډيپلوماسي،اسلام ته د “روم”،”ايران”،”حبشې” او د عربي سيمو د مسيحي مشرانو د رابللو له لارې پيل کړه.

د نورو دولتو د سفيرانو،د پاچايانو استازيو او د دوى له لوري د راوړل شويو ډاليو منل، پر سمې ډيپلوماسۍ،د پېغمبر اکرم د تاييد نښه ده، چې هغه مهال هم د دولتو ترمنځ دود وه او دا خبره په خپله د اسلامي دولت د بهرنيو اړيکو د اصولو د پخلي او غښتلتيا نښه ده،چې د پېغمبر اکرم دې عمل،اسلامي دولت په نړۍ کې د ستر سياسي ځواک په توګه مطرح کړ،چې په نړيوالو او بهرنۍ اړيکو کې پر فکر، پوهه او ثابتو اصولو ولاړ دى.

قرآن او د پېغمبراکرم سنتو ته په کتنه دا واقعيت جوتېږي،چې په اسلامي دولت کې د بهرني سياست چورليځ(محور)،دين ته بلنه او تبليغ د دولت د پياوړتيا لامل دى،چې دولت پر ستر فکري او فرهنګي ځواک بدلوي،چې کولاى شي،د نړۍ د مشرۍ دنده پر غاړه واخلي او اسلامي دولت،چې له تبليغ او فرهنګي چار لاس واخست؛نو يوازې به پر اداري  سازمان واوړي.

د قانون درناوى

قانون ته درناوى او پرې چلېدل،ډېر لږ تر سترګو کېږي؛خو د خداى په استازيو او ځايناستو کې يې د ژوند عادي چار و.

 حضرت محمد صلى الله عليه و آله وسلم د رحمت پېغمبر و،چا چې يې سپکاوى کاوه؛نو باښه يې؛خو د قانون سپکاوى يې بخي نه باښه. د قانون په پلي کولو کې يې له چا مخ نه کاوه او دې ته يې هم نه کتل، چې له قانونه سرغړوونکى د مقام خاوند او يا د چا زوى دى. د قانون پر وړاندې ټول ورته يو برابر وو؛ځکه ايمان يې درلود،چې د عدالت پر بنسټ ولاړ قانون،د انسانانو د امنيت او په نړۍ کې د ژوند او پايښت غوره لار ده او ښه خبره نه ده،چې قانون د ځانمنو د غوښتنو وسيله شي.

روايت دى،چې د مکې د فتح پر مهال د”بني مخزوم” د ټبر يوې ښځې غلا  وکړه،چې جرم يې هم جوت شو؛خو د ټبر پر مغزو يې د جاهليت دوړې پرتې وې او و يې ويل:((که د ټبر پر ښځې يې حد جاري شو؛نو د ټبر ټولنيز موقعيت به خراب شي))؛نو هلې ځلې يې پيل کړې،چې مخنيوى يې وکړي؛نو حضرت “اسامه بن زيد” يې، چې د زوى په څېر پر  پېغمبر اکرم ګران  و پېغمبر اکرم ته واسطه کړ.

حضرت “اسامه” لا خپله خبره پاى ته نه وه رسولې،چې رسول اکرم په غوسه وويل:

((دا د واسطې خبره او ځاى نه دى!ايا کېداى شي د خداى حد جاري نه کړم؟(12)

د واکمن ټاکل

قرآن ته په رجوع،چې د اسلام تلپاتې اساسي قانون دى او په “نبوي سنتو”کې تر پلټنې وروسته، چې ددې قانون مفسر او څرګندوى دى،کېداى شي د “ايران” په اسلامي جمهوريت کې د مشر د ټاکنې طريقه په اسلام کې د واکمن  ټاکلو ته  بېلګه کړو.

د “ايران” د اساسي قانون په يوه ماده کې راغلي:(( قانون بايد د جامع الشرايط فقيه مشرۍ ،چې ټول يې پر مشرۍ او اجتهاد ګروهمن وي ته لارهواره کړي.))

هو! د چارو د سمبالښت دنده بايد هغه ته ورکړ شي، چې د خداى د حلالو او حرامو امين وي،چې نظام له بې لارۍ او له خپلو دندو له لرې کېدو وژغورل شي.

اسلامي ټولنو له پخوا تر ننه پورې داسې واکمنان زغملي،چې اسلامي دولت يې پر ميراثي او ټبيزې واکمنى اړولى او ځينو عالمانو هم دا کار د بيعت په نامه روا ګڼلى دى .

“ابن عبدربه” روايت کوي:

 ((معاويه بن ابوسفيان،چې هوډ وکړ، خپل زوى “يزيد” ته تر ځان وروسته،له خلکو بيعت واخلي؛نو غونډه يې جوړه کړه او “يزيدبن مقنع” يې خپل وياند وټاکه. “يزيدبن مقنع” پاڅېد او په لوړ غږ يې وويل: ” اميرمؤمنان دا دى! (معاويه بن “ابوسفيان” ته يې اشاره وکړه) او بيا يې وويل:د “معاويه” تر مړينې وروسته دا سړى خليفه دى او “يزيد” ته يې په اشارې وويل:چا چې له يزيد سره بيعت و نه کړ؛نو کار به يې له دې سره (خپلې تورې ته يې اشاره وکړه) وي. معاويه بن ابوسفيان په خوشحالۍ ورته وويل: کېنه!چې ته د خوږژبيو خطيبانو ښاغلى يې.))(13)

خو سره له دې ټولو پېښو،د رښتينو او مخلصو علماوو له برکته،د اسلام عظمت او ځواک لا  اوس هم پر ځاى دى. استاد”محمد قطب” اعتراف کوي،چې معاويه بن ابوسفيان د اسلامي دولت نظام له شورايي بڼې پر مورثي واړو؛خو اسلامي عربي حکومت مکتوب (قرآن) اساسي قانون لري!. (14)

“استاد سنهوري”،چې په اسلامي دولتو کې استبداد څېړي؛ نو وايي: ((دليل يې د خپلسرو او د اسلام له موخو او اصولو وتلي واکمنان دي.)) (15)

[ژباړن:په دې اړه د ارواښاد((علامه مودودي)) د ((خلافت او ملوکيت)) په پښتو ژباړه ولولئ. ]

د اسلام دسياسي او ټولنيزو قوانينو د عظمت  نښه همدا واقعيت دى،چې تر اوسه د اسلام له احکامو يوازې محدود پلي شوي او نور د مغولو،تُرکانو او د مصري واکمنانو د هوسونو قرباني شوي،يا يې له منځه تللي او يا اړولي او بې ارزښته کړي دي؛خو بيا يې هم قوانين د نورو اديانو په پرتله سر لوړي او پر خپل ځاى پاتې دي.

په اسلام کې د حکومت او واکمنۍ بنسټ پر دوو اصولو ولاړ دى:

1_ په ولس او وګړيو کې د مسئووليت منلو د روحيې د پياوړتيا لپاره پر لاندې ټکيو ټينګار کوي :

الف_ له مسلمانانو غواړي د مشورې،امانت  قبلونې او د ټاکنو پر مهال،الهي تقوا جامه کړي او پوه دې وي،چې د قيامت پر ورځ پوښتل کېږي؛نو خپلې ګټې دې د اسلام تر ګټو لوړې نه ګڼي. ددې زهد پايله،پر مسلمان واکمن، د مسلمانانو همېشنۍڅارنه ده،چې د واکمن د احتمالي تېروتنو مخنيوى کوي او د عصمت تر پولې يې عدالت ته نږدې کوي.

ب_پر نېکيو امر او له بديو ژغورل يې پر ټولو فرض کړي،چې مسلمانان تل خپل واکمن ښو ته راوبلي او ښه چارې يې وستايي او د بې لارۍ يې مخنيوى وکړي او که اړتيا شوه له واکه يې ګوښه کړي.

تاريخ له ظالمو واکمنو سره د امامانو او په تېره بيا د حضرت امام حسين د مبارزو له کيسو ډک دى او د وينا له مخې يې،دا چارې يې پر نېکيو امر او له بديو ژغورلو ته کړي دي.

 

٢ _ د عالمانو مسئووليت:

هغه مخلص او رښتين عالمان،چې د ټولنيزو مهمو چارو د هوارۍ وس لري،د اسلامي کچې له مخې،د واکمن د شرايطو او د واکمن د ټاکنې دنده لري،چې بې له ډار او مادي تمې دا دنده تر سره کړي.

د اوسنيو حکومتي نظامو بنسټونه

د سيادت اصل د اوسنيو بشري حکومتو تر ټولو مهم اصل او بنسټ دى.

په سياسي فرهنګ کې د سيادت اصطلاح نااشنا ده؛ځکه نوې ده او اوس په فرانسه کې مطرح شوې او مراد ترې هغه ځواک دى،چې دولت يې په واک کې دى او لهد دې لارې د هېواد په چارو کې دخل او تصرف کوي او د بحث مهم ټکى همدا دى،چې بايد راڅرګندشي.

 څوک تر ټولو اوچت ځواک دى؟ په بله وينا،هغه کومه سرچينه ده،چې د دولت ټول ارکان ترې خپل مشروعيت او ځواک اخلي؟

ځواب:دا فکر له پخوا د بشر په سياسي تفکر کې و او د نورو مفاهيمو او نظرياتو په څېر، په متفکرانو،کيڼ لاسو او ښي لاسو دولتوکې لاس په لاس کېده او کله به د واکمنو د ظلم،تېري او استبداد سرچينه هم کېده.

 پخوا به سيادت وګړيو ته هم منسوبېده؛نو ځکه ((بودان)) [الموسوعة العربيه؛ المسيره:د بودان ماده] ګروهمن و: (( سيادت د هغه دى،چې تر ټولو زيات ځواک او زور ولري.))

“افلاطون”حکومت پر “پاچاهۍ” او “اريستوکراسۍ” ووېشه او “ارسطو” باور درلود،چې حکومت پاچاهي ده او يا اريستوکراسي او په اوسني وخت کې فرانسوي عالم “مونتسکيو” حکومت پر درې ډوله: جمهوريت، مشروطه، پاچاهۍ او استبداد اېشلى و.

له پخوا راهيسې ان د “منځنيو پېړيو” تر پايه،ځينو واکمنو خپلو حکومتو ته ديني رنګ ورکاوه او د ((تيوکراسۍ)) نوم يې پرې اېښووه.کله به واکمن د خدايي ادعا هم کوله؛لکه د قرآن د وينا له مخې:”فرعون” خپلو خلکو ته وويل:((زه ستاسې ستر پالونکى يم))(16)

  په لويديځ کې تر ترخو تجربو وروسته،سيادت له اشخاصو دولت ته ولېږدېد،چې شک نه شته ددې ستر بدلون سرچينه د “اسپانيا” په “اندلس” کې د مسلمانانو پوهه او فرهنګ و، چې د لوېديزو عالمانو ورته پام شو.(17)

 پر اسلامي فکر او فرهنګ پوهاوي،په لويديځ کې توپان را ولاړ کړ، چې د فرانسې پاڅون او د “مارتين لوتر” ((پروتستانتيزم=اعتراضي غورځنګ))يې بېلګې دي، په تېره بيا د هغه وخت د وروسته پاتې کليسا د واکمنۍ پر خلاف د “لوتر” راپاڅېدل ، کېداى شي له اسلامي معارفو سره د “لوتر” د اشنايۍ پايله وي.

په اسلام کې سيادت يا مطلق او بې قېدوشرط واک يوازې د وسمن او پوه خداى دى. دا حقيقت پېغمبر اکرم په مدينه کې خلکو ته څرګندکړ،چې د اسلامي دولت پر مشروعيت ټينګار وکړي او هېڅکله هغه او ترې مخکې پېغمبرانو،سيادت په خپل ځان پورې اړوند و نه ګاڼه،سره له دې،چې بشپړ انسانان او د کرامت او اعجاز خاوندان وو.

البته معاويه بن ابوسفيان،د خپلسرو پاچايانو په توګه،په تېري پر خلکو واکمني وکړه. شورايي دود يې له منځه يووړ،حکومت يې د وړ کسانو له ګوتو وايست او وروسته واکمنانو هم ترې په لاروۍ،اسلامي حکومت پر موروثي سلطنت واړاوه؛ خو په خلکو کې د قرآن مجيد او د پېغمبر اکرم د اهلبيتو او عالمانو شتون، د اسلام او د پېغمبر اکرم د سيرت د پايښت لامل شو.

د اسلامي دولت اصلي قوانين

په مدينه کې د اسلامي دولت بنسټ د قرآن د قوانينو له مخې کېښوول شو؛ داسې “بېلګه” دولت چې د روم، ايران او ان ننني سياستوال هم د هغسې دولت له جوړوو بې وسه دي.پېغمبراکرم د دولت د پښو تر ټينګولو وروسته،په خپلو کړنو،خبرو او ويناوو لاسبرى شو چې الهي احکام د پلي کولو پړاو ته ورسوي او ديني ټولنيز او ذهني مفاهيم يې پر واقعيتونو واړول.

څه چې د رسول اکرم له سيرت او چې څه يې تر ځان وروسته مسلمانانو ته پرېښوول،پردې واقعيت ګواه دى، چې د قرآن آيتونه  انسان ته تر قيامته  د پوهېدو او تفسير وړ دي او هغوى دروغجن دي،چې له دې واقعيته منکرېږي.

د اسلامي دولت له نښو يوه داده،چې عبادت يوازې د خداى حق بولي او د بشري خدايانو،شتمنۍ او د نورو ډول ډول بوتانو عبادت پکې نه کېږي او دا ځانګړنه داسې ټولنيز نظم رامنځ ته کوي،چې پکې خلک د يو بل ورونه،کمال  او فضيلت ته د رسېدو ملاتړي او ملګري دي او  نېکيو ته رابلل او له بديو ژغورل يې د ژوند دود دى.پردې ځانګړنې سربېره،اسلامي دولت يو لړ نورې نښې هم لري، چې د قرآن د آيتونو په رڼا کې ورته اشاره کوو:

1_ عدالت؛د ټولنې بنسټ دى،چې خداى يې سپارښتنه کړې ده:

إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى‏ وَيَنْهَى‏ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ=(نحل/۹۰) په حقيقت كې خداى پر عدل او نېكۍ كولو او د خپلوانو (د حق) پوره کولو امر كوي او له ناوړو چارو او بدو او ظلم منع كوي،تاسې ته نصحيت كوي،ښايي پند واخلئ. (18)

په خبره کې هم بايد عدالت رعايت شي،ان که د خپلوانو په اړه مو هم وي:((وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى‏))(19)

 2_پر ژمنې او تړون وفا،چې قرآن پرې ټينګار کړى.

 ((وَبِعَهْدِ اللّهِ أَوْفُوا))(انعام:١٥٢آيت)

3_ د ناوړو چارو حرام ګڼل:

قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَاظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالإِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَن تُشْرِكُوا بِاللّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَاناً وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللّهِ مَا لاَتَعْلَمُونَ=( اعراف/ ٣٣)(20) : (ورته) ووايه :(( زما پالونكي په ښكاره او پټه ناوړه چارې او ګناه او پر ناحقه تېرى حرام كړى دى : او دا چې له خداى سره څوك شريك كړئ،چې د هغه په باب يې كوم د ليل نه دى رالېږلى او په خداى پورې داسې خبرې تړئ ، چې پرې نه پوهېږئ .))

  4_زور،ځواک،مقام او شتمني د غوره والي کچې نه دي.

 په دې اړه خداى وايي:((په رښتيا چې په تاسې کې تر ټولو هغه پر خداى ګران دى،چې تقوا يې تر ټولو ډېره وي.(21)

 5_ بدله او سزا د کړنو له مخې ده.

 خداى وايي: او مسلمانانو ته ووايه چې عمل وکړئ، چې ډېر ژر به خداى،رسول او مؤمنان ستاسې چارې وويني.

((وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ)) (22)

قرآن کريم د ((ګناه)) او ((سزا)) ترمنځ مساوات راوړى،چې دا مساله له قانونه وړومبۍ او ډېره مهمه ده؛((ګناه)) د ټولنې له پېژندل شويو دودونو وتل دي او ((سزا)) د دودونو د ماتولو پر وړاندې د ټولنې غبرګون دى. لاندې آيتونو ته ځير شئ:

وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَن تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ وَمَن لَمْ يَحْكُم بِمَا أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ=(مائده/٤٥آيت) په تورات كې موږ پر هغوى (يهوديانو) فرض كړى وو، چې نفس د نفس، سترګه  د سترګې او پوزه د پوزې اوغوږ د غوږ او غاښ د غاښ په بدله كې دى او هر ټپ بدل لري او كه څوك يې وبښي (او له بدلې تېر شي)؛ نو(د ګناهونو) كفاره يې حسابېږي او چا چې د خداى د نازل شويو احكامو له مخې پرېكړې و نه كړي؛نو همغوى ظالمان دي.

وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُم بِهِ وَلَئِن صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ= (نحل:١٢٦آيت).(٢۳) او كه غچ اخلئ؛ نو هومره يې واخلئ چې څومره درباندې تېرى شوى وي؛ خوكه زغم وكړئ ؛نو دا صابرانو ته ډېره ښه ده.

د پېغمبر اکرم د دولت ځانګړنې

د رسول اکرم په واکمنۍ کې بنسټيزه مسئله دا وه،چې په مهمو ټولنيزو چارو کې وحې ته په تمه کېده،ان که د يو کار ټول اسباب او وسايل به چمتو هم وو؛خو بيا يې هم بې د خداى له اجازې يو کار هم نه کاوه.د ساري په توګه: د جهاد په باب؛هغه مهال،چې مسلمانانو دا پوښتنه کوله،چې ولې بايد مسلمانان د قرېشو د ظلمونو پر وړاندې چوپ پاتې شي او ځواب يې ور نه کړي،چې له خپلو کورونو يې راوشړل او پر شتمنيو يې ورته ګېډې واچاوهلې؟نو سره له دې،چې جګړې ته د مسلمانانو روحيه چمتو وه اورسول اکرم هم غيرتي او غښتلى انسان و؛خو بيا يې هم مسلمانانو ته وويل:(( صبر وکړئ،چې وحې په دې اړه څه وايي؟))

بله مهمه او څرګنده مساله داده،چې په پيل کې،يوازې رسول اکرم الهي احکام تطبيقول؛ځکه د الهي امانتونو او احکامو پلي کولو ته پياوړى انسان او مشر و.

 په خواشېنۍ وايم: ډېرو اسلامي عالمانو د پېغمبر اکرم په وااکمنۍ او مديريت کې له دې مهم اصله غفلت کړى او همدا بې پامي د مذاهبو او اجتهادو د پيداېښت لامل شوى،چې خاوندان يې له قرآني اصولو او موضوعي يووالي لرې کړي او پر وګړيو د قرآن د قواعدو او مصداقونو د اختلاف او ناهمغږۍ لامل ګرځېدلي دي.

  موږ (علماء) د قرآن او نبوي سنتو وارثان يو. علماوو ته د قرآن په آيتونو کې له تدبر او بې له نبوي سنت،بل څه نه پاتې کېږي،چې قرآن هم همدا سپارښتنه کړې ده: ((أَفَلاَ يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ…)) ( 24)

 او څه چې رسول اکرم حکم کوي،وا يې خلئ:(( وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ…))( 25)

البته د نظر اختلافونه،تر هغه وخته پروا نه کوي،چې د قرآن اصول او قواعد خوندي پاتې شي او موخه د ګډو اصولو پر چوريلځ،د قرآن اصلي مراد ته رسېدل وي

دولت او حکومت

د نويو تعريفونو له مخې،دولت يوه حقوقي اډانه او شخصيت دى، چې په يوه ټاکلې سيمه کې د ولس استازي او خدمت ور تر غاړې وي او واک يې په لاس کې وي او حکومت هغه سازمان دى، چې د دولت دننه جوړېږي .

وګړي دي،چې حکومتونه رامنځ ته کوي او برى او ماتې يې ورته منسوبېږي؛لکه څرنګه چې د غندنې او ستاينې ګوتې هم ورته نيول کېږي.

کله د حکومت د مانا کړۍ راتنګوي او يوازې د هېواد د وزيرانو شورا ته ويل کېږي. ښايي حکومت ته پراخ بنسټه تعبير دا وي،چې د “مقننه”،”مجريئه” او “قضايئه” قواوو ،چې د دولت ځواکمني او زور چلوي ټولګه يې وګڼو .

اسلامي دولت

شک نه شته ،چې اسلامي دولت،د نړۍ تر ټولو دولتو غوره دى او ورسره ستر توپېر لري.

تر اوسه د “مارکسيسم” له ماتې ډېر وخت نه دى تېر شوى او دې فکر ان  و نه کړاى شول ،په هغو هېوادو کې د پښې ځاى پيدا کړي،چې په ښکاره پرې  ټينګ وو .

د “فرانسې پاڅون” هم له سياسته د دين  په بېلولو،ټولنه د ((لاييزم)) او جاهليت ګړنګ ته ورګوزاره کړه. څه چې نن د حضرت “مسيح” د دين په نامه خلکو ته ويل کېږي،يوازې ښکلې اخلاقي موعظې دي؛البته موږ شک لرو،چې حضرت “عيسى” عليه السلام به يوازې همدا نصيحتونه راوړي وي. د مسيحيانو په اړه خو د پام وړ خبر داده:سره له دې،چې ټول مسيحيان ګروهمن دي،چې حضرت “عيسى”  عليه السلام ويلي: ((څه چې د خداى دي؛خداى ته يې ورپرېږدئ او څه چې د”قيصر” دي؛”قيصر” ته يې ورپرېږدئ))؛خو د”کليسا”مشران بې له دې،چې په دې اړه شرعي، اصلي او اعتقادي حکم ولري،د دولتو په سياستو کې ورننووتي او د خلکو له ديني احساساتو يې ناوړه ګټه اخستې او هغه يې د امپراتوريو او متحجرو  کليساوو په چوپړ کې کړي او داسې حالات يې را منځ ته کړي،چې هغه څه له منځه ولاړ شي، چې ديني رنګ او بوى لري او غير ديني تفکر  واکمن شي.

بنسټيز توپېر

اسلامي نظام د څرګندو احکامو،قوانينو او شريعت په درلودو سره،د عقيدې او ايمان پر بنسټ،د خلکو د دين او دنيا چارې رانغاړي. په دې نظام کې حاکميت،چې د خلکو له حاکميته لوړ دى يوازې د خداى دى او واکمن او تر لاس لاندې ټول سازمانونه ژمن دي الهي احکام پلي کړي.

 د اسلام دا څرګند اصول او قوانين ددې مخنيوى کوي،چې اسلامي حکومت دې د”کليسا” په څېر يوازې دروحانيونو او ديني عالمانو په منګولو کې وي او کوم شرايط،چې واکمن ته يې په پام کې نيولي؛نو بيا هم واکمن د اسلام د حاکميت او قوانينو تر سيوري لاندې د پوهمنو عالمانو او د مسلمانانو د شورا او د “امربالمعروف او نهې عن المنکر” تر څارنې لاندې دى.

 د يوه واکمن او د حکومت د ارزونې يوازېنۍ کچه پر قرآن او نبوي سنتو عمل دى؛ ځکه رسول اکرم ځان او نور مسلمانان د قانون پر وړاندې سره سم بلل او ان  د خداى استازي په خپله ځان د “سوادة بن قيس” کسات ته ونيو چې کيسه يې داسې وه:

 سره له دې،چې پېغمبراکرم د مسلمانانو ټولمنلى واکمن و؛خو يوه ورځ په خپلو يارانو کې ودرېد او و يې ويل:(( څوک چې راباندې څه يا کسات لري؛نو رادې شي او وا دې يې خلي!))

 دا مهال “سوادة” وويل:((رسول الله! د  “بدر” په جګړه کې هغه مهال،چې د مسلمانانو ليکې دې برابرولې؛نرى سيخ درسره و،چې زه دې پرې پر ګېډه ووهلم او خوږ شوم،اوس غواړم خپل کسات واخلم.))

 پېغمبر اکرم سم له لاسه خپله مبارکه ګېډه بربنډه کړه او ويې ويل: ((راشه ! کسات دې واخله.))

 دا مهال “سوادة” راغى او د تبرک لپاره يې د رسول اکرم ګېډه ښکل کړه.

 (وګورئ: سيره ابن هشام، د بدر غزا)

دويم څپرکى

د پېغمبر اکرم پوځي مشري

 “ويجان ماکسيم” د فرانسې مشهور بولندوى او په 1932ز کې په “لبنان” او “سوريه” کې د فرانسې لوړ پوړى استازى و،چې د اسلام د پېغمبر په اړه وايي:

 ((د حضرت محمد د زوکړې پر ورځ،چې مسلمانان څومره هم خوشحالۍ وکړي؛نو بيا به هم لږې وي؛ځکه د دنيا تر ټولو پرمختللى او مترقي دين يې راوړى.هغه زړور او پوه بولندوى و،چې پر ځمکه او د خلکو په زړونو کې يې د خداى د دين  تثبيت لپاره خورا ربړونه وګالل.))

د مکتبي بولندويانو روزنه

 د پېغمبراکرم له سيرته،په بولندويۍ او د بولندويانو په روزنه کې يو اصل لاس ته راځي چې: بولندويي يو مسؤوليت او قرآني امانت دى او د هر امت ارزښت د برياليو او زړورو بولندويانو په روزنې پورې اړه لري. صالح بولندوى هغه دى،چې د پوه ښوونکي په ځانګړنو سمبال وي او خپل مسؤوليت د امت او تر لاس لاندې کسانو پر وړاندې وپېژني او تل يې د تمرين او ((تيار شئ)) حالت ته پام وي او کله ورته تر خپلې څارنې لاندې،د بولندويۍ ځينې مهمې دندې ورسپاري.

بې ښوونځي بولندوى؛مغرور او ځانمنى دى،چې د نورو زيار پخپله ګټه څرخوي او خپله رتبه پرې لوړوي. داسې بولندويان تر خپل لاس لاندې پوځيانو باندې نه شمېري،کبر پرې کوي او دې خبرې ته يې پام نه وي،چې دا چلن يې د سرتېرو نظم ګډوډوي،چې طبيعي ده،ټولنه له پرمختګه لوېږي او دغسې بولندويان ډېرى د ښکيلاک ګوډاګيان دي،چې له لارې يې د ملتونو ملي شتمني لوټي.

 داسې بولندويان،چې د ښکيلاک له لوري ښه وپړسېږي او په وسايلو او وسلو يې سمبال کړي؛نو پوځي کودتاوې پرې کوي او ولسونه پرې ځپي او همداچې د يهودو په څېر له وړوکي دولت سره يې جګړه شي؛ماتې خوري او تر ټولو مخکې  همدا بولندويان وي،چې له هېواده پښې سپکوي،چې نړيوالو دا واقعيت د عربو او اسرائيلو د 1967 ز (١٣٤٥ل) په جګړه کې د سر په سترګو وليد.

بېلګه او ټاکنه

د اسلام پېغمبر په خپل امت کې د ديني کچو له مخې،غوره بولندويان وروزل. د رسول اکرم دا جمله:((تاسي ټول واليان او اميران ياست او ټول د تر خپل لاس لاندې کسانو مسؤول ياست.)) پردې دليل دى،چې مسلمانان بايد د ژوند په بېلابېلو موقعيتونو کې مشري او مديريت وکړاى شي.

 فرانسوي علامه “ګوستا ولوبون” په ((خواطر الحيات)) کتاب کې ليکې: (( د اسلام د پېغمبر ځايناستيو د “روم”  او “ايران”  ښارونه ازاد او پکې مېشت خلک يې د ولسونو مخکښان کړل او ښارمېشتو د تمدن وزلې (وسايل) د اسلام  له  سر چينې  لاس  ته  راوړل)).

 

بېلګه بولندوى

قرآن کريم د بني اسرائيلو د بې ساري بولندوى “طالوت” په باب وايي:

وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكاً قَالُوا أَنَّى‏ يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَن يَشَاءُ وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ =(( بقره/ ٢٤٧)) (26) او پېغمبر يې ورته وويل: ((خداى تاسې ته ((طالوت)) په واكمنۍ ټا كلى دى )) هغوى وويل: ((هغه څنګه پر موږ د واكمنېدو وړ شو؟ تر هغه خو موږ وړ يو او هغه خو شتمن هم نه دى؟)) پېغمبر يې ځواب وركړ:((په حقيقت كې خداى هغه تر تاسې غوره كړى او هغه ته يې پراخه علمى اهليت او جسمي ځواک وركړى دى او د خداى چې چاته خوښه شي، واكمني وركوي.د خداى احسان پراخه او (د واكمنۍ لپاره د وګړيو له وړتيا) خبر دى.)

 پر بني اسرائيلو د “طالوت” د واکمنۍ  لامل؛پراخه پوهه او بدني ځواک ښوول شوى او حضرت “علي” کرم الله وجهه هم دا ټولې ځانګړنې درلودې؛ځکه د علم او پوهې له نظره [پېغمبر اکرم ويل: (( زه د علم  ښار يم او “علي” يې ور دى او څوک چې علم غواړي؛ نو پر دې وره دې راننوځي))] د  پېغمبر اکرم  د پوهې ښکارندوى و. (27)

[ژباړن د غزل بابا؛”امير حمزه خان شينواري” څومره په خوږه ژبه دا حديث په شعر ويلى :

ښار يې دى احمد، “علي” دى باب د علم

                                                     لمر محمد دى، “علي” مهتاب د عــــــلم

  او د حضرت “علي” د مېړانې په باب د تاريخ په کتابو کې په تواتر دومره ځانګړنې روايت شوي، چې څوک  ترې نه شي منکرېداى.]

حضرت ابن عباس (رض) وايي:

 ((له هغه وخته چې خداى مؤمنان په  ((يا ايها الذين آمنوا))مخاطب کړل؛نو له  هماغې ورځې يې، “علي” د هغوى امير او ښاغلى کړ او د قرآن په ډېرو آيتونو کې د پېغمبر اکرم پر اصحابو نيوکې شوي؛خو “علي” يوازې په نېکۍ ياد شوى دى.)) ( ٢٨)

 حضرت”علي”(ک) چې په هره ((سريه)) کې برخه اخسته؛نو بولندوى يې و.حال دا چې د پېغمبر اکرم نور اصحاب د نورو تر قوماندانۍ لاندې وو.د ساري په توګه:

 د “ذات السلاسل” په جګړه کې حضرت “عمرو العاص” د حضرت “ابوبکر” او حضرت “عمر” بولندوى و او حضرت “اسامه بن زيد” تنکى ځوان و،چې  پېغمبر اکرم د داسې لښکر بولندوى کړ،چې پکې  د انصارو او مهاجرو ستر شخصيتونه؛لکه حضرت “ابوبکر”، حضرت “عمر” او “ابوعبيده” (رضى الله  عنهم) هم وو.(29)

د پام وړ بله خبره خو داده،چې په کتابو کې يوازې د حضرت “علي” له نامه سره د((امام)) ټکى راغلى،چې دا ټکى د پېغمبر اکرم  د يوه يار له نامه سره هم نه دى راغلى.

د سرتېرو درناوى

 پېغمبر اکرم ته د انسانانو د شخصيت د درناوي کچه تقوا وه،چې دې کار به کله کله د هغوى غوسه هم را پاراوله،چې د شخصيت سنجونې کچه يې شتمني، اصل او يا نسب و .

له “حبشي”((بلال))،”رومي”((صهيب)) او “فارسي”((سلمان)) (رضى الله عنهم) سره د پېغمبر اکرم دروند چلن،د  پېغمبر اکرم د قرآني کړنلارې عملي بېلګه ده .

 د مکې د فتح پر مهال،د پېغمبر اکرم دې چلن “ابوسفيان” په غوسه کړ او و يې ويل: ((محمده !له ځان سره دې ډېر ټيټ خلک راوستي،چې ته يې پېژنې او موږ يې نه پېژنو.))

 پېغمبر اکرم ورته وويل:((ډېر ظالم او بې حيا يې!))

 پېغمبر اکرم چې حضرت “اسامه بن زيد”(رض) بولندوى کړ؛نود ډېرو غوسې را وپارېدې؛خو قرآن مجيد وايي:

يَاأَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِن ذَكَرٍ وَأُنثَى‏ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ=(حجرات/ ١٣آيت) (30) خلكو! په واقع كې موږ تاسې له يوه نارينه او يوې ښځې پيدا كړي ياست او موږ تاسې څانګې څانګې (او خېلونه) او ټبر ټبر کړئ،چې يو بل وپېژنئ (خو دا د امتياز كچه نه ده) په حقيقت كې د خداى پر وړاندې ستاسې ډېر عزتمن،ستاسې ډېر پرهېزګار دى، په رښتيا چې خداى پوه (او) خبر دى.

إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى‏ وَيَنْهَى‏ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ =(نحل /٩٠ ) (3١) په حقيقت كې خداى پر عدل او نېكۍ كولو او د خپلوانو (د حق) پوره کولو امر كوي او له ناوړو چارو او بدو او ظلم منع كوي،تاسې ته نصحيت كوي،ښايي چې پند واخلئ.

پېغمبر اکرم ځان له خپلو يارانو نه بېلاوه او څوک نوى به چې غونډې ته راغى؛نو د پېغمبر اکرم يې پوښتنه کوله،بيا وروسته اصحابو يوه چوتره جوړه کړه،چې پېغمبراکرم پرې کېناسته چې وپېژندل شي.

  د “قبا” د جومات د جوړولو پر مهال يې د نورو په څېر کار کاوه او د احزابو جګړ ې ته د کندې ((خندق)) په استو کې يې هم له يارانو سره سم کار کاوه او پر مبارکو اوږو يې ډبرې او خاورې له ((کندې)) دباندې استې.

هوډ کول

په سخته او تنګسه کې د پرېکنده او ښو هوډونو کول،د بري په لاس ته راوړو کې د مشر د غښتلتيا او پياوړتيا نښه ده .

تاريخ له قرېشو سره په “بدر” کې د پېغمبر اکرم هوډ داسې روايت کړى دى:

مسلمانان د قرېشو د هغه کاروان لاس ته راوړو ته راووتل،چې له “شامه” مدينې ته راستنېده؛خو سيمې ته تر رارسېدو وروسته خبر شول،چې “ابوسفيان” د يهودو په اشاره د کاروان لار د “سره سمندر” غاړې ته کږه کړې او له مکې يې مرستندوى ځواکونه هم غوښتې دي.

 په دې شرايطو کې پېغمبر اکرم بايد موقعيت ښه وسنجوي،چې هوډ وکړاى شي، چې له قرېشو سره وجنګېږي،چې شمېر او جنګي کاتل (تجهيزات) يې تر مسلمانانو ډېر دي او يا پر شا شي او خپل ځواکونه مدينې ته ستانه کړي.

 پېغمبراکرم تر ژور فکر وروسته  د بې ساري مشر په څېر هوډ وکړ او دې پايلې ته ورسېد: که پر شا شي؛نو د قرېشو مشرکان به يې په ډار او سستۍ تورن کړي او بيا به ترې د مدينې د يهودو سترګه هم و نه سوځي او پردې سربېره،دا پر شا تګ به د اسلام پر تبليغ هم ناوړه اغېز وکړي.

 پېغمبر اکرم پريکړه وکړه؛خو په دې اړه يې له يارانو سره هم سلا مشوره وکړه،چې په هوډ کې ورته د برخې اخستو دود وښيي او له دښمن سره د مخامخېدو او جګړې ته چمتوالى ورزده کړي او له تجربو يې ګټه هم واخلي؛لکه څرنګه چې د “احزاب” په جګړه کې، حضرت “سلمان فارسي” (رض) د “خندق” د ايستو سلا ورکړه او پېغمبر اکرم هم  ورسره ومنله او همداسې يې د ښه هوډ بله بېلګه د “اُحد” په جګړه کې تر ماتې خوړو وروسته،د جبران لپاره،د قريشو د تعقيب هوډ وکړ او د “حمراءالاسد” سيمې ته ورپسې راووتل. همداراز د “اُحد” په جګړه کې،چې د پېغمبر اکرم د وژل کېدود اوازې دسيسه جوړه شوه؛نو پېغمبر اکرم په مناسې هوډ نيونې،د غونډۍ سر ته وخوت او خپل بېل بېل سرتېري يې په نامه ياد کړ او و يې ويل:

(( پلانکيه!دلته راشه!پلانکيه دلته راشه!زه يم رسول الله))  او داسې يې د مشرکانو دسيسه شنډه کړه.(32)

مسئووليت منل

سره له دې،چې د مشرۍ دنده د پېغمبر اکرم پر غاړه  وه او ټولو ته بېلګه و؛خو خپل لارويان يې د مشرۍ د دندې پر غاړه اخستو ته هڅول،چې په دې اړه  پياوړي شي،تردې چې په بېلابېلو سيمو کې د اسلام بريو د نړۍ ټول پوځي بولندويان ګوته پر خوله کړي وو .

 د مسلمانانو ځينې بولندويان،چې موخه يې يوازې د خداى رضا وه،ددې لپاره چې و نه پېژندل شي؛تربوزکونه وهل.سره له دې،چې د “اموي” او “عباسي”  واکمنانو په څېر بې لاري مشران يې درلودل،چې موخه يې يوازې د خپل واک ساتنه وه او تل په دې فکر کې وو،چې څرنګه اسلامي دولت په خپله کورنۍ کې وساتي،چې  وړتيا يې هم نه درلوده .

د پوځي امکاناتو رامنځ ته کول

1_ د انسان  روزنه :

يوازې اسلام دى،چې وړ انسانان او بېلګه سرتېري روزي؛ځکه د مسلمان مجاهد موخه يو له دې دوو ده :

الف: د خداى په لار کې شهادت .

ب: بريالى ژوند.

او پوهېږي په دنيا کې،چې څه کري؛هماغه په اخرت کې رېبي او څوک چې د ذرې هومره ښه وکړي؛نو وررسي  او که د ذرې هومره بد وکړي؛نو سزا يې ورکول کېږي او پوهېږي،چې ددې تېرېدونکې او لنډې دنيا له لارې کړاى شي،د اخرت تلپاتې نعمتونه لاس ته راوړي.حال دا چې نامسلمانان،ټاکلي عمر ته تر رسېدو وروسته بايد په زور عسکرۍ ته بوتلل شي،هغوى د فاسدو کورنيو اولادونه او د بې لارې مدرسو  زده کړي دي او د “توکم پالنې” پر بنسټ روزل کېږي.

  په دې وروستيو کې د نوي پوځي تفکر د خاوندانو پام،د جنګياليو د روزنې ارزښت ته را اوښتى او پوه شوي،چې روزنه بايد يوازې پوځي زده کړې نه وي؛بلکې له کوچنيوالي پيل شي.

“مارشال رومل” ليکي: ((که غواړو جګړې ته تکړه سرتېري وروزو؛نو بايد روزنه يې له زانګو پيل کړو.))

“مارشال مونتخوى” هم په خپل کتاب کې همدا سپارښتنه کړې ده. (32)

په خواشينۍ،چې په وروستيو کې،په دې اړه  د مسلمانانو وضع ډېره خرابه ده،که موږ خپل نن له  پرون سره پرتله کړو؛نو وبه وينو،چې په پخوا وختو کې د رسول اکرم لاروي،موږ د نړيوالو د لارښوونې او ازادۍ مخکښان کړي وو او نن مو وضع دومره ويجاړه ده، چې جنګي جنايتکاران او وسله پلوري راباندې واکمن دي .

 

2_ د تمبوونکي ځواک  جوړول:

ددې ځواک د جوړېدو موخه داده،چې مشر بايد دومره چمتووالى او ځواک ولري،   چې د جګړې د پېښېدو پر مهال د جګړې او د هغې د عواقبو مخنيوى وکړي .

 په دې اړه  قرآن کريم  وايي:

وَأَعِدُّوا لَهُم مَااستَطَعْتُم مِن قُوَّةٍ وَمِن رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِن دُونِهِمْ لاَتَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا مِن شَيْ‏ءٍ فِي سَبِيلِ اللّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لاَتُظْلَمُونَ(انفال/60  آيت)= او څه مو چې له وسې پوره وي،د هغوى [= دښمنانو] مقابلې ته يې چمتوكړئ او (همداراز د جګړې ډګر ته) تكړه اسونه (چمتوكړئ)،چې پرې د خداى،خپل او هغه دښمنان ووېروئ،چې نه يې پېژنئ؛ خو خداى يې پېژني او د خداى په لار(او د اسلام د دفاعي بنسټ په غښتلتيا) كې،چې هر څه ولګوئ ؛نو بشپړ مكافات به يې دركړل شي او تېرى به درباندې ونه شي.))

 حضرت “جابر بن عبد الله انصاري” (رض)  وايي ،چې پاک نبي وويل: (( هغه ډار، چې خداى له موږه د دښمن په زړه کې واچاوه،د يوې مياشتې مزله هومره لاسنيوى راسره وشو .))

له دې حديث او پورته آيته جوتېږي،چې په اسلام کې جنګي ستراتېژي، د پرشاتمبوونکي ځواک پر چمتو والي ولاړه ده،چې دا مفهوم د انفال سورت د 60 آيت د ((تُرْهِبُونَ )) له ټکي لاس ته راځي .

البته د داسې سياست درلودل طبيعي خبره ده؛ځکه اسلام د اديانو خاتم او د انسان او انسانيت را ژوندى کوونکى دى او انسانان هم د خداى بندګان دي او پېغمبر اکرم بايد داسې لارې چارې وسنجوي، چې د خداى بندګان په  امنيت کې ژوند وکړي.

تاريخ ګواه دى،چې پېغمبر اکرم د 28 غزاوو مشري کړې وه،چې يوازې په نهو هغو کې(“بدر”،”احد”،”خندق”،”بني قريظه”،”بني المصطلق”،”خيبر”،”د مکې فتح”،”حنين” او “طايف”) کې جګړه پېښه شوه،چې په خپله همدا خبره د تمبوونکي ځواک د روزنې  پر ارزښت د تاييد نښه ده.

نن هم ډېرى پوځي ستراتېژيستان د همدې نظر پلويان دي،چې بنسټګر يې پېغمبر اکرم  و  او ددې  نظر پر ارزښت هله پوه شول،چې  جګړو ستړي کړل .

جنرال “آندره بوفر” وايي:

 ((د شلمې پېړۍ انسان،چې له دوو نړيوالو جګړو ستړى او په پرمخ تلليو وسلو سمبال دى؛نو اوس د جګړې د بيا پيلېدو د مخنيوي لپاره يې د تمبولو ستراتېژي خپله کړې ده.))(34)

“جنرال مونتګمري” پر دې ستراتېژۍ رڼا اچولې:

 (( د تمبولو ستراتېژي  هغه ځواکمني ده،چې د دښمن د ناڅاپي ګوزار او پرمختګ  مخنيوى کوي او په بله وينا: هغه  ځواکمني ده، چې د جګړې د دفع او تمبونې لامل دى))

چټک غبرګون

چټک غبرګون خورا کارنده جنګي  لار ده،چې د سرتېرو د روحيې د پياوړتيا او پر دښمن د ناڅاپي يرغل او د روحيې د ماتولو لامل ګرځي.

 پېغمبراکرم هم خپل مجاهدين لټان نه وو روزلي،چې خپلې چارې يو بل ته وسپاري؛بلکې د دښمن پر وړاندې ويښتيا او هوښيارتيا ته يې رابلل.

د چټک غبرګون سريزې

 د دښمن پر لور په بيړه ورتګ،غير عادي او استثنايي کار دى اوددې لپاره، چې دا کار پايله ولري؛نو بايد ټول امکانات په کار واچاوهي، چې د دښمن پر پوځي ځواک ځان پوه کړي.

له چټک غبرګون مخکې چارې دادي

1_ د سرحدي او مرکزي ځواکونو همغږي:

ددې همغږۍ ارزښت د “انفال” سورت په 60 آيت کې جوت شوى،چې اشاره مو ورته وکړه.پردې سربېره،د هېواد سرحدي او مرکزي ځواکونه ديو بل  لازم  او ملزوم  او بشپړوونکي دي  .

اسلامي فقهاء وايي:((ډېرې چارې او څيزونه وو،چې پخوا يې موضوعيت  درلود؛ خو د وخت د بدلېدو له امله يې خپل موضوعيت له لاسه ورکړى.د ساري په توګه: “توره” او يا “اس” ځانګړې ځانګړنه نه لري؛بلکې مراد ترې له وخت سره مناسبې وزلې دي او د پولو او سرحد مفهوم،د يوه هېواد ځمکنۍ بشپړتيا ده،چې له ګاونډيو سره لګېدلې،چې هوايي او سمندري پولې يې هم رانغاړي.))

2_ چټک خبرول:

 چا چې دا دنده پر غاړه اخستې وي؛نو بايد ژر تر ژره پرې  لاس  پورې کړي،چې هغه ته چې خطر اعلانېږي،وکړاى شي،مخکې له دې،چې اوبه له ورخه  تېرې  شي، مناسب هوډ وکړي او مقابلې ته بډې ووهي.

 لاندې ټکيو ته پاملرنه به دا چار ګړندى کړي :

الف_جاسوسان او ساتندويان او په اصطلاح زړه سواندي او کارازمېيلي استخبارات چې پېغمبر اکرم همدې کار ته د مدينې په دننه  او بهر جاسوسان درلودل.

 د ساري په توګه: د پېغمبر اکرم تره  حضرت”عباس بن عبدالمطلب” او حضرت “بشير بن سفيان” د مدينې تر 400 کيلومترۍ پورې د استخباراتو دنده درلوده .

 د “عر‌بستان” په بېلابېلو سيمو کې ان په “ايران” او “روم” کې هم پېغمبر اکرم استخبارات درلودل؛لکه حضرت “عبدالله بن ابي حدرد اسلمي” (رض)،چې د “هوازن” د سيمې استخباراتي چارې سمبالولې.

ب_ د پولو ساتل او څارنه او د دښمن د موقعيت او امکاناتو پېژندو ته ګزمې لېږل، چې  پېغمبر اکرم  هم پردې خبره ډېر ټينګار کړى و او ويلي يې دي: ((د اسلام د  پولو ساتنه تر ټولې دنيا او څه چې پکې  دي،غوره دي .))

وګورئ: (سيره ابن هشام:٣ ټوک،٢٣٢ مخ)

رسول اکرم  به د دښمن پر احوال د ځان پوهولو لپاره دکشف ټولى لېږه، چې مشهوره يې د  حضرت “عبدالله بن جحش” (رض) سريه وه او کله يې په خپله هم دا کار کاوه،چې د “بدر” په جګړه کې د دښمن پر احوال د پوهېدو لپاره ووت او پردې سربېره،خپل ياران او مجاهدين يې هم دې کار ته هڅول  او د “خندق” په جګړه کې يې وويل:

 ((هر يو د دښمن سيمې ته ورشئ او ځان پوه کړئ،چې څومره اوبو کې دي او بيا مې خبر کړئ او له خدايه غواړم په جنت کې مې ملګري وي.)) (35)

3_ د چټک تګ يون د مسلمانانو چمتو کول:

 پېغمبر اکرم خپل سرتېري او لوړ پوړي بولندويان داسې روزلي وو،چې په بيړه د خطر د سرچينې پر لور حرکت وکړي او دسيسه پر خپل ځاى شنډه کړي .

د پورتنۍ ادعا روښانه دليل دادى،چې دښمن به بې له چمتووالي،د اسلامي دولت له ځواکونو سره مخ کېده؛نو ځکه خپلې شتمنۍ او هر څه يې پرېښوول  او تښتېدل.

د قرآن آيتونه پردې خبره ټينګار کوي،چې مسلمانان دې د دښمن پر لور په بيړه وخوځېږي،چې دا خبره د انفال سورت په 63 آيت کې هم راغلې ده،چې اشاره ورته وشوه.

څښتن تعالى د “عاديات” په لومړيو آيتونو کې د مجاهدينو پر اسونو قسم خوري ، چې همدې واقعيت ته اشاره ده.

ننني پوځي بولندويان هم پردې خپره پوه دي او د خپلو ځواکونو له  ننووتو مخکې،د دښمن سيمه  په  پرمخ تلليو الوتکو بمباروي،چې د ځواکونو ننووتو ته يې لار پرانځي او دا ټوې چارې د ځان او دښمن ترمنځ د واټن او د يرغل د وخت راکمولو ته کوي؛ځکه دا دواړه لاملونه د جګړې د برخليک په  ټاکلو کې ستره  ونډه  لري.

پوځي سياست

پوځي سياست  لاندې ډولونه لري:

1_ عمومي پوځي سياست :

د عمومي پوځي سياست پلي کولو ته د  پېغمبر اکرم تر ټولو مهم چار،په مدينه کې د ستراتېژيکي پوځي هډې جوړول وو،چې لاندې اقدامات يې اغېزې دي. (36)

الف:په مدينه کې د پېغمبر اکرم  په مشرۍ، د اسلامي دولت جوړول او د دولت د اقتصادي، پوځي،سياسي او ټولنيزو بنسټونو پياوړي کول و.

ب: مدينه يې د اسلام د تبليغ او د اسلام د دفاع  مرکز وګرځاوه .

ج:د بېلابېلو “سريه” وو او غزاوو مشري به له مدينې کېده،چې تاريخپوهانو يې شمېر اتيا ليکلى دى.

  او په دې توګه مدينه پر پياوړې هډې واوښته چې د پېغمبر اکرم موخې يې پلي کولې او له ډېرو ځايو ورته خلک راتلل او له  پېغمبر اکرم  سره يې ليدل او  په اسلام يې ايمان راووړ .

2_ د جګړې اداره،سمبالنه او مديريت :

رسول اکرم لاندې څلورو موخو ته د رسېدو لپاره جنګي سياست پلى کاوه:

الف :په بشر ضد چارو کې د اسلام د دښمنانو،قريشو او يهودو نهيلول،چې ټول ددې سياست د پلي کېدو شاهدان وو .

ب :د مدينې د کورني او بهرني امنيت  ټينګښت.

ج :د اسلامي دولت د امنيت او استخباراتو پياوړتيا،چې پينځه کاله وروسته، اسلامي دولت دومره پياوړي استخبارات درلودل،چې د دښمن له هر خوځښته خبرېدل او تاريخ داسې پېښه نه ده ليدلې،چې د اسلامي دولت پر پلازمېنه د دښمن ناڅاپي يرغل شوى وي .

د: پر دښمن اقتصادي ګوزار_ او دا هغه تاکتيک دى،چې په هره  مبارزه کې مهمه ونډه لري. له شامه مکې  ته  د قريشو د مشرکانو د کاروانو د لارو  ناامنه کول هم  ددې  سياست د پلي کولو لپاره وو.

د پوځي سياست موخې

د پېغمبر اکرم د بعثت موخه دا وه،چې انسانان د ښوونې روزنې له لارې الهي کمال او قرب ته ورسوي او پوځي سياستونه يې په دې لار کې د خنډونو لرې کولو ته وو. (37)

 پېغمبر اکرم دوه ډوله پوځي خوځښتونه درلودل :

الف – وړومبنى جهاد:

 دداسې خوځښتونو مشروعيت،ديني مشر ته اړتيا لري. اسلام د خداى پيغام دى او بايد د نړيوالو غوږونو ته ورسي او که څوک،ګوند يا دولت د اسلام د خپرېدو مخنيوى وکړي؛نو بايد دا خنډ لرې کړاى  شي.

ب_ دفاعي خوځښتونه:

ددې خوځښتونو موخه د اسلامي حکومت او قرآن ساتنه او د هغه خطر مخنيوى دى، چې د اسلام شتون ته ګواښ وي.

د پېغمبر اکرم  پوځي شخصيت

ځينې خلک زموږ دې کار ته مبالغه وايي،چې موږ پېغمبر اکرم بې سارى  او  تکړه  پوځي شخصيت،چې يو ديني او اخلاقي شخصيت و ښيو. حال دا چې دا بې بنسټه خبره ده؛ځکه په رښتيا رسول اکرم له پوځي اړخه په تاکتيک او ستراتېژۍ کې د پياوړي دولت بنسټګر و.

استاد “راتب عرموش” ليکي: ((عربو لومړى د شعر په ويلو لاس پورې کړ او بيا يې قواعد وضع کړل او همداسې سترو مشرانو هم وړومبى د جګړو مشري وکړه،چې ځينو ماتې خوړه او ځينو برى مونده او بيا نور راغلل  او د هغوى د ماتې او بريو د لاملونو په څېړلو يې لاس پورې کړ او په دې توګه يې د جګړې اصول او بنسټونه تدوين او راټول کړل  .)) (38)

1_ د قوماندانۍ ځانګړنې:

بې د “اُحد” له جګړې (،چې د پېغمبر اکرم له حکمه د ځينو غشي اېشتونکيو د سرغړونې  له  امله،مسلمانانو ډېر تلفات وګالل)،په ټولو جګړو کې د  پېغمبر اکرم  سمې کړلارې جوړونې،پوځي ځيرکۍ او اسماني ملاتړ،بې سارى پوځي مشر کړى  و،چې ټول پوځي  شنونکي  پرې  اعتراف کوي.

  اوس د  پېغمبر اکرم  ځينې ځانګړنې :

الف_ بدني چمتووالى:

پخوا،جګړه زموږ د وخت په څېر نه وه،اوس د ټڼۍ په کېکاږلو د بمونو  او ګوليو باران شي. حال دا چې پخوا جګړې د جنګياليو په بدني تياري پورې اړه درلوده؛د جګړې ډګر ته درسېدو لپاره به شپې او ورځې مزلونه کېدل او څو ورځې به لاس پر لاس جګړه وه اود جګړې مشران به هم له خپلو سرتېرو سره  اوږه پر اوږه  جنګېدل .

رسول اکرم ښه تکړه او د مړانې خاوند و،چې د اسلام لوړ پوړى پوځي بولندوى ؛ حضرت “علي” يې په اړه  وايي:((د جګړې تنور به چې سور شو او سخته به راغله؛نو رسول اکرم به مو پناه  و. ))

 تاريخپوهان ليکي: د خداى رسول له ((رکانه)) نومي جنګيالي سره مبارزه وکړه او پر ځمکه يې راوايشت.

 د “بني المصطلق” جګړې ته يې له خپلو يارانو سره  اوږد مزل وکړ؛ټول ياران  يې ستړي شول ؛خو رسول اکرم ستړى نه شو.

 له مسلمانانو سره يې د “خندق” په ايستو کې يو ځاى مټې بډ وهلې وې  او د مسلمانانو مخې ته به چې ستر ګټ راغى؛نو له رسول اکرمه يې مرسته غوښته او هغه هم  د ميتي  په ګوزارونو ګټ  دړې  وړې کاوه .

ب _ لرليد:

تدبر او لرليد د هوښيارۍ او پوځي تجربې تر ټولو پر مخ تللى پړاو دى.

دلته د پاک نبي  د لرليد څو بېلګې  راوړو :

1_ د حديبې له سولې سره د رسول اکرم هوکړه: حال دا چې د  حضرت عمر (رض) په ګډون ډېر مسلمانان له سولې  سره مخالف وو  او پر  پېغمبر اکرم  يې نېوکې کولې . (39)

2_ له “عبدالله بن ابى” ( د مدينې د منافقانو له مشر ) سره تر هغه پورې ملګرتيا،چې دکار حقيقت يې معلوم شو.

3_ په بېلابېلو ځايو کې د حضرت “علي” (ک) مطرح کول .

ج _ چټک هوډ :

لکه څنګه،چې مو په تېرو مخونو کې هم ورته اشاره  وکړه،پر الهي مرستو سربېره،د ډاډ او هوډ پر سموالي او د اسلامي دولت د ځواکونو د خپرېدو د مخنيوي لپاره يې پياوړي  استخبارات درلودل او د “خندق” تر جګړې وروسته،پېغمبر اکرم هوډ وکړ پر “بني قريظه و” يرغل  وکړي او د  فتنو جرړې يې له بېخه  وباسي او هغې سيمې ته تر رسېدو وروسته يې 25 ورځې کلابند کړل،چې حکم ته يې غاړه کېښووه،چې په هغه وخت کې دا د اسلام او مسلمانانو په ګټه غوره او پر ځاى پرېکړه وه .

 د_ پياوړې اراده:

پياوړې اراده  هغې  ته  ويل کېږي، چې هوډ کوونکى يې د ټولو ستونزو او سختيو په شتون کې عملي کړي .

“مونتګمري” وايي:((مېړانه،سمه هوډ لرنه او پياوړې اراده تر هغو ځانګړنو دي، چې له عادي انسانه غوره او وړ مشر جوړوي.))(40)

لکه د “اُحد” په جګړه کې د پېغمبر اکرم  پولادي اراده او له يارانو سره سلامشوره او خپله سلا يې،چې جنګيالي دې له مدينې نه وځي؛خو د ډېرى مسلمانانو سلا وه،چې له ښاره د جګړې ډګر نه جوړوو او بيا پېغمبر اکرم د جګړې جامې واغوستې او و يې ويل:((يو پېغمبر ته نه ښايي،چې د جګړې جامې واغوندي او بېرته يې وباسي؛خو دا چې له خپل امت سره له جګړې راستون شي.))

ه_ پر ځان واکمني:

که يو مشر په کړکېچ کې پر ځان واکمن نشي او ځان کابو نه کړاى شي؛نو سرتېري به يې وشيندل شي او ماته به يې په برخه وي .

پېغمبراکرم په کړکېچنو شرايطو کې بشپړ ډاډ درلود او د حساب وکتاب له مخې يې منطقي غبرګون ښـووه.

 هغه مهال،چې پر ځمکه پروت و او”غورث بن الحارث” په ايستلې توره پرې چغې کړې: (( محمده ! اوس به دې څوک  له ما ژغوري؟))

 پېغمبر اکرم په سړه سينه ورته وويل: (( الله !))

 له همدې سره د “غورث”  له  لاسه توره ولوېده. 

 له ياده مو و نه وځي،چې په “احد” او “حنين” کې بې له  لږ شمېر يارانو نور له جګړې وتښتېدل؛نو رسول اکرم په ډاډه زړه مبارزې ته دوام ورکړ؛ځکه  وارخطا کېدل يې د اسلام  له منځه  تګ  .

 و_ د خپور وور لښکر بېرته راټولول:    

د “سوريې” لوى درستيز ((مصطفى طلاس)) د پېغمبراکرم ددې ځانګړنې په اړه  ليکي:

د تاريخ په بهير کې د هغو پوځي بولندويان د ګوتو په شمېر دي،چې د لښکر تر شيندلېدو وروسته يې، و کړاى شول،خپل سرتېري راټول او تنظيم کړي؛نو ځکه د دنيا ستر پوځي بولندويان د پېغمبر اکرم دې ځانګړنې ته  سلامي  ولاړ دي .)) (41)

چې  پېغمبر اکرم دا  کار د “حنين” په جګړه کې وکړ او برى يې وموند .

ز_  د اصحابو او دښمن پر ځانګړنو ځان  پوهول:

ح _ په زوره پر نورو د خبرې له منلو ځان ژغورل او د اصحابو د  مشورو درناوى.

ط_  د کړيو هوډونو د دندو پر غاړه اخستل او قبلول يې :

 د احد په  جګړه کې تر ډېرو تلفاتو وروسته يې څوک ملامت نه کړ او د کار پړه يې پر ځان واچاوهله،که څه هم له مدينې د راوتو هوډ يې د اصحابو په مشوره کړى و .

2_ د جنګياليو روزل:

 د جنګياليو روزل،د پېغمبر اکرم د پوځي شخصيت بل اړخ  و؛ځکه ښه خبر و په جګړه کې د بري راز د تکړه جنګياليو روزل دي.

3_ د وسلې چمتو کول:

 پېغمبراکرم د وسلې شمېر او څرنګتيا ته ارزښت ورکاوه؛ځکه ځينو وسلو د دښمن وسلې له کاره غورځولې؛لکه د “خندق” په جګړه کې د کندې ايستو پايله دا شوه ، چې مشرک ځواکونه پر اسلامي ځواکونو يرغل  و نه کړاى شي.

 له هجرت 6 مياشتې وروسته چې د جهاد حکم راغى؛نو پېغمبر اکرم د پوځي ځواکونو او بولندويانو په ټاکلو لاس پورې کړ او د پېغمبر اکرم له لوري د لومړۍ لېږل شوې سريه مشر حضرت “حمزه”(رض) د پېغمبر اکرم  تره  وټاکل شو؛البته ځينو تاريخپوهانو حضرت “عبيده بن حارث” (رض) ښوولى دى .

په”يعقوبي تاريخ” کې دپېغمبر اکرم  له لوري،د ټاکليو بولندويانو نومونه راغلي دي.

جګړې ته کړلار

الف_ تبليغاتي جګړه:

“ناپليون” وايي:(( په جګړه کې معنوي لامل تر مادي لامله درې ګرايه زيات ارزښت  لري .)) (42)

 لازم ګڼم هغې تبليغاتي جګړې ته لنډه اشاره وکړم،چې حضرت “نعيم بن مسعود عطفاني” د مشرکانو پر خلاف پيل کړه.

  “نعيم” تر اسلام راوړو وروسته رسول اکرم  ته وويل: (( رسول اکرمه ! زه  له  خپل  ټبره  پټ  مسلمان  شوى يم؛نو که د اسلام  پرمختګ ته څه لارښوونه وي؛ورته چمتو يم.))

د خداى استازي ورته وويل:(( نعيمه ! په تبليغ د خپل  مشرک ټبر روحيه کمزورې کړه،چې په جګړه کې دوکه او چل روا دى.))(43)

ب_ د يارانو د روحيې  له کمزورۍ مخنيوى:

 د اسلام له ځواکونو د هغو کسانو لرې  کول، چې  د مسلمانانو روحيه يې کمزورې کوله.

پېغمبر اکرم، چې خبر شو: د”عبد الله بن ابى سلول” هم ژمني يهودان غواړي له مشرکانو سره په جګړه کې له مسلمانانو سره مرسته  وکړي؛نو پېغمبر اکرم وويل: ((ايا مسلمان شوى يې؟))

 ورته وويل شول:(( نه!)) پېغمبر اکرم: ((بېرته يې ستانه کړئ؛ځکه نه غواړم د کافر په مرسته پر مشرک  ‌برلاس شم . )) (44)

5- اروايي جګړه:

اروايي جګړه د جګړييزې ارادې د دړې  وړې کېدو تر ټولو مضبوطې وزلې دي او هغوى چې پر جنګي فنونو پوهېږي،خبر دي چې تر پوځي جګړې د اروايي جګړې برى ژر او ارزانه دى؛ځکه په اروايي جګړه کې د دښمن پر عقل،فکر او عواطفو يرغل کېږي او د دښمن د سرتېري تر ټولو قيمتي څيز؛يعنې معنوي روحيه له منځه وړي.

“مارشال رومل” وايي:

 ((برى به د هغه  پوځي مشر وي،چې د دښمن  پر بدن  تر بر لاسي د مخه پر عقلونو يې برلاسى شي ))

د فرانسې پخوانى ولسمشر “جنرال دوګول” وايي:

 (( يو دولت په جګړه کې د بري لپاره، جګړې ته د سرتېرو تر لېږلو د مخه دې د دښمن پر خلاف اروايي جګړه پيل کړي او د جګړې پر مهال دې هم له دې  لارې د خپلو سرتېرو روحيه غښتلې کړي.))

په دويمه نړيواله جګړه کې د “بريتانيا” لومړي وزير “چرچيل” ليکي:

 ((په ډېرو ځايو کې اروايي جګړې د تاريخ  څېره اړولې ده .))(45)

 سره له دې،چې پېغمبر اکرم  په داسې وخت کې ژوند کاوه،چې له تمدن او پرمختګه لرې و؛خو د جګړې د ستراتېژۍ په اړه  يې داسې څرګندونې درلودې، چې د اوسنۍ زمانې د پوځي ستراتېژيو بنسټ دى،چې په لنډو ورته اشاره کوو :

الف _ ځواکمني:

د پېغمبر اکرم د “انفال” شپېتم آيت ته پام و،چې:((ترهبون به عدو الله  وعدوکم )) او پوهېده،چې د اسلامي دولت ځواکمني د خداى او بشريت دښمنان وېروي او پر اسلامي دولت ديرغل فکريې له مغزو وباسي؛نو له مجاهدو مسلمانانو يې داسې پياوړى لښکر جوړ کړ، چې مشرکانو او کفارو به ورسره له مخامخېدو ډډه کوله،چې په ټوله کې پاک نبي په  28 غزاوو کې ګډون کړى و،چې 19 يې بې له جګړې تر سره  شوې دي .

ب _ په ژبه جهاد:

 رسول اکرم وايي: ((مؤمن  په ژبه او توره د خداى په لار کې جهاد کوي .)) ( 46)

 لومړى دا چې تبليغ وزلې دي او د وخت له لاسه ورکولو مخکې، دښمن ته په نېکيو امر او له بديو يې ژغورل پکار دي .

 دويم دا چې تبليغ د دښمن په وېرولو کې خورا ونډه لري او نن ترې پر انساني عواطفو،چلن او فکر د اغېز له امله په تبليغاتي جګړه کې کار اخستل کېږي.د اسلام په صدر کې په ژبه د جهاد يوه بڼه  د ((الله اکبر))، (( احد احد )) او (( امت امت )) شعارونه ورکول وو. نن هم د سرتېرو راهڅولو ته شعارونه ورکول کېږي؛خو دا شعارونه فاشيستي او توکميز دي.

له اروايي جګړې د ځان ژغورنې لارې

1_ ايمان او عقيده:

 بې ايماني او د عقيدې سستي هغه ستره روحي ناروغي ده،چې له پخوا تر اوسه يې دډېرو پرروحيه ناوړه اغېزه کړې او لري يې. هماغه ستر پېغمبر،چې ځان يې پر خداى  سپارلى و او د شيطان پر لښکر يې چورت نه واهه؛خداى يې د يارانو او اصحابو په اړه  وايي: ((مؤمنانو ته چې ځينو وويل:ستاسې پر ضد يې سترلښکر راټول کړى؛نو وډارشئ او ځان  ترې وساتئ، چې دې  خبرو يې ايمان نور هم غښتلى کړ،ويې ويل: خداى راته کافي دى او خداى تر ټولو غوره پالندوى دى .))؛الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَاناً وَقَالُوا حَسْبُنَا اللّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ=دوى هغه كسان دي،چې(ځينو) خلكو ورته وويل : (( خلكو [=ددښمن لښكر ] ستاسې پر خلاف د بريد لپاره راټول شوى دى؛ نو ترې ووېرېږئ !)) نو ددې خبرې په اورېدو يې ايمان نور هم پياوړى شو، و يې ويل: ((موږ ته خداى بس دى او(هغه زموږ) غوره ملاتړ او کار سازى دى.)) (47)

 هو ! د اروايي جګړې  پر وړاندې عقيده  او ايمان د مسلمانانو تر ټولو کلک  ډال و.

2_ صبر او لمونځ:

 د اسلام د دښمنانانو د اروايي دباوونو مقابلې ته صبر او لمونځ پياوړې وزلې دي.

 خداى په قرآن  کې  وايي:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَبْرِ وَالصَّلاَةِ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ(بقره/۱۵۳) = مؤمنانو! په صبر(او زغم) او لمانځه سره مرسته و غواړئ (؛ځكه ) خداى له صابرانو سره دى . ))

((وَلاَ تَقُولُوا لِمَن يُقْتَلْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَكِن لاَ تَشْعُرُونَ= او د خداى په لار كې وژل شويو ته  مړه مه وايئ؛بلكې (هغوى) ژوندي دي؛خو تاسې نه پوهېږئ.(او په حسي درک ورته ځير کېداى نشئ) .(بقره/۱۵۴)

وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالَّثمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ(بقره/۱۵۵)= او موږ به هرومرو تاسې په وېره او لوږه او د سرومال او حاصلاتو په زيانولو ازمېيو او زېرى وركړه د زغم خاوندانو ته؛))

((الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلّهِ وإِنّا إِلَيهِ رَاجِعُونَ(بقره/۱۵۶)= (او) هغو (صابرانو) ته زېرى ورکړه، چې د مصيبت په ورسېدو يې وويل:(( موږ د الله يو او د هغه لوري ته ورستنېدونکي يو! ))

((أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِن رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ(بقره/۱۵۷)= دوى هماغه (کسان) دي،چې د خپل پالونكي درود،لطف او ځانګړى رحمت پرې لورېدلى دى او همدوى سم لاري دي.)) (49)

3_ له سستۍ او ناغېړۍ ځان ژغورل:

 د قرآن آيتونه،نبوي سنت او د امامانو ويناوې،مسلمانانو ته ډاډ او تسل ورکوي او سپار‌‌ښتنه کوي،چې له  لټۍ او سستۍ ځان وژغوئ،چې ستره روحي ناروغي ده.

 قرآن مجيد مسلمانانو ته وايي:

(( وَلاَ تَهِنُوا وَلاَ تَحْزَنُوا وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِن كُنْتُم مُؤْمِنِينَ( آل عمران/۱۳۹)=اوكه تاسې (په رښتيا) مؤمنان ياست (؛نو) مه سستېږئ او مه خپه كېږئ او همدا تاسې برلاسي ياست.))

((إِن يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ وَتِلْكَ الْأَيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَيَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَدَاءَ وَاللّهُ لاَ يُحِبُّ الظَّالِمِينَ( آل عمران/۱۴۰)= كه تاسې( داحد په ډ ګركې) ټپي شوي ياست ( او ماتې مو خوړلې)؛ نو(د بدر په ډګر كې ) هغه  ډله هم ستاسې په څېر ټپي شوې وه او موږ د ( برى او ماتې) دا ورځې د خلكو ترمنځ اړوو را اړوو(،چې دا د دنيوي ژوندځانګړنه ده) چې خداى مؤمنان وپېژني او له تاسې شاهدان ونيسي او خداى ظالمان نه خو ښوي. ))

((وَلِيُمَحِّصَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَيَمْحَقَ الْكَافِرِينَ ( آل عمران/۱۴۱)= او چې خداى مؤمنان چاڼ كړي ( او تكړه شي) او كافران (ورو ورو)  پوپناه شي. ))

((أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَعْلَمِ اللّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَيَعْلَمَ الصَّابِرِينَ ( آل عمران/۱۴۲)=ايا انګېرئ، چې (يوازې دايمان په ادعا) به جنت ته  ولاړ شئ، حال دا چې تر اوسه خداى په تاسې كې مجاهدين او صابران نه دي معلوم كړي.)) (50)

 د قرآن  پر کلامي سپارښتنو سربېره،د احدد جګړې پېښه په دې اړه  عملي بېلګه ده. په  هغه  جګړه کې سره  له دې،چې  مسلمانانو ترخه ماتې وخوړه؛خو د پېغمبر اکرم  لاروي يې د ژغورنې لامل شوه او مؤمنانو ته يې له نفس سره مبارزه او اکبر جهاد ورزده کړ.

4_واقعيتونه راوړاندې کول:

 سره  له دې،چې د غير الهي دولتو تبليغات د خپلو او نورو ولسونو د ارادو د سستولو لپاره،له دروغو او دوکو کار اخلي؛خو په دې وروستيو کې پوهانو جوته کړې،چې د واقعيت د ويلو هومره هېڅ څيز نه شي کړاى د اروايي جګړې ناوړه اغېزې له منځه يوسي؛ځکه د واقعيت پټول په انسان کې فکري تشه رامنځ ته کوي او د دښمن په تبليغاتو بې لارې کېږي؛نو ځکه سمه خبر رسونه او د واقعيتونو ښوول،په خلکو کې د شک د له منځه وړو يوازېنۍ لار ده .

تاريخپوهانو د احد په  جګړه کې د پېغمبر اکرم د صحابي حضرت “انس بن نظر” کيسه رانقل کړې ده: د حضرت “عمر” او حضرت “طلحه” (رضى الله عنهما) په ګډون يوې ډلې مسلمانانو،چې کله د پاک نبي د وژل کېدو يې واورېدل؛نو يو بل ته يې وويل: کاشکې،چې يو تن مو “عبد الله بن ابى سلول” (د منافقاتو مشر) ته لېږلى واى،چې له مړينې د مخه يې راته له ابوسفيانه امان اخستى واى. دا مهال  حضرت “انس” ورته وويل: (( خلکو! که “محمد” مړ شو؛نو خداى خو يې مړ نه دى؛نو کومې موخې ته چې “محمد” جنګېده؛تاسې هم وجنګېږئ.)) بيا “انس” اسمان ته مخ کړ او و يې ويل:((خدايه ! زه د دوى له ويلو درنه بښنه غواړم او له  وړانديزه يې بېزاره يم.)) د جګړې ډګر ته يې ورودانګل او شهيد شو . (51)

له  ام المؤمنين عايشې (رضى الله عنها) روايت دى،چې:(( لومړي خليفه  به چې د احد د جګړې  ورځ  راياده کړه؛نو پر ژړا به  شو او ويل به يې”هغه ورځ  د “طلحه” د تېښتې  ورځ  وه. )) (52)

او له دې مخکې مو هم ويلي وو،چې ګران پېغمبر پر غونډۍ ودرېد او تښتېدليو يارانو ته يې په نامه غږ وکړ، چې حضرت “عثمان بن عفان” هم پکې  و.

 د احدد جګړې پر ورځ  د پېغمبر اکرم د ژونديتوب واقعيت نه يوازې د پېغمبر اکرم د وژل کېدو د اوازې د شنډېدو لامل شو؛بلکې د شيندل شوي لښکر د بيا راټولېدو لامل هم شو؛مسلمانان بېرته ډاډه شول او پوه شول،چې د خداى د وعدې له مخې به،برى د مسلمانان وي .

“صحيح بخاري” روايت کړى چې:

 ((“ابي قتاده”وويل: مسلمانان د “حنين” د جګړې پر ورځ وتښتېدل،زه هم وتښتېدم  په  تښتېدليو مسلمانانو کې مې “عمر بن الخطاب” هم وليد،ورته مې وويل: پر خلکو څه وشول ؟ “عمر” وويل :د خداى حکم ……. )) (53)

او پر هغه  ورځ  يوازې حضرت  “علي” د جګړې  په  ډګر کې  پاتې  شو او ټينګ ودرېد.(54)

او په دې توګه ستر پېغمبر جوته کړه،چې د نفسونو سموونکى،د زړونو شفا بښونکى او روزونکى دى او هېڅکله به د هغو له  سمونې نه ستړى کېده، چې د پېښو له امله نهيلى کېدل.

بل پوځي ګام

 لرليد رسول اکرم اړ کړ،چې د احد په جګړه کې د روحي ګوزار د اغېز د منځه وړو ته په بل پوځي اقدام لاس پورې کړي؛ځکه تر هغو پېښو وروسته،پېغمبراکرم د پوځي مشر په توګه له دغو مسئلو سره مقابلې  ته چاره سنجولې وه :

الف _ په مدينه او چاپېريال کې يهودو،منافقانو او مشرکانو،پر مسلمانانو ملنډې وهلې او  پر ماتې يې خوشحالۍ کولې.

ب _ د مسلمانانو د واکمنۍ دبدبې ته ګواښ.

ج _”عبدالله بن ابى سلول” ادعا کوله،چې پېغمبر اکرم يې خبرې ته غوږ نه و اېښې او پر خپلو هم ژمنو په غوسه دى او سره له دې،چې په جګړه کې يې ونډه نه وه اخستې؛خو د مسلمانانو د روحيې کمزورولو ته يې تبليغات کول.

د_ او که  د جګړې  پايله هماغسې پاتې واى؛نو تل به د مسلمانانو پر تندي د ماتې ټاپه  لګېدلې واى او د عربستان  په  نورو ځايو کې به ترې د مشرکانو سترګه هم نه  سوځېده او قريشو به بيا يرغل ته پر بډو ګوتې وهلې واى.

 د پورته دليلونو له مخې،پېغمبر اکرم هوډ وکړ د احد د جګړې د ماتې جبرانولو ته حساب شوى ګام پورته کړي او د مسلمانانو ټپي روحيه بيا ورغوي او د يهودو او منافقانو پر زړونو د وېرې رپ ولګوي؛نو د احد تر جګړې وروسته يې اعلان وکړ: ((هغه مسلمانان دې د قريشو شړلو ته له مدينې راووځي،چې د احد په جګړه کې يې برخه اخستې وه.)) مسلمانان د پېغمبر اکرم د حکم  له مخې د مدينې په اته ميلۍکې “حمراءالاسد” سيمې ته راووتل.”ابوسفيان” چې خبر شو؛ نو ګومان يې وکړ مسلمانانو تازه ځواکونه راوستي  او همدا ګومان يې لامل  شو،چې  پر لښکر او “ابوسفيان” د وېرې  رپ ولګي او د مکې پر لور وتښتي؛نو مسلمانانو ددې سنجول شوي حرکت له  لارې خپله دبدبه بېرته تر لاسه کړه او د رسول اکرم حکيمانه مشرۍ،مسلمانان له روحي ماتې وژغورل.

ددې حکيمانه مشرۍ بله بېلګه د “خيبر” په جګړه کې ده؛په سر کې  پېغمبر اکرم د حضرت “ابوبکر”(رض) په مشرۍ مسلمانان د يهودو کلا نيوو ته ولېږل؛خو تر څه  مودې وروسته ماتې خوړلي راستانه شول.

 بله ورځ يې مسلمانان د حضرت “عمر”(رض) په مشرۍ د همدې موخې لپاره ولېږل؛خو هغوى هم تش لاس راستانه شول.

 مجاهدينو به خپل بولندوى او بولندوى به خپل مجاهدين له دښمنه په وېره تورنول. د حضرت”جابر بن عبدالله” (رض) د روايت  له مخې،چې “حاکم حسکاني” په “مستدرک” کې راوړى او صحيح يې ګڼلى،پېغمبر اکرم يارانو ته وويل: ((سبا به د مشرۍ بېرغ هغه ته ورکړم،چې خداى او رسول  يې  پرې ګران دي او هغه هم پر خداى او رسول يې ګران دى او هېڅکله  له جګړې تښتېدلى نه دى،خداى به يې کلا په  لاس فتح  کړي او برى به مو په برخه شي.)) سبا ټول په تمه  وو، چې د خداى استازى به څوک بولندوى ټاکي. پر هغه ورځ د “علي” سترګې خوږېدې؛خو پېغمبر اکرم ورته د مشرۍ بېرغ ورکړ او هماغسې  وشول،چې پېغمبر اکرم ويلي وو او”علي” د خيبر د کلا ورونه پرانستل. )) (55)

هو! د څښتن استازي  خپل سرتېري  داسې روزلي وو،چې د ماتې روحي اغېزې يې په سترو بريو له منځه وړې.

درېیم څپرکى

سيره او مديريت

غربي عالم”توماس کار لايل”(١٧٩٥- ١٨٨١ز)د پېغمبراکرم د مديريت په اړه   ويلي دي :

 (( په رښتيا چې سپېڅلي خداى،عرب  په اسلام له  تيارو رڼا ته راوايستل او هغو مړو او مړاوو خلکو ته يې ژوند او خوځښت ورکړ. له اسلامه مخکې لالهانده،بېنومه او بېوزله وو،چې د ژوند له پيله يې په وچو او سوځنده دښتو کې بې له کډوالۍ،په تاريخ کې بله کارنامه نه ده کښل شوې؛خو څښتن ورته استازى ولېږه او له بېنومۍ يې پر شهرت او له کمزورۍ يې  پر ځواکمنۍ واړول او په  ټوله نړۍ کې يې رڼا خپره شوه  او وړانګې يې له شماله تر جنوب او له  ختيځه  تر لوېديځه  ورسېدې .))

“فيردريک روکرت” (١٧٦٦- ١٨٦٦ز) جرمنى ختيځپوه او د ((وين)) او ((برلين)) د پوهنتونو استاد وايي:

((هغه کړلارې او قوانين،چې “محمد” خپل امت او نړيوالو ته راوړل،د هر اړخېزې ستاينې او درناوي وړ دي او د دين د معجزې دليل يې دادى،په هغه وخت کې،چې د برنامو او قوانينو د پلي کولو او بري هېڅ شرايط چمتو نه وو؛خو صداقت،پاک نيت او د موخو ستريا يې ټول ناشوني کړل .))

مديريت ته ټوليزه کتنه

له ديني پوهې بې اعتنا او جاهلي ټولنې،پخوا او اوس د مادي او ناپوهو انسانانو د نظرياتو په زخمو کې لالهانده دي  او چې  بيا جاهلي ټولنو ته الهي پېغمبرانو لار وښووه؛نو يهودانو پر ناڅيزه بيه د  ((تورات)) نوراني کتاب  واړاوه او مسيحيانو يې په  لاورۍ ((انجيل )) واړاوه.

وروسته چې هغوى د ژوند د بېلابېلو چارو د مديريت په اړه  د خپلو اديانو له بېوسۍ خبر شول؛نو په دې ګومان،چې خپل اړول شوي اسماني کتاب ته  لوړکړي؛نو له مادي فلسفې سره يې د مفاهيمو په  ګډولو لاس پورې کړ،چې ددې اړونو او ګډولو پايله د ځمکنيو او اسماني مفاهيمو ګډوډي او پردې دين ځينې ناروا ازادۍ او ارتجاعي ارزښتونه وتپل شول،چې ويلاى شو،د نږه ماده پالنې تاوان تردې ګډوډۍ لږ دى.

ددې بى لاريو بل غبرګون د پاڅونو او خوځښتونو رامنځ  ته کېدل وو .

  د کليسا له لوري د ګناهونو د بښل کېدو د سند پر خلاف  د ((لوتر)) پاڅون  او د فرانسې ستر پاڅون له دينه د سياست د بېلولو پيلامه وه او همدا و،چې نړۍ پر داسې ځنګله واوښته چې زورور پکې  پر کمزوريو نه لورېږي،شتمن بېوزلي زبېښي او د نړۍ په بېلابېلو سيمو کې د وينو نېزونه وبهېدل او تر دوو خونړيو نړيوالو جګړو وروسته، اوس هم په نړۍ کې ګډوډي ده .

پېغمبر اکرم بېسارى  مدير و

د لويديځ او ختيځ سترو عالمانو په ټولو اړخونو کې د پېغمبر اکرم لوېښت منلى، چې يو يې مديريت هم دى:

هغه با کفايته او پياوړي مدبر مدير،له شيندلې جاهلي ټولنې،ستر “واحد امت” جوړ کړ او د رسالت رڼا يې بېلابېلو سيمو ته ورسوله او د اقتصاد،سياست او قانون اېښوونې په برخو کې يې علمي او انساني پاڅونونه رامنځ ته کړل.

 پخوا مو هم ورته اشاره وکړه او د لويديځ عالمانو هم منلې،چې اسلامي پوهې د نننۍ نړۍ د ډېرو پرمختګونو، خوځښتونو او بدلونو لامل و او شک نشته چې د اسلامي نړۍ د ټولو پرمختګونو لامل د رسول اکرم بې سارې  اداري  کړلارې او سيره ده. هغه پېغمبر،چې د قرآن د وينا له مخې،ټولو مسلمانانو ته غوره بېلګه ده؛

 ((لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَن كَانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيراً(احزاب/٢١)=سکه د خداى د استازي په ژوند كې ستاسې هغو خلكو ته غوره بېلګه ده،چې خداى او د اخرت ورځې ته هېله من وي او خداى ډېر يادوي . )) (56)

او د بشر ي ژوند د ټولو چارو مشر دى .

د  پېغمبر اکرم  د مديريت يوه برخه

خبره به درسول اکرم د بلنې له وړومبيو ورځو راواخلو،چې خپلې کړلارې يې  پر دوو برخو وېشلې  وې :

الف : په مکه کې مديريت.

ب: په مدينه کې مديريت .

پېغمبر اکرم په مکه کې د ډېرو کړاوونو په ګاللو،د توحيدي آيتونو په لوستو او په راويښوونکيو پوښتنو او ځوابونو او د آخرت او د دوزخ د اور په رايادولو،د نومسلمان د عقيدو په جوړولو او له زړونو او فکرونو يې د جاهليت د دوړو په څنډلو لاس پورې کړ او په تبليغ يې،ټول د الهي دين منلو او د جاهليت  د دودونو پرېښوولو ته راوبلل.

 دا ديارلس کاله د ښوونې او روزنې، په تېره بيا د افکارو د روزنې پړاو و؛نو ځکه په دې پړاو کې د قرآن  ډېر شمېر آيتونه راغلل .

د يادونې وړ ده،چې سمه عقيده او بنسټي ايمان،له عادي خلکو “امين” او “مخلص” مسلمانان جوړوي،چې ټولنې ته د ورننووتو او د مدني دندو د پر غاړه اخستو  پر مهال د اسلامي کړنلار او چلن ننداره کوي،چې د عبادي کړلارې پلي کول د همدې موخې  او د امينو انسانانو روزلو ته  وو،چې پينځه وخته لمونځ،د قرآن لوستل او نور عبادتونه هم پکې  شامل وو،چې پېغمبر اکرم يې مسلمانانو ته سپارښتنه کړې وه او په خپله يې هم د هغوى په سرته رسولو کې خورا کوښښ کاوه،چې پېغمبر اکرم او نورو مسلمانانو د شپې لمونځ او يو لړ نور عبادتونه،د ژوند يوه برخه ګرځولي،چې قرآن يې په اړه  وايي:

((رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى‏ مِن ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ وَاللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَن لَن تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرآنِ عَلِمَ أَن سَيَكُونُ مِنكُم مَّرْضَى‏ وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِكُم مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَيْراً وَأَعْظَمَ أَجْراً وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ (مزمل/٢٠) = په واقع كې ستا پالونكى پوهېږي،چې ته د شپې له درېو څخه دوو برخو ته نژدې او(يا) د(هغې) نيمايي او (يا) د هغه درېمه [لمانځه ته] راپاڅېږې او ستا له ملګرو يوه ډله هم (دغسې کوي) او خداى د شپې او ورځې اندازه ټاكي او هغه پوهېږي،چې تاسې (د عبادت لپاره) په (ځير) وخت نه شئ حسابولاى؛نو و يې بښلئ؛ نو قرآن څومره،چې درته (ممكن او) اسان وي،ولولئ.(هغه) پوهېږي،چې ژر به په تاسې كې ځينې ناروغ شي او (يو شمېر) نور (به) پر سفر ووځي او الهي فضل (او روزى) به تر لاسه كوي او بله (ډله) به د خداى په لار كې جهاد كوي (او د قرآن له لوستو بې برخې كېږي)؛نو څومره چې درته (ممكن او) اسان وي، قرآن ولولئ. لمونځ وكړئ او زكات وركړئ او خداى ته غوره پور( قرض الحسنه) وركړئ [=د هغه په لاركې نفقه وركړئ] او (پوه شئ)،هره نېكي،چې له مخكې،خپلو ځانو ته لېږئ (؛نو) له خداى سره به يې ډېر غوره او په ډېرې بدلې ومومئ او له خدايه بښنه وغواړئ [ځكه ] چې خداى ډېر بښونكى [او] لورين دى.)) (57)

لکه چې د شپې دا کړلار پټ حکمت  لري؛يعنې د شپې د لمونځ کوونکي د قلبي ايمان پر پياوړتيا او ټينګښت سربېره،د ورځې خداى ته د رابللو او انفاق په لار کې ګړندي ګامونه اخلي.

په مکه کې مديريت

د هغو فشارونو له امله،چې قريشو د پېغمبر اکرم پر نوي غورځنګ راوړل؛نو اړ شو،چې دوو هجرتونو ته کړلارې جوړې کړي،چې يوه ((حبشې)) او بله مدينې ته. دا کړلارې دومره منظمې او دقيقې جوړې شوې وې،چې د اسلام له دښمنانو يې د هر ډول ناوړه ګټنې فرصت واخست او د مهاجرت مخنيوى يې و نه کړاى شو او دا هجرتونه د هغو خطرونو د مخنيوي لپاره  وشول،چې د مسلمانانو ژوند يې ګواښه.

د پېغمبر اکرم د تدبير،هوښيارۍ او پياوړي مديريت يوه  نښه دا وه، چې د لاندې دليلونو  له امله  په  مکه  کې  پاتې  شو او خپل هجرت يې وځنډاوه:

الف_تر هغو خلکو سره کتنه او اسلام ته يې رابلنه،چې د “عربستان” له بېلابېلو سيمو مکې ته د کعبې زيارت ته راتلل،چې د مدينې له  خلکو  سره  د “عقبى لومړى تړون”  يې  يوه  بېلګه  ده.

 ياد دې وي،چې په يو لړ نورو مراسمو کې،چې د “عقبى دويم تړون” يادېږي،چې  پکې  د يثرب73 وتليو وګړيو،چې ښځې هم پکې  وې،پر  پېغمبر اکرم ايمان  راووړ او هغوى چې “يثرب” ته  ستانه  شول؛ نو د نورو خلکو مسلمانېدو،د پېغمبر اکرم هجرت او په “يثرب” کې  داسلامي دولت جوړولو ته يې لار هواره کړه .

ب_ د وړومبيو مسلمانانو د يوې ډلې د هجرت تنظيمول،چې ورته  لومړى يا کوچنى هجرت ويل شوى. دې هجرت “افريقا” ته د اسلام غږ ورساوه او هلته يې د اسلام مرکز جوړ کړ،چې غږ يې نورو ځايو ته هم ورسېد او پردې سربېره، مسلمانانو خورا زياتې تجربې هم لاس ته راوړې .

ج_چې په مکه کې د پېغمبر اکرم يوازېنى ملاتړ؛يعنې تره يې ((ابوطالب)) ناروغ شو؛نو يوه ډله  قريش ورته  ورغلل،چې وراره يې نوي دين ته د خلکو له رابللو ډډه وکړي او که زموږ خبره يې ومنله؛ نو څه چې غواړي، ور به يې کړو؛خو پېغمبر اکرم پر خپلې بلنې ټينګ ولاړ و او خپل تره ته يې وويل،چې ورته ووايي:

 (( ګرانه تره !که يو ټکى مو پر ژبه راووړ؛نو د عربو او عجمو ښاغلي به شئ.))

 قريشو پېغمبر اکرم ته غوږ رانږدې کړ،چې څه وايي.

 پېغمبر اکرم وويل:((ووياست:((لا اله الا الله)) او يوازي “الله” ولمانځئ.))

 د قريشو مشرکان ددې خبرې  په اورېدو،د “ابوطالب” له کوره ووتل؛ ځکه که حق ته ېې غاړه ايښې واى؛نو بايد له ټولو هغو ګټو او مقامونو يې لاس پرېمنځلى واى، چې په شرک او تېري ور په برخه شوي وو .

دې پېښې ته پام څرګندوي،چې رسول اکرم هغه مهال د توحيد پر بنسټ نړيوال اسلامي حکومت جوړولو ته لار هواروله،چې دا خبره د پېغمبر اکرم د مديريت مهم  اصل و.

په مدينه کې مديريت

پېغمبر اکرم مدينې ته تر هجرت وروسته،د قرآن د قوانينو او د احکامو د پلي کولو په موخه،د اسلامي دولت د بنسټونو او حکومتي سازمانو په جوړلو لاس پورې کړ.

د رسول اکرم بېسارې حکومتي کړنلار نه چا په پخوانيو تمدنو کې ليدلې وه او نه به يې په  راتلونکې کې وويني .

اداري تشکيلات

رسول اکرم له هر څه مخکې،اداري تشکيلات جوړ کړل،چې دا ورته د الهې احکامو د پلي کولو وسيله  وه،نه موخه.

د اسلامي  دولت د اداري  جوړښت غړي دا وو:

١_د سيمو او ټبرونو مشران او په هغوى کې د پېغمبر اکرم استازي.

٢_ د زکات د راټولولو،ساتلو او وېش کارمندان.

٣_د وحې او د هغو ليکونو ليکوال،چې پېغمبر اکرم به د هېوادو،ټبرونو او سيمو مشرانو ته ليکل او هغه سفيران،چې دا ليکونه او پېغامونه به يې نورو دولتو ته رسول.

 پېغمبر اکرم په دې تشکيلاتو کې تر ټولو لوړ سياسي ځواک او مقام و او پر ټولو مسلمانانو يې عام او سراسري ولايت درلود؛ځکه د نبوت پر مقام سربېره يې د مسلمانانو د مشرۍ او واکمنۍ دنده هم درلوده.

که پوښتنه وشي:

 پېغمبر اکرم د اسلامي دولت د جوړولوکار له کوم ټکي پيل کړ؟

د بيت المال او خزانې له جوړلو؟

 د پوځي ځواک له جوړولو؟

د قضايي محاکمو له جوړولو؟

د ګوند او يا ګوندونو له جوړولو؟ يا …….. ؟

نو ځواب دادى :

 رسول اکرم د اسلامي دولت جوړول،د جومات په جوړولو پيل کړ او په هغه وخت کې جومات د ديني ګروهو د پياوړتيا،د نفس د پاکۍ او روزنې،د اسلامي ښوونو د زده کړې ستر پوهنتون،د پوځيانوښوونيزمرکز،د انسان او خداى د اړيکو او د ټولو دولتي ادارو د څارنې او تنظيم مرکز و.

 د پېغمبر اکرم پر سختو دښمنانو سربېره او هغوى چې په مدينه او او بهر کې مسلمانانو ته په څارنځاى کې وو؛نو په دغسې حالاتو کې يوازې په پياوړي او د قيق مديريت تر سره کېداى شي؛نو ځکه رسول اکرم د ټولو ادارو چارې په خپله سمبالولې،چې البته ددې ټولو برنامو سرچينه  الهي وحې وه؛خو پلي کول يې د پېغمبر اکرم  تر  مخامخ څارنې لاندې وو،چې په طبيعي ډول لاندې دوو شبهو ته  ځواب  ورکړ شي :

الف_ د اسلام د دښمنانو ګومان،چې  ادعا کوي،اسلامي احکام ذهني او خيالي دي او په واقعيت کې پلي کول يې ډېر ستونزمن دي.

ب:د لايزم د لارويانو په لوى لاس دروغ او ګومانونه،چې له سياست  او انساني کړو وړو،د قرآني نصوصو پر بېلېدو ګروهمن دي.

د پېغمبر اکرم مديريت

مدينې ته تر ننووتو لږ وروسته،زيات شمېر پېښې وشوې،چې په هره پېښه کې د رسول اکرم ځانګړى چلن،د نوي مديريت د کارولو دليل دى.

1_عدالت:

 د پېغمبر اکرم ټولنيزې چارې په اداري بڼه او د سنجول شوې کړلارې له مخې وې او تر لاس لانديو سره چلن يې پر عدالت ولاړ و، ان  په کتنه او موسکا کې يې هم په هغوى کې توپېر نه کاوه او چارې يې داسې سمبالولې،چې حق حقوال ته ورسي او همدا الهي ځانګړنې يې وې،چې په  انساني مشرۍ کې يې ترې بې سارى بېلګه جوړه کړه.

څرګنده ده،هغه مشر ظالم دى،چې د تر لاس لاندې کسانو ترمنځ توپېر کوي،چې په خپله به د خپلې ادارې د ړنګېدو لامل وي،چې همدا اوس داسې توپېرونه د نړۍ په مادي ادارو کې شته، حال دا چې شعارونه ورکوي: مدير بايد ټولو کارکوونکيو ته په يوه سترګه وويني او ترمنځ يې مساوات وي؛خو حقيقت دادى،چې دا شعارونه يې بنسټ نه لري او موږ د پاک نبي د سيرت په رڼا کې اعلانوو،چې د هر مدير چلن بايد د عدالت پر بنسټ وي؛يعنې که دوې ادارې يو شانته شرايط او ځانګړنې ولري؛نو د عدالت غوښتنه ده،چې دواړه برابر امتيازات ولري او که د ځينو سازمانو کار،د ټولنې ښېګړو او ګټو ته ژوندوني ارزښت ولري؛نو د هغه سازمان او نورو ادارو ترمنځ مساوات،د ټولنې د ښېګړو پر خلاف کار دى  او کېداى  شي د فرصتونو په لاسه ورکولو او د ډېرو استعدادونو او وړتياوو د ويجاړۍ لامل شي؛لکه څنګه چې بېځايه بښنې،د قانون درناوى له منځه وړي؛نو ځکه وايو: په ځينو وختو کې مساوات له عدالت  سره اړخ نه لګوي .

  د رسول اکرم ژوند ان له بعثت مخکې هم له غوره چلن او ښه مديريته برخمن و، چې بېلګه يې په عربو کې د کعبې په دېوال کې د ((حجرالا سود)) د تيږي د اېښوولو پر سر د اختلاف پر مهال د  پېغمبر اکرم  مديريت دى.

 کيسه داسې وه: هر چا غوښتل،ددې کار وياړ  ور  په  برخه  شي او په دې اړه  يو هم له خپلې خبرې نه تېرېده او نږدې و ترمنځ يې اوږده جګړه راشي. بالاخره پرېکړه وشوه: څوک چې وړومبى په  وره  راننووت؛نو هغه به يې شخړه هواروي او د خداى په اراده،حضرت  “محمد” وړومبى کس و، چې راننووت او خپل څادر يې خپور  کړ او تيږه يې پکې  کېښووه او تر ټولو يې وغوښتل د څادر يوه پيڅکه ونيسي او تيږه خپل ځانګړي ځاى ته راوړي  او بيا يې تيږه په خپل لاس په خپل ځاى کې کېښووه او له دې لارې  يې شخړه  پاى  ته  و رسوله.

بله  بېلګه  مدينې  ته  د ننووتو  پر مهال ده .

د مدينې هر اوسېدونکي هڅه کوله د پېغمبر اکرم د مېلمستيا وياړ ولري. هغه  مهال ددې مسالې  پر سر د لاس و ګرېوان کېدو امکان  ډېر و،چې ناوړه اغېزې يې تر ډېره  پاتې کېداى شوې او په راتلونکې کې يې اسلامي غورځنګ ته ډېرې ستونزې پېښولې؛نو هواروي ته يې پېغمبر اکرم وويل:

 ((اوښ ته مې دنده ورکړ شوې،لار ورکړئ! چېرته چې ودرېد؛هماغه کور ته ځم.)) اوښ د حضرت “ابو ايوب انصاري” (رض) د کور مخې ته ودرېد او دا مساله  هم  د  پېغمبر اکرم   پردې  تدبير هواره شوه.

2_ ورورولي:

 دا کړلار،چې د بشريت تاريخ  يې سارى نه لري،په  ښکلي انساني او اداري  بڼه  تر سره شو او  سره  له دې،چې مهاجرو او انصارو پر خوى بوى او دودونو کې يو له  بل سره خورا توپېرونه درلودل؛خو د رسول اکرم د مدينې د هغه وخت د شرايطو او ټولو اړخونو په پامنيوي سره يې، په منځ  کې يې”ورورولي” اعلان کړه.

 په زړه  پورې  خو داده،چې ددې کړلارې پلي کولو ته هېڅ ډول ټاکنه او له پخوا جوړجاړى نه و شوى او دا کار هغه مهال تر سره شو،چې کله ټول مسلمانان راټول شول؛نو پېغمبر اکرم حکم وکړ: هر مسلمان دې په څنګ کې له ولاړ مسلمان سره  د ورورۍ تړون وکړي.

 ددې بې سارې الهي او اداري کړلارې پايله دا وه،چې ټولو اصحابو ځان د يوې کورنۍ غړي ګڼل  او د سرښندنې داسې پوړۍ  ته رسېدلي وو،چې که په خپله  يې  هم کوم څيز ته اړتيا درلوده؛نو مسلمان ورور  ته يې ورباښه  او که د ارث  او خپلوۍ په اړه   آيتونه نه وو راغلي؛نو ټولو به ګومان  کاوه،چې  له يو  بله ميراث  هم وړي.

3- جومات؛ عبادتځى او د حکومت اداري مرکز:

 د اسلام نوي پر پښو درېدلى امت،د خپلو اداري، فکري، سياسي، پوځي او عقيدتي چارو سمبالنې ته يو مرکز ته اړ وو؛داسې مرکز،چې د نوي دين له اصولو او ارزښتونو سره اړخ ولګوي او د همدې اړتيا لپاره،پېغمبر اکرم له هر څه مخکې،د جومات په جوړلو لاس پورې کړ؛يو ساده جومات،چې يوازې څلور دېوالونه يې درلودل،چې لوړوالى يې د انسان د لوړوالي  هومره و،چې  په پيل کې يې چت هم نه درلود او څه موده وروسته ورته يې د کجورو له لښتو چت جوړ کړ.

 اصولاً د يوې پروژې او کړلارې ارزښت په ښه اداره کولو پورې اړه لري او داچې څومره خلکو ته ګټوره ده.

هو مسلمانانو! د رسول اکرم جومات په ډېر لږ لګښت جوړ شوى و او ساده و؛خو له هماغې وړوکي او ساده جوماته،پر ټوله نړۍ د اسلامي تمدن  وړانګې  خپرې شوې .

 4_د مدينې د منشور ليکل:

 په دې اړه  مو په لومړي څپرکي کې خبرې وکړې.

 5- د جګړې مخنيوى:

 د پېغمبر اکرم د پوځي شخصيت په اړه  مو په تېر څپرکي کې وويل چې: هغه مبارک به له داسې پر مخ تلليو پوځي کړنو کار اخسته چې نن پرې پوه پوځيان اعتراف کوي .

د پاک نبي د مديريت د عظمت يوه نښه دا وه،سره  له دې،چې وحې ورته راتله او د قرآن ډېرو آيتونو؛لکه:

(( هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى‏ وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ(صف /۹) = (الله) هغه دى،چې خپل استازى يې له سمې لارښوونې او حق دين سره راولېږه،چې هغه پر ټولو دينونو بريالى كړي او كه څه هم مشركان پرې خوښ نه وي .)) (58)

 د اسلام برى تضمين کړى و؛خو پېغمبر اکرم د چارو عقلاني اړخ او تدبير ته بې پامه نه و او د مسلمانانو روزنې ته يې اړينې تشکيلاتي او اداري لارې چارې برابرې کړې وې.

هو! د څښتن استازي،له دې ټولو امکاناتو سره سره کوښښ کاوه په چارو کې خبره په خبره هوراه کړي او کار يې وينې تويېدو او  جګړې ته  نه پرېښود.

 پېغمبر اکرم هم د همدې سياست د پلي کولو لپاره،د هجرت پر شپږم کال له مشرکانو سره تر لسو کالو پورې په “حديبيه” کې تړون وکړ او بيا د “خيبر”  پر لور ولاړ او د دسيسو  جرړه يې له بېخه  را وايسته .

6_ پاچايانو ته د ليکونو استول:

 پېغمبر اکرم د سفيرانو او ډيپلوماسۍ په درناوي،د بېلابېلو هېوادو پاچايانو ته ليکونه واستول او اسلام ته يې راوبلل،چې په تاريخي کتابو کې ددې ليکونو  شمېر 186 ياد شوى  دى.

7_ له يارانو بيا بيعت اخستل:

 په کړکېچنو حالاتو کې له يارانو بيا بيعت اخستل يې ،د مسلمانانو د روحي سټې د پياوړتيا او وفادارۍ سنجولو ته اداري تدبير ګڼل کېږي،چې بېلګه يې د  “حديبيه” په سوله کې وه او کيسه يې داسې وه:

 د څښتن استازى بې وسلې،له 1400کسانو سره له مدينې، د مکې پر لور د کعبې زيارت ته راووت؛د قريشو مشرکانو د حرکت مخه يې ونيوه. د څښتن استازي هم په سړه سينه خپل سفيران ورولېږل،چې په همدې تګ راتګ او ډيپلوماسۍ کې مشرکانو د پېغمبر اکرم يو استازى بندي کړ  او و يې واژه  او هغه مهال سره له دې، چې د څښتن استازي جګړې ته چمتووالى نه درلود؛خو په هوښيار مديريت يې ټول ياران را ټول کړل او له هر يوه يې بيعت واخست،چې که جګړه ونښلي،دښمن  ته شا نه کړي او دا بيعت په  اسلام  کې  پر “بيعت رضوان”  مشهور دى.

8_ د مکې فتح:

 ستر سوله پال مشر او د رحمت پېغمبر،د مکې د فتح پر مهال پر ښار ورننووت او اعلان  يې وکړ:((ځئ ولاړ شئ ! ازاد  ياست !!! ))

 پېغمبر اکرم تر هغو قريشو غچ وا نه خېست،چې مسلمانان او هغه يې له کوره ايستلي،وهلي،ټکولي او ځينې يې شهيدان کړي وو. ان  ستر مشرک او د مشرکانو مشر؛”ابوسفيان” يې هم وباښه او اعلان يې کړه چې:(( چا چې د “ابوسفيان”  په  کور کې پناه واخسته؛ نو خوندي او په امن کې دى )).

د رسول اکرم د مديريت بنسټونه

1_ الهي وحې:

 اسلام د انسانانو ترمنځ په وګړنيواو نړيوالو چاروکې پوره مساوات راوړاندې کړى (٥٩)

((يَاأَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِن ذَكَرٍ وَأُنثَى‏ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ(حجرات/ ١٣) = خلكو! موږ په واقع كې تاسې له يوه نارينه او يوې ښځې پيدا كړي ياست او څانګې (او خېلونه) او ټبر ټبر مو وګرځولئ چې سره وپېژنئ (خو دا د امتياز كچه نه ده) په حقيقت كې د خداى پر وړاندې ستاسې ډېر عزتمن، ستاسې ډېر پرهېزګار دى، په رښتيا چې خداى پوه (او) خبر دى.)) (60)

 او پېغمبر اکرم به هم په بېلابېلو مناسبتونو کې پردې خبره ټينګار کاوه،چې وايي:

(( خلکو! خداى مو يو او پلار مو هم يو دى،ټول د ادم اولاد ياست او عرب پر عجم فضيلت نه لري؛خو په تقوا.))

 نو ځکه په اسلامي ټولنه کې تقوا د غورتيا کچه ده .

 د اسلام له نظره،کار او عمل واجب دى او کار د انسان  د دنيا او  آخرت د نېکمرغۍ لامل دى، چې دا آيت دې حقيقت ته اشاره کوي:

((وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى‏ عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ( توبه/ ١٠٥ )= او (ورته) ووايه :(( (هركار چې غواړئ) و يې كړئ ! خداى او پېغمبر يې او مؤمنان ستاسې كړه ګوري! او ژر به  د پټو او ښكاره وو پوه ته  وړاندې کړاى شئ؛ نو څه چې مو كول، تر هغو به مو خبركړي !))  ( 61)

او دا چې د ټولنې پياوړتيا په زيار او ډله ييز کار پورې اړه لري؛ نو قرآن هم دې خبرې ته اشاره کړې او وايي :

 ((يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللّهِ وَلاَ الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلاَ الْهَدْىَ وَلاَ الْقَلاَئِدَ وَلاَ آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِن رَبِّهِمْ وَرِضْوَاناً وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَن صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَن تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى‏ وَلاَ تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ( مائده/ ٢)=مؤمنانو ! د دين د نښو او الهي پولو( او د حج  د مراسمو) او د(هرې يوې ) حرامې مياشتې درناوى وكړئ او د قربانيو په نښه شويو او بې نښو څارويو ته لاس مه غځوئ او هغوى (هم) مه ځوروئ،چې د خپل پالونكي د فضل په لټون او د خوښۍ لپاره يې د(( بيت الله )) پر لور ځي؛خو چې له احرامه راووتلئ، ښكاركولاى شئ او له يوې ډلې سره دښمني دې،چې پر تاسې يې ( د حديبيې پر كال ) د مسجدالحرام لار تړلې وه،تاسې و نه هڅوي،چې تېر ۍ پرې وكړئ او( تل ) په نېكيو او پرهېزګارۍ كې له يو بل سره مرسته وكړئ او (هېڅكله) په ګناه او تېريو كې ديو د بل لاسنيوى مه كوئ او د خداى (د فرمان له مخالفته) ځان وساتۍ؛(ځکه) چې خداى سخت عذابى دى.) (62)

 قرآن  وايي: پر ځمکه  کوښښ کول،د حلال  رزق  لاس  ته  راوړل دي او په دې  اړه   وايي:

 ((يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلاَلاً طَيِّباً وَلاَ تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ(بقره/۱۶۸ )=خلكو! تر هغو (څېزونو) وخورئ،چې په ځمکه کې حلال او پاک دي! او د شيطان پر پلو مه ځئ، چې هغه مو ښكاره دښمن دى.)) (63)

انساني کار او له يو بل سره مرسته، بېلابېلې ښې پايلې لري،چې يوه يې د شتمنۍ لاس  ته راوړل دي،چې موږ  ورته  د اقتصاد په برخه کې اشاره کړې ده .

دين د شتمنۍ سمې ساتنې ته د انفاق سپارښتنه کړې:

 ((وَالَّذِينَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذلِكَ قَوَاماً(فرقان/ ٦٧)= او هغوى چې كله ( د خداى په لار کې ) لګښت كوي؛نو نه بې ځايه لګښت كوي او نه بخيلي؛بلكې منځلاري وي. )) (64)

د حلال رزق تر ګټلو او انفاق وروسته،په اسلامي ټولنه کې د تزکيې (نفسپاکۍ) او ټولنيزو دندو وار دى. په دې اړه  قرآن  وايي:

(( وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ(معارج /٢٤)= او هغوى چې په مالونوكې يې يو ټاكلى حق وي ))

((لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ(معارج /٢٤) = د سوالګر او بې برخې لپاره (چې له بېوسۍ سره سره سوال نه كوي)) (65)

 ((خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ(توبه/ ١٠٣)=د هغوى له مالونو (د زكات په نامه ) صدقه واخله،چې په هغه يې پاك او سوتره كړې او ( د زكات اخيستو پر وخت ) ورته دعا وكړه؛ځكه چې ستا دعا ورته ډاډېنه ده او خداى اورېدونكى (او) پوه دى . )) ( 66)

2_ شورا:

 سلا مشوره اسلامي اصل او مديريتي فن دى او لکه څنګه چې د منفي او مثبتو جريانو له يو ځاى کېدو بريښنا پيدا کېږي؛مشوره هم د افکارو د پياوړتيا او د بشري ټولنو د پرمختګ لامل ګرځي او اسلام د عقل،فطرت او انسانيت د دين په نامه، ددې اصل د پلي کولو مخکښ دى.حال دا چې بې دينه ټولنې تر ډېرو خونړيو جګړو وروسته دې اصل ته ورسېدلې،هغه  هم په نيمګړې توګه.

 په ټولنه کې اسلامي شورا،د نصيحت،سرښندنې او احساس له مخې د پلي کېدو وړ ده،نه د نورو هېوادو په څېر،چې مشوره له مخې د مقابل  لوري د بهرولو لپاره وي،چې د اسلامي شورا او نورو شوراوو بنسټيز توپېر په همدې خبره کې دى .

چې کله دويم خليفه د “ايران” د فتحې په موخه بهر راووت؛ نو حضرت “علي” ورته وويل:  (( ته د مسلمانانو واکمن يې؛نو غوره به وي،چې په پلازمېنه کې پاتې شې او جګړې ته بولندوى وټاکې.)) خليفه همدا مشوره ومنله.

د  پېغمبر اکرم له نظره،په اسلامي شورا کې لاندې دوو ټکيو ته پام د شورا د پياوړتيا لامل ګرځي:

الف_ تر ټولومسلمانانو سره مشوره،نه  له يوې ځانګرې او ټاکل شوې ډلې سره،چې له دې لارې د افکارو خاوندان خپل نظر ښکاره کړاى شي.

د “بني ساعده په سقيفه” کې، چې لومړى خليفه يې وټاکه،ډېر غوره مشاوران؛يعنې “نبوي کورنۍ”  او “بني هاشم” نه وو، چې مشر يې “علي” و؛نو ځکه د اسلامي خلافت بنسټ کوږ کېښوول شو،چې پايله يې په درېم خليفه پسې د خلکو پاڅون و، چې بيا ټول مسلمانان راغلل او د “علي” (ک) ټاکنې ته يې راودانګل؛لکه چې مسلمانانو غوښتل،د تېرو شوراوو نيمګړتيا تکرار نشي،چې  اصلي  سلا کاران  پکې  نه وو.

[خوشال باباوايي: ((چې اختلاف يې د اصحاب په مخ کې راشي – د مفهوم موکار هغو زده چې مفهوم دى. ژباړه)) ]

ب_ بايد د هرې  شورا په سر کې تکړه،مدير او مدبر مشر وي،چې وروستى پرېکړه وکړاى شي .

پېغمبر اکرم د زړه  له کومې پردې اسلامي دود عمل کاوه،چې قرآن يې په اړه  ويلي دي:

(( وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلاَةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى‏ بَيْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ(شورى / ٣٨) = او د هغو كسانو (لپاره دي) چې د خپل پالونكي (بلنه) يې منلې او لمونځ يې کړى وي او خپلمنځي چارې په مشورې سره سرته رسوي او څه چې موږ ورته ور روزي كړې (د خداى په لار كې يې) لګوي)) (67)

 او همداراز يو بل آيت،چې پېغمبر اکرم ته خطاب دى،وايي:

((فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظّاً غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى‏ اللّهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ( آل عمرآن / ١٥٩) =خلكو ته د الهي رحمت ( په بركت)؛ نرم (او مهربان) شوى يې او كه توند خويه او سخت زړى وې؛نو خلك درځنې خپرېدل؛نو تر هغوى تېر شه او بښنه ورته وغواړه او په چاروكې ورسره مشوره وكړه؛خو چې کله دې هوډ وکړ (؛نو پرېکنده اوسه) او پر خداى توكل وكړه؛ځكه چې توكل كوونكي د خداى خوښېږي.)) (68)

پېغمبر اکرم له يارانو سره تر سلا مشورې وروسته،په خپله پرېکړه کوله او عملي کوله .

 “امين الاسلام طبرسي” له رسول اکرمه روايت کړى: (( چا چې د اړوند کار له کارپوه سره سلا مشوره وکړه؛ نو پر سمه به هدايت شي)) (69)

شورا او ولسواکي

پېړۍ پېړۍ مخکې له دې،چې په نړۍ کې د ولسواکۍ فکر رامنځ  ته شي،په اسلامي ټولنه کې د سلامشورې  او شورا اصل دود و او مسلمانانو به د الهي تقوا او ديني ارزښتونو له امله ان  په سرښندنه او د خپلو شخصي ګټو د لاسه ورکولو په بيه،د دې اصل د پلي کولو په موخه،يو بل  ته سلا مشوره ورکوله .

 د نوې ولسواکۍ روح هم د ټولنې د وګړيو له راى او تجربې ګټه اخستل دي. ويلاى شو:د اسلامي شورا بنسټ تر ولسواکۍ پراخه دى.

 اسلامي عالمانو د اسلامي دولتو لپاره د(( اهل حل وعقد )) د شورا خبره رامنځ ته کړې،چې د ديموکراټيکو نظامو پارلمانو ته ورته ده او هماغه ونډه لري.(70) او ويلي يې دي،چې غړي يې بايد عادل،حکيم،ټولنپوه او د نظر خاوندان وي،چې وکړاى شي د واکمنۍ او مشرۍ په کچه برابر وي او له خپل منځه هغه خپل مشر وټاکي،چې تر ټولو اسلام او مسلمانانو ته وړ وي.

( وګورئ : ماوردي ،احکام السلطانيه)

 د يادونې ده،چې دا نظر يوازې په کتابو کې ليکل شوى او بيخى پلي نه شو؛ لکه څرنګه چې مو پخوا هم ورته اشاره وکړه ځينې وروڼه شته حکومتو سره د جوړجاړي له  مخې هر حکومت،چې پر اوضاع برلاس شي،په رسميت پېژني،بې له دې چې وويني څرنګه ځواک ته رسېدلى دى.

د اداري تنظيم بنسټونه

الف _ کار:

 پېغمبر اکرم د بشري  ټولنې مخکښ مدير و.د اسلامي دولت چارې يې په قرآني اصولو سمبالولې،چې د اداري او ټولنيزو هڅو پر مهال، د هر چا دنده ټاکل شوې وي .

د رسول اکرم مديريت دومره ښکلى او په  زړه پورې و، چې هغه مهال يې د “روم” او “ايران”  پاچايان تر پلي کولو  بېوسې وو .

د الهي اداره چيانو خاتم؛د مسلمانانو د ټولنيز مقام او په دنيا او خرت کې د رتبې د ټاکلو کچه کار وټاکه. قرآن کريم وايي:

(( وَلِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَلِيُوَفِّيَهُمْ أَعْمَالَهُمْ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ(احقاف / ١٩ آيت) = او هغوى هر يو(مؤمن وکافر) ته د خپلو كړنو له مخې درجې دي،چې يې د کړنو بدل پوره وركړاى  شي او هېڅ  تېرى به پرې ونشي. )) (71)

 قرآن د مېرمنو کار هم ناليدى نه دى ګڼلى،وايي:

((فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُم مِن ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى‏ بَعْضُكُم مِن بَعْضٍ فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِن دِيَارِهِمْ وَأُوذُوا فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُم سَيِّآتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ثَوَاباً مِنْ عِندِ اللّهِ وَاللّهُ عِندَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ(آل عمران / ١٩٥)= نو پالونکي يې غوښتنې ومنلې ( او و يې ويل ) زه له تاسې د هېچا عمل نه لاهو كوم، نارينه وي كه ښځه،ټول له يوه جنس ياست،هغوى چې زما په لار كې هجرت كړى او له خپلو كورونو شړل شوي او زما په لار كې ځورول شوي او جګړه يې كړې او وژل شوي دي؛نو هرومرو يې ګناهونه بښم او هغو جنتي باغونو ته يې ننباسم،چې تر ونو لاندې يې ويالې بهېږي، دا د خداى له لوري ثواب دى او له خداى سره تردې هم ښه ثوابونه شته.)) (72)

 هغه بې ساري مدير نه يوازې مسلمانان يې کار ته را هڅول؛بلکې کار يې د تکامل چورليځ ګاڼه؛ځکه له کار سره مينه،په انسان کې د نوښت او کوښښ روح ژوندى ساتي او بې شوقه کار نه يوازې  د پرمختګ  لامل نه  ګرځي؛بلکې د پوپناه کېدو او وروسته پاتېينې لامل دى.

 رسول اکرم ددې حکيمانه سياست په پلي کولو،د عربو ورک نومى ملت،نړيوالو ته د انساني ارزښتونو خپروونکى او له ظلم او فساده ازادوونکى وښود.

د پورتنيو څرګندونو له مخې ويلاى شم: د يوه ښوونځي،تکړه او بريالى مدير هغه دى،چې د کار پر وړتيا سربېره،له کار سره مينه او پر ارزښت يې ايمان ولري .

پوهان وايي:((هر څوک د يو کار استعداد لري؛خو بختور هغه دى، چې دا استعداد را برسېره کړي .))

 پېغمبران د ټولنو ستر مديران وو؛ځکه په پرله پسې کار او منظم مديريت يې بشري ټولنې “توحيد” او د خداى دين ته رابللې؛نو ځکه په هغو سختو شرايطو او د امکاناتو په کمښت او د مناسبو اداري سازمانو په نه شتون کې يې حداکثر برى ترلاسه  کړ.

ب: پوهه،واک او وړتيا:

 پېغمبر اکرم مسلمانان د پوهې زده کړې،د تخصص لاس ته راوړو او فکر کولو ته هڅول،چې له دې لارې يې ځواک او منزلت غښتلى کړي. په دې اړه  قرآن وايي :

 ((يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ وَإِذَا قِيلَ انشُزُوا فَانشُزُوا يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ (مجادله/ ١١آيت)= مؤمنانو! چې كله درته وويل شي: (( په مجلسونوكې ځاى ارت كړئ (او نويو راغليو ته ځاى وركړئ) ))؛نو ځاى پراخ كړئ،چې خداى ستاسې په چارو کې پراخي راوړي او چې كله وويل شي: ((پاڅئ))؛ نو پاڅئ، چې خداى له تاسې د هغوكسانو درجې لوړې كړي، چې ايمان يې راوړى او پوهه وركړ شوې ده  او څه چې كوئ، خداى پرې ښه خبردى. )) (73) 

کارپوهيزه پوهه د ژوند لار رڼا کوي او د نويو نظرياتو د راپيدا کېدو او د شننې لار يې هواروي.

 د وګړيو په ټاکنه کې د رسول اکرم يوه کچه بدنې ځواک او روغتيا هم وه؛ځکه وس او روغتيا د ديني واجباتو د پلي کولو او د ديني ارزښتو لاس ته راوړو ته لازم شرط دى.

 اسلام مؤمنان بدني روغتيا او چمتووالي ته رابلي او رسول اکرم وايي:

 ((ځواکمن مومن تر کمزوري مومن ښه دى.)) او په بل ځاى کې وايي: (( مؤمنه ! بدن دې پر تا حق لري )) او د روژې  نيوو ګټه يې روغتيا ښوولې ده؛(( روژه ونيسئ، چې  روغ رمټ شئ. ))

په ديني ښوونو کې  لامبو،اس ځغلونه او منډه ځانګړى ځاى لري او لمونځ ،حج  او د جهاد په څېر عبادتونه، پر معنوياتو سربېره،د انسان د بدني ځواک او روغتيا په پياوړتيا کې هم خورا ستره ونډه لري.پخوا مو هم ورته اشاره وکړه،چې د بقرې د سورت په 247 آيت کې راغلي: (( بني اسرائيلو د (( طالوت )) پر واکمنۍ د شتمنۍ د کموالي له کبله نيوکې کولې؛خو حکيم خداى بني اسرائيل د طالوت په بدني ځواک پر غوږ ووهل او ددې دندې  وړ يې وګاڼه . ))

ج: مساوات:

 اسلام ټول مسلمانان په ټولنيزو حقوقو کې مساوي ګڼي او چا ته د توکم،ژبې او د پوټکي د رنګ په سترګه نه ويني او لکه څنګه چې مخکې مو هم وويل: رسول اکرم  چې مدينې ته ورسېد؛نو سره له دې،چې انصار او مهاجر له بېلابېلو ټبرونو وو؛خو هغوى يې له يو بل سره وروڼه کړل.

په غير الهي افکارو کې،نه يوازې  د بشر له مساوات او برابرۍ انکار کېږي؛ بلکې په ځينو پخوانيو ټولنو کې په ډېر وياړ د انسانانو د توپېر خبره کېده،چې دا ناسم ګومان په “يونان” او “روم” کې ډېر و او خلک پر  ازاد، مريي، روحانيونو، سرتېرو او کارګرانو وېشل شوي وو او په پخواني “هند” کې يوې ډلې ته  نجس (اچوت)  ويل  کېدل  او بېخي  ټولنيز حقوق يې نه درلودل .

په اسلام کې مساوات هغه شعار نه دى،چې له هر تفسير سره اړخ ولګوي.د ساري په توګه: توکم پالنې ته له هېواد سره مينه نه وايي، د قومي ښېګړو لپاره هر تېرى روا نه ګڼي او يا داچې له  ننني قوانينو او نظامو سره جوړجاړى وکړي؛بلکې ثابت اصول لري او ټول انسانان په حقوقو کې مساوي ګڼي او په انسانانو کې توپېر،په لاس ته راوړيو ځانګړنو؛ لکه په نيکۍ او فساد کې ويني .

قرآن وايي:

 ((أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ(ص / ٢٨)=ايا هغوى چې ايمان راوړى او ښې كړنې يې كړې وي،د هغه چا غوندې كړو، چې په ځمكه كې فساد كوي؟ يا پرهيزګاران د بدكارانو غوندې كړو؟! ))

 او پردې سربېره،قرآن د ټولو انسانانو  ريښه يوه بولي او وايي :

 ((يَاأَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِن نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً كَثِيراً وَنِسَاءً وَاتَّقُوا اللّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبَاً (نساء/۱) = خلكو ! د خپل پالونكي ( له مخالفته) ووېرېږئ، هغه چې تاسې ټول يې له يوه تنه پېدا كړئ او (همداراز) له هماغه يې د هغه جوړه هم پيدا کړه او له دې دواړو يې( د ځمكې پر مخ) ډېر نارينه او ښځې خپاره كړل او له هغه خدايه ووېرېږئ ،چې (تاسې ټول يې پر لوېښت قايل ياست) په نامه يې له يو بله څېزونه غواړئ.(او همداراز) له خپلوانو سره د اړيكو له پرېکونې ډډه وكړئ؛ ځكه خداى څارونكى دى. )) (74)

 او د خداى استازى وايي:

 (( تاسې ټول د آدم اولاد ياست او آدم له خاورې  و. ))  

په مساوات کې پاموړ څلور ټکي

 1_د مساوات پر اصل عمل:

 قرآن په ډاګه دا خبره کړې،چې د خداى استازى هم د نورو انسانانو په څېر انسان دى:

 ((قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى‏ إِلَي‏غَّ أَنَّمَا إِلهُكُمْ إِلهٌ وَاحِدٌ فَمَن كَانَ يَرْجُوا لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صَالِحاً وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَداً(کهف/۱۱۰)=ووايه :((زه خو يوازې ستاسې غوندې يو بشر يم (ځانګړنه مې داده،چې) ما ته وحې كېږي،چې ستاسې يوازېنۍ معبود ايکې يو معبود دى؛ نو څوك چې له خپل پالونكي سره د مخامختيا هيلمن وي؛نو بايد ښې چارې وكړي او هېڅوك د خپل پالونكي په عبادت كې شريك نه کړي.)) (75)

تاريخپوهان ليکي: يو عرب راغى،چې لا يې پېغمبر اکرم نه و ليدلى،چې د پاک نبي هېبت پرې کېناست او په رپار شو. پېغمبر اکرم په مهربانۍ ور وکتل او ورته يې وويل:(( وروره ! پر ځان سخته مه راوله! زه خو څه باچا نه يم، زه د قريشو د يوې مېرمنې زوى يم،چې وچه غوښه يې خوړه . ))

2_طبقاتي ليد له منځه وړل:

 قرآن کريم د حضرت  نوح (ع)  د کيسې په ترڅ کې وايي:

((قَالُوا أَنُؤْمِنُ لَكَ وَاتَّبَعَكَ الْأَرْذَلُونَ . قَالَ وَمَا عِلْمِي بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ شعراء. إِنْ حِسَابُهُمْ إِلَّا عَلَى‏ رَبِّي لَوْ تَشْعُرُونَ. وَمَا أَنَا بِطَارِدِ الْمُؤْمِنِينَ ( شعراء/۱۱۱-١١٤)= وويل:((ايا پر تا ايمان راوړواو حال دا چې خوار او پرېوتو خلکو دې لار منلې ده ؟! (نوح) وويل:(( له كړنو يې خبر نه يمكه پوهېږئ، د حالاتو ګروېګنه يوازې زما د پالونكي کار دى او زه  د مؤمنانو شړونکى نه يم. )) (76)

 پېغمبر اکرم هم د قرآن پر حکم، د جاهليت طبقاتي ليد او روحيه دړې وړې کړه او هغه مهال،چې د قريشو مشرانو د خداى له استازي وغوښتل، د “صهيب”،”عمار” او”بلال” په څېر مسلمانان،د بېوزلۍ له امله له غونډې وباسي؛نو آيت راغى :

 ((وَلاَ تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِم مِن شَيْ‏ءٍ وَمَا مِن حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِن شَيْ‏ءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ(انعام /٥٢) = او هغوى مه شړه، چې ګهېځ او ماښام خپل پالونكى بولي او خوښي يې غواړي،نه د هغوى حساب پر تا شته او نه  ستا حساب پر هغوى شته؛نو كه هغوى وشړې؛ نو له ظالمانو به شې. )) (77)

او په دې توګه پېغمبراکرم د هغوى ناروا غوښتنه ونه منله.

3_د ښځې او سړي مساوات:

 ددې موضوع  پر ارزښت به هله پوه شئ،چې خبر شئ،ددې ډول مساواتو فکر ان  د اروپا د منځنيو پېړيو د عالمانو ذهن  ته هم نه و راغلى او تل يې په دې اړه له يو بل سره شخړه وه،چېايا ښځه انساني روح لري او که شيطاني؟ حال دا چې قرآن د ښځې او سړي د ټولنيزو حقوقو د مساوات خبره هغو خلکو ته کوي،چې لوڼې يې ژوندۍ ښخولې او ښځه يې پرېوتى موجود ګاڼه.

 قرآن دا مساوات په دې بڼه اعلان کړ:

(( مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى‏ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ(نحل /٩٧)=هر نارينه او يا ښمځنه، چې ښه كار وكړي (؛نو) كه ايمان يي راوړى وي؛ نو بېشکه هغه ته به په پاك ژوند،(حقيقي ) ژوندون وركړو او هرومرو به هغوى ته ترخپلو كړنو هم ښه بدله وركړو.  (78)

4- د ولس او ولسمشر تر منځ مساوات:

 پېغمبر اکرم او يارانو يې په يو سفر کې هوډ وکړ،چې خواړه پاخه کړي،چې هر يوه ته دنده ور پر غاړه شوه او پېغمبر اکرم هم د نورو په څېر يوه دنده پر غاړه واخسته چې يارانو يې وويل:((موږ به خوشحاله شو،که کار دې موږ وکړو.))

 پېغمبراکرم وويل: (( پوهېږم؛خو نه غواړم ځان پر تاسې غوره وګڼم . ))(79)

5_د واليانو ټاکل:

 دا ټاکنې راښيي د پاک نبي د اسلام د بلنې پياوړتيا او راتلونکې ته پام څومره و. په قرآن کريم کې د حضرت شعيب (ع) د لور له خولې راغلي،چې خپل پلار ته يې وويل:

((قَالَتْ إِحْدَاهُمَا يَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ قوي الْأَمِينُ(قصص / ٢۶)=تر هغو دوو (نجونو) يوې وويل: (( پلاره! دى په مزدورۍ ونيسه؛ ځكه ډېرغوره سړى،چې ته په مزدورۍ نيسې(؛نو همداسې) يو څوك دې وي،چې غښتلى او امين وي.)) (80)

  د رسول اکرم ټولې هلې ځلې  ددې لپاره وې،چې د اسلام او مسلمانانو د چوپړ لپاره غوره انسانان وټاکي او په دې  اړه  وايي:

 ((څوک چې د مسلمانانو واکمن شي او دنده داسې چا ته  وسپاري، چې ترې وړ کس وي؛نو له خداى او پېغمبر سره يې خيانت کړى دى .))

انساني مديريت

رسول اکرم په خپلو برنامو او مديريت کې يوازې د انسان خير او سمونې ته پام کاوه او يوازې اسلام دى،چې په ټولو احکامو کې يې د انسان دنيوي او اخروي نېکمرغۍ ته پام کړى او د انسان ټولې وګړنى او ټولنيزې  چارې يې تنظيم کړي دي.

 د اسلام د ټولو احکامو روح د انسان  د حرمت،شخصيت،عزت او درناوي ساتنه ده،چې په دې اړه   قرآن مجيد وايي:

((وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى‏ كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلاً (اسراء/٧٠ /)= او په رښتيا چې موږ بنيادم ته ډېر عزت وركړى دى او هغوى مو په وچه او لمده كې (پر سپرليو) سپاره كړي دي او هغو ته  مو له ډول ډول پاكو څيزونو روزي وركړې او هغوى مو تر خپلو ډېرو مخلوقاتو غوره كړي دي . (81)

 انسان ته يې د کړنو له مخې سزا يا ثواب ورکول کېږي.که ښه يې کړي وي؛نو ثواب به ورکړ شي او که  بد يې کړي وي؛نو سزا به يې ورکړ شي.

 کچه او معيار،د مسلمان کړنې دي؛يعنې چې کله انسان خپل کار د خداى په  نامه  پيلوي؛نو ګروهه لري، خداى يې له نيت او ښکاره او پټو چارو خبر دى او همدا فکر يې روح پياوړى کوي او تل يې دا کوښښ وي په چارو کې د خداى خوښي لاس ته راوړي؛ځکه خداى ويلي:

((إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ إِنَّا لاَ نُضِيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً (کهف/٣٠ )= په رښتيا هغوى، چې ايمان راوړى دى او ښه كارونه يې كړي وي؛نو موږ به د نېكانو اجرلاهو نه كړو.  (82)

خداى پر دې خوښېږي، چې کار په ځيرتيا او پوخ پيل کړئ .

 پېغمبر اکرم هم ډېر اسان شريعت راوړى،چې انسان پکې  تر خپلې وسې پړ دى.قرآن وايي:

 ((لاَ يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلاَ تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْراً كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلاَنَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ(  بقره/ ٢٨٦)=خداى هر څوك تر خپلې وسې مكلف بولي (انسان) چې څه (ښه) وكړي؛نو ځان ته يې كړي او هره ( بدي ) چې وكړي؛ نو د ځان په زيان به يې كړې وي.(مؤمنان وايي:) پالونكيه !كه له موږ څه هېره او خطا وشي، موږ پرې مه نيسه .پالونكيه ! پر موږ هغه پېټى مه ږده؛لکه چې هغه دې (د ګناه او سرغړونې له امله) زموږ پر مخكېنيو ايښى و. پالونكيه ! پرموږ هغه پېټۍ مه ږده،چې د پورته كولو وس يې نه لرو او د ګناهونو نښې را نه پرېمينځه، ومو بښه،رحم راباندې وكړه،ته زموږ پالندوى (او مرستندوى) يې او پركافرانو مو بريالي كړه. )) (83)

 چې پردې ګروهه،د مسلمان عمل،د ځيرتيا او مړانې تر ټولې لوړې کچې ته رسي او هم په خپلو لارويانو کې د داسې مفکورې رامنځ ته کول  ډېر  ستر کار  او د  مديريت  مهم ټکى دى.

 سره له دې،چې اسلام کار عبادت ګڼلى؛خو مادي اړخ ته يې هم پام دى، چې کارګر ښه ژوند ولري او په مينه او نوښت کار وکړي.

 پېغمبر اکرم ټينګار کاوه،چې په عدالت د کارګر مزدوري ورکړئ او تل يې د کارګر سوکالۍ ته پام و او په دې اړه  وايي:(( څوک چې زموږ لپاره د يوکار لامل شي؛ نو که کور نه لري؛نو بايد د کور خاوند شي او که ښځه نه لري؛بايد د ښځې خاوند شي او که سپرلي نه لري؛نو بايد د سپرلۍ خاوند شي.))

 د رسول اکرم سيرت د هغه په شاګرد؛حضرت “علي ابن ابيطالب” کې انځور شو. حضرت “علي” چې “مالک اشتر نخعي” د “مصر” والي وټاکه؛نو داسې يو منشور يې ورکړ،چې د نړۍ تر ټولو لوړ اداري او سياسي پروګرام شمېرل کېږي او په يوه برخه کې يې راغلي:

 (( له ولس سره په نرمئ چلن کوه او د داړن څاروي په څېر مه اوسه،چې د ولس داړل  درته  غنيمت وي . ))(84)

د عمومي مديريت ځانګرنې

1_ د کار پر ارزښت ايمان:

 په غير ديني ټولنو کې مديريت يو کسب دى،چې ټاکل شويو مادي موخو ته رسېدل اسانوي او له هرې لارې او وسيلې يې د خلکو قانع کول ځانګړنه ده؛خو په اسلام کې د مدير د ټاکلو اساسي شرط،د کار پر ارزښت د زړه له کومې باور دى؛ لکه څرنګه،چې پېغمبر اکرم د قرآن پر حقانيت او خلکو ته يې پر تبليغ بشپړ ايمان درلود او دا حقيقت قرآن بيان کړى :

((آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِن رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كَلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَمَلاَئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِن رُسُلِهِ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ( بقره /٢٨٥) =پر پېغمبر،چې څه د خداى له لوري نازل شوي دي،ايمان يې پرې راوړى دى ( او هغه په خپلو ټولو خبرو پوره مؤمن دى) او (هم) ټولو مؤمنانو پر خداى، پرښتوو،كتابونو او پېغمبرانو يې ايمان  راوړى دى ؛( او وايي:) (( موږ د خداى د پېغمبرانو ترمنځ يوه ته هم په توپېر قايل نه يو ( او پر ټولو ايمان لرو)) او (مؤمنانو) وويل:((موږ واورېدل او غاړه مو كېښووه: پالونكيه ! ستا بښنې (ته سترګې پرلار يو) او درتګ (مو) يوازې همدا ستا لوري ته دى .))(٨٥)

  د رسول اکرم پرله پسې هلې ځلې،پر الهي وحې او اسلامي ارزښتونو د ايمان نښه وه؛ځکه ډېر کړاوونه يې پرې راوستل؛خو بيا هم ستړى نه شو او هغه مهال به له خوشحالۍ په جامو کې نه ځايېده،چې ډلو ډلو به اسلام راووړ او هغه مهال به ډېر خپکې ده،چې خلک به سمې لارې ته نه راتلل؛خو آيت راغى او د رسول اکرم د تسليت لپاره يې وويل:

(( فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَّفْسَكَ عَلَى‏ آثَارِهِم إِن لَّمْ يُؤْمِنُوا بِهذَا الْحَدِيثِ أَسَفاً (کهف / ٦آيت) = او که په دې خبره ( = قرآن) ايمان را نه وړي؛ نو ښايي ته د هغوى د كړنو له امله ځان له غمه مړ کړې.)) (86)

2_امانت ساتنه او د مسئووليت احساس:

 هغه مشر بريالى او ځلېدلى دى،چې د ستر روح  خاوند وي او د کار سختي وزغمي او په اخلاص او امانتوالۍ خپله  دنده  تر سره کړي.

 په اسلام کې مديريت يوازې وړ مومن او وړ کارپوه ته سپارل کېږي او سيره ليکوونکيو ليکلي،يو صحابي رسول اکرم وپوښته: ((ولې راته قومانداني نه راسپارئ ؟ ))

 پېغمبر اکرم ورته وويل: ((ځکه د سر ته رسولو وس يې نه لرې او د يوې دندې يا کار مسئووليت د قيامت پر ورځ د انسان د پښېمانۍ او سرکوزۍ لامل دى؛خو (نه) هغوى ته چې د دندې او مسئووليت وړ وي او ټول واجبات يې پوره کړي وي. ))

3_ پرېکندتوب:

 په حساسو شېبو کې د  پېغمبر اکرم  د پرېکنده هوډ کولو په اړه  مو د پېغمبر اکرم د پوځي مشرۍ په  بحث کې خبرې وکړې.

 دلته بايد ووايم: مدير د ټولو پروژو او برنامو وروستى هوډ کوونکى دى؛نو بايد بې له هر ډول وسواس او شکه،تر ټولوغښتلې اراده ولري؛ځکه د ارادې سست والى د مدير په مديريت کې ګډوډي راولي. خداى خپل استازي ته وايي:

 ((فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظّاً غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى‏ اللّهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ (آل عمران / ١٥٩)=خلكوته دالهي رحمت ( په بركت)؛نرم (او مهربان) شوى يې او كه توند خويه او سخت زړى وې؛نو خلك درځنې خپرېدل؛نو تر هغوى تېر شه او بښنه ورته وغواړه او په چاروكې ورسره مشوره وكړه؛خو چې کله دې هوډ وکړ(؛نو پرېکنده اوسه او) پر خداى توكل وكړه؛ځكه چې توكل كوونكي د خداى خو ښېږي.))  (87)

حضرت “علي” وايي:

(( په پرېکنده هوډ،ناغېړي او بې ارادېتوب له منځه يوسئ .)) (88)(( چا چې سستي او لټي جامه کړه؛نو حقوق يې پوپناه شي.))(89)

4_ عاجزي او ولسي کېدل:

 قرآن کريم د “حجر” د سورت په  88  آيت کې  پېغمبر اکرم ته  وايي:(( له مومنانو سره مهربان اوسه!)) او د رسول اکرم اخلاق،چې د قرآن له مخې و،داسې مهربان،عاجز او متواضع و،چې کله به کوم ناپېژندګلو راغى؛نو پېغمبر اکرم به يې نه پېژانده؛نو پوښتل يې،چې په تاسې کې کوم يو د خداى استازى دى؟

 خورا مهربان او تل به موسکى و او هغه مهال،چې د قريشو مشرکانو ترې وغوښتل چې ورسره ناست بېوزلي وشړي، چې د ناستې ځاى يې پراخه شي؛نو و يې نه منل.

حضرت “علي”( نهج البلاغه:٥٣ ليک) خپل والي ته وليکل:

 ((مالکه ! لورنه  به خلک درسره مهربانه کړي او د عدالت پلي کول تر ټولو غوره چار دى،چې د واکمن څېره ځلاندوي.د وخت يوه برخه هغوى ته  ځانګړې کړه،چې تاته اړتيا لري او کارونه يې په خپله ترسره کړه. په عمومي غونډه کې کېنه  او پر هغه مقام،د هغه خداى پر وړاندې متواضع وسه،چې ستا پيدا کوونکى دى  او په کوم  ځاى کې،چې ناست يې؛ساتندويان دې مه پرېږده،چې خلک درته په ډاډه زړه خپله ستونزه  ووايي .))

 هو!مسلمان مدير په خلکو کې کېني او له نږدې او مخامخ يې ستونزو ته غوږ  ږدي.

5_ نېکه مخينه :

 د خداى استازى له بعثت مخکې  په “امين” مشهور و. د بېوزليو د دفاع او ورسره د مرستې په موخه يې د”حلف الفصول” په تړون کې ګډون وکړ او حکيمانه  تدبير او مديريت يې د (( حجر الاسود)) د تيږې د ايښوولو پر مهال، د عربو ستره  شخړه هواره کړه .

 په ((حراء)) غار کې يې د تفکر او خلوت له  لارې ځان د پيداېښت پر اسرارو پوه کړ او هماغلته يې د خلکو د ستونزو د حل لپاره فکر کاوه او د همدې ځانګړنو او فضايلو په درلودو،اسلامي امت او ان  د وخت خلکو پرې ډاډ درلود .

 رسول اکرم هم خلکو ته “علي”(ک) د امير او مدير په هېڅ  وروپېژانده؛ چې البته د رسول اکرم دا ټاکنه د “علي”(ک) د وړتيا، ښه مخينې او ښه اخلاقو له امله وه؛ځکه “علي”(ک) په اسلام راوړو،لمونځ کولو او هم رسول اکرم ته د وحې وړومبى تصديقوونکى و. (90)

6_سختي او نرمي:

 په خپل ځاى سختي او نرمي کول،د اسلامي مديرانو دوه عمومي ځانګړنې دي او پېغمبرانو ته زېري ورکوونکي او وېرونکي ويل شوي،چې د انساني ټولنو مديران دي.

 يوازې ستاينه،هڅونه او زېرى د ګناه د جرات لامل ګرځي او يوازې وېرول او ژغورل هم نهيلي راولي او ټولنه تباه کوي؛ځکه که بښنه نه وي او انسان لومړى ځل ګناه وکړي او د ګناه جبران ته هلې ‌ځلې و نه کړي؛نو بيا بيا ګناه کول ورته ډېر اسان وي؛نو ځکه الهي استازي هم زېري ورکوونکي او هم وېروونکي وو او که يوازې د جنت  ورونه خلاص وي؛نو کار به سر نه نيوه؛خو پېغمبرانو خلکو ته د برزخ او دوزخ  خبرې هم وکړې،چې وېره او زېرى دواړه د انسان د تکامل او پرمختګ لامل شي.

پېغمبر اکرم وويل:((هغه مشر وړ دى،چې درې ځانګړنې  ولري : تقوا چې له ګناه يې وساتي.حلم چې غوسه يې سړه کړي او لورنه ،چې تر لاس لانديو سره د پلار په څېر مهربان وي .(91)

 7_ زغم او لوړ نظري:

 مدير بايد د مزبوتو اعصابو او ارادې خاوند وي،چې پر ستونزو برلاسى شي.مدير بايد د سمندر په څېر وي، چې پکې  ډول ډول ساکښ خوځېږي؛خو په ظاهره هوار او هيبتناک وي او که کومه شېبه پرې ځګونه کېني؛نو په څپو يې له منځه يوسي او څه موده  وروسته بېرته ارام  شي.

 د  پېغمبر اکرم  په سيره کې ليدل کېږي،چې کله پرې ځينو اصحابو نيوکې کولې او نامناسب ټکي يې ورته کارول؛خو رسول اکرم به زغمل. قرآن کريم وايي:

وَلاَ تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلاَ الْسَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ(فصلت/٣٤)=او نېكي او بدي يو شان نه دي،(بدي) پر غوره چلن (نېكۍ) لرې كړه؛نو ناڅاپه (به وګورې) څوک چې له تاسره دښمني لري،ستاسې د خواخوږي دوست غوندې به وي. )) (92)

 پېغمبر اکرم وايي:(( له پوهې سره زغم؛له دې غوره څېز نشته)) (93)

 په زغم او پراخه سينه حکومت ساتل کېږي او بې له دې مديريت شيندل  کېږي.

 حضرت “علي”(نهج البلاغه ، ١٧٦ حکمت) وايي :((پراخه سينه او زغم د رياست او مشرۍ وزلې دي. ))

څلورم څپرکى

سيره او ټولنيزې کړلارې

د اسلامي او جاهلي پېر پرتلنه

ايټالوى ليکوال او ټولنپوه “اګوستين کرستا” په خپل کتاب “الکياسة الاجتماعيه” کې ليکي:

 (( که اسلامي پېر له جاهلي سره پرتله کړو؛نو پوه به شو،چې اسلامي پېر،د انسان په شخصيت سازۍ کې خورا پرمختګ کړى و؛ځکه په جاهليت کې شتمنو،بېوزله پرېوتي او سپک ګڼل؛خو په اسلامي زمانه کې “محمد” د مسلمانانو ترمنځ ورورولي او لورنه دوې ټولنيزې ګاڼې کړې . ))

‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ټولنپوهنه  څه ته وايي؟

سره له دې،چې مادي  ټولنپوهان ادعا کوي،ټولنپوهنه يې علمي ده او له وخت سره سمون لري. بشر يووېشتمې  پېړۍ ته راورسېد؛خو تر اوسه يې د ټولنپوهنې روڼ تعريف نه دى پيدا کړى او يوازې د ټولنپوهنې د موضوع ګانو په څرګندولو يې لاس پورې کړى او دا لالهانده يې تر هغو  ټولنو د  لرېوالي او نه پېژندو پايله ده، چې الهي پېغمبرانو يې بنسټ  اېښى و. هغوى بې له  کومې لارښوونې،د هغو روميانو په  نظرياتو پسې ولاړل،چې غوښتل يې خپله ټولنه د قيصرانو له زور زياتي وژغوري او بيا په “ماکياولي”، “ډارويني” ،”هيټلري نازيزم” او د “مارکس” په ماتې خوړوليو نظرياتو پسې ولاړل.

 هر ټولنپوه په خپل ليد د ټولنپوهنې مسايلو ته ليدلي. (وګورئ : البستاني،محمود،الاسلام وعلم الاجتماع ٢٤مخ) د ساري په توګه: په هغوى کې ځينې د ټولنو په بېلابېلو برخو کې  پر ميخانيکۍ ګروهه لري او ځينو ټولنه معنوي شخصيت فرض کړې ده.

د نظرونو دې ډېروالي،لا يکو ټولنو ته  لاندې  منفي  اغېزې  راوړي او د هغوى پام يې له الهي اديانو اړولى:بې هويتي،ځان د يو امت برخه نه ګڼل،ځانمني،د ټولنو طبقاتي کېدل،توکم پالي،پر عنف تېرى او داسې نورې ستونزې.

شمېرو ښوولي،چې يوازې د امريکا په متحدوايالتونو کې شپږ ميليونه غير قانوني او غيرشرعي ماشومان زيږېدلي او همداراز شمېرنې وايي،چې په “المان” کې تقريبا 13 ميليونه ښځې او سړي يوازې ژوند کوي او ددې هېواد ښځې له دېرش کلنۍ مخکې واده ته غاړه نه ږدي او تر واده وروسته هم يوازې يو اولاد راوړي؛ځکه د ماشوم دروزنې او ساتنې دنده ورترغاړې ده.

 (وګورئ :بغدادي محمود،مع الزواج المدني: ٩٦مخ )

 پېغمبرانو د نېکمرغو ټولنو بنسټ کېښود او اسلام د تاريخ په ګواهۍ د حضرت محمدعليه السلام، په لاس د مدينې په نامه “بېلګه انساني ټولنه” جوړه کړه.

تر دې سريزې وروسته وايو چې: اسلامي ټولنپوهنه دا ده:

 د خلکو د ګډ ژوند څېړنه. د ګډ ژوند اصطلاح، له نورو علمونو د ټولنپوهنې تعريف توپېروي؛ځکه ګډون د انسان د شخصي ژوند له اړخونو وتل او ترمنځ يې ګډو چارو ته پام دى.که دا مشترکات په ټولنيزو همکاريو او يا د انساني ټولنو په ښکاره نښو او چارو کې وي،چې مشترکې ډلې د ځانګړو نښو په درلودو مشخصېږي؛نو اسلامي ټولنپوهنه د انساني ټولنو په منځ کې اړيکو،همکاريو او ښکاره نـښو ته پام لري .

اسلام د بشري ټولنو نظم ته قوانين او چوکاټونه لري،چې د واقعيت تر څنګ ،د پلي کېدو وړتيا هم لري.

 سره له دې،چې تر استعماري جګړو وروسته،د اسلامي هېوادو ملا ماته شوې او مسلمانان کمزوري او وروسته پاتې دي؛خو بيا هم اسلامي احکام تر ټولو بشپړ او غوره قوانين دي او دا خبره يوازې زه نه کوم؛بلکې  ډېر لويديز ي  پوهان  او  سياستوال يې هم کوي.

د دوو ټولنو پرتلنه

د “روم” د پوهنتون د قانون استاد “دېوېد سانتيلانا” (١٨٥٥- ١٩٣١ز) وايي:

 (( د اسلام ټولنيز حقوقي نظام ډېر پرمخ تللى،ځلېدلى او د پلي کېدو وړ دى، چې نوي دولتونه،نه يوازې  د اسلام د قوانينو په څېر نه شي جوړولاى؛بلکې ورته نږدې يې هم نه شي جوړولاى او د اسلام قوانين نيمګړي نه دي او په لنډو ويلاى شو،چې اسلام ډېر ستر دين دى،چې د انسان  لاس يې ونيو او په انصاف او عدالت ورسره وچلېد.))

د ‌ټولنپوهنې پيداېښت او پرمختګ

 فرانسوي “اګوست کنت” ته يې د ټولنپوهنې پلار ويلى او دې علم په 17مه پېړۍ کې د  ماشومتوب  دوره تېره کړې او له  ډېرو کنډو کپرو را تېر شوى او کله يې  لار ښي او کله کيڼ لوري ته کږېده او ددې فن  پوهانو به کله کله خپل نظريات د انساني ټولنو په  لابراتوارونو کې پر خلکو تجربه کول.

 خلک پر ډول ډول طبقو وېشل او پردې خبره ګروهه، چې ځينې خلک ذاتاً اصيل او ساهو او ځينې پرېوتي دي،د مرييتوب د نظام تاييد،د تورپوټکو او سپين پوټکو حقوقي توپېر،چې دا ټولې وېشنې د جاهليت د وخت افکار دي.

مخکې له دې،چې د ټولنپوهنې،اقتصاد،حقوقو،سياست او ارواپوهنې علوم را منځ ته شي،اسلام بشر او بشري ټولنې ته داسې پوهه،نظم او قوانين  راوړل،چې د بشر  ټولې اړتياوې يې ځواب کړې.

د ټولنو تاريخي څېړنه

د اسلام  په ټولنيزو بحثونو کې،په “جزيرة العرب” کې له اسلام مخکې ټولنې ته د جاهليت دوران ويل کېږي؛ځکه د بحثونو له موضوع سره تړاو لري او د اسلام د پېغمبر بلنه هم له هماغه ځايه پيل شوې؛خو د اسلامي معيارونو په رڼا کې ويلاى شو: د جاهليت د وخت قوانين او احکام هماغسې پر ځاى دي او پلي کېږي،چې دا خبره په هغو کتابوالو کې،چې له حقه اوښتي،په پخواني “ايران” او “روم” او زموږ په وخت کې هم شته.

لويديځ،اسلامي تمدن و نه مانه او د کليسا د بې لاريو له امله يې تر ټولو اسماني اديانو سترګې پټې کړې او پر ماده پالۍ او بوت پالنې يې د بشر نېکمرغي پوپنا کړه .

 لويديځ،پخوا د مرينې،ځمکوالۍ او پانګوالۍ نظامونه تجربه کړل او نن يې د پوچو خيالونو راټوکېدنه، جاهلي “سوسيالزم” او “کمونزم” هم تجربه کړ.

 اسلام له دې ټولو نظامو سره توپېر لري او ددې نظامو له يو ځاى کېدو هم منځ ته نه دى راغلى؛بلکې اسماني او خدايي دين دى،چې حضرت محمد مصطفى(ص) پر بشر د اسلام زېرى وکړ او د نړۍ په ټولو فاسدو نظامو پسې راپاڅېد.د شريعت  په رڼا کې يې “بېلګه اسلامي ټولنه” جوړه او پراختيا يې ومونده او ټولو ته يې د روښانه ژوند،تکامل او پرمختګ لار  پرانسته.

 په هماغه وخت کې،د روم په امپراتورۍ کې وګړي پر دوو برخو وېشل کېدل:

 يوه ډله يې ازاد وو،چې د هېواد درېمه برخه وګړي وو او نور مريان وو. له مريانو سره په ستغ چلن کېده او ټوله ورځ به کارېدل او بادارنو يې د شپې  له پښو په ځنځيرونو تړل او په سمڅو کې يې اچول او سخت زړي ساتندويان پرې ګومار شوي وو او په کوچنۍ تېروتنې يې په کوړو وهل  او کله خو به اعدامېدل هم او ځينې وخت د ساتېرۍ پخپلو کې يا يې له زمريو سره جنګول . (94)

د مريانو تر پاڅونو وروسته، په پټيو او کارخانو کې د توليد کچه لږه شوه؛نو د مرينې پېر پاى ته ورسېد او ځمکوالي يې ځايناستې شوه؛ځمکوالي د توليد ځانګړى دود دى،چې پکې  بزرګر د ځمکوال مريي دى،بزرګر ژمنه کوي،چې د کلني محصول يوه برخه خپل بادار ته ورکړي.

 تاريخ او د اوسنۍ دنيا واقعيتونه ښيي ټول پاڅونونه،چې پکې  د فرانسې پاڅون هم راځي،د خپل وخت د انسانانو د ستونزې په هواري کې بېوسه او پاتې راغلي او دا خو لرې خبره ده،چې راتلونکې ته د حل  لار  ولري؛دا ځکه سرچينه يې جاهليت او ماده پالي ده.پېغمبر اکرم ناستومانې هڅې وکړې،چې مرينه له منځه يوسي او ټول کوښښ يې دا و،چې د قرآن په رڼا کې،د بشر راتلونکې ته د حل لار همېشنۍ ومومي.هغه په داسې وخت کې پېغمبر شو،چې مريان ساتل کېدل او جنګي بنديان يې مريانول او دا په ټوله نړۍ کې يو دود و او په هغو شرايطو کې له دې دودونو سره پرېکنده مبارزه ناشونې وه؛نو ځکه ددې ستونزې هواري ته يې تدريجي لار راوړاندې کړه.

 قرآن مجيد وايي :

 ((فَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى‏ إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنَّاً بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً حَتَّى‏ تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذلِكَ وَلَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لاَنتَصَرَ مِنْهُمْ وَلكِن لِيَبْلُوَا بَعْضَكُم بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَن يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ (محمد / ٤)= او چې كله تاسې (د جګړى په ډګر كې له جنايتكارو)كافرو سره مخ شوئ؛ نو څټونه يې پرېکړئ (او دې کار ته دوام ورکړئ) چې ښه يې وځپئ؛نو(په دې ترڅ كې يې بنديان) كلك وتړئ،بيا يا ورسره ښېګڼه وكړئ (او خوشې يې كړئ) او يا ترې (د خوشې کېدو په بدل كې) فديه [= غرامت] واخلئ (او دا حالت بايد) تر هغه پورې وي، چې جګړه (مار) خپله وسله پر ځمكه كېږدي (هو) دا(د خداى حكم دى) او كه خداى غوښتلاى؛نو پخپله به يې ترې غچ اخستى واى؛خو (غواړي) چې تاسې په يو بل وازمېيي او هغوى چې د خداى په لاركې وژل شوي؛نو خداى هېڅكله د هغوى كړنې له منځه نه وړي )) (95)

 ددې آيت په رڼا کې،د اسلامي واکمن واک دى،چې د ټولنې د مصلحت په پامنيوي سره جنګي بنديان د “فديي” په اخستو او يا بې له “فديي” ازاد کړي.

نړيواله ټولنه

 د اسلامي نړيوالې ټولنې بنسټ،ژبه، نژاد او جغرافيايي پولې نه دي؛بلکې ورونه يې ټولو انسانانو ته پرانستي دي او د ننووتو يوازېنى شرط يې د يو دين او عقيدې درلودل دي .

  قرآن کريم دا حقيقت داسې بيان کړى:

((يَاأَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِن ذَكَرٍ وَأُنثَى‏ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ(حجرات/١٣)=خلكو! په واقع كې موږ تاسې له يوه نارينه او يوې ښځې پيدا كړي ياست او موږ تاسې څانګې (او خېلونه) او ټبر ټبر کړئ،چې يو بل وپېژنئ (خو دا د امتياز كچه نه ده) په حقيقت كې د خداى پر وړاندې ستاسې ډېر عزتمن،ستاسې ډېر پرهېزګار دى،په رښتيا چې خداى پوه (او) خبر دى.)) ( 96)

حضرت محمد(ص) وايي: ((عرب پرعجم غوره نه دى؛خو په الهي تقوا.))

په اسلامي مفکوره کې ښکېلاک او ښـکېلاکي جګړې ځاى نه لري ؛ځکه د رسول اکرم دوينا له مخې: (( ټول بشريت يو امت دى))؛نو د همدې خبرې پر بنسټ،د بل ښکېلول د اسلام له نظره رټل شوى او کرکجن کار دى.

الهي ټولنه

يوازې د اسلامي نظامو ځانګړې موخه،د معنوي او الهي ټولنو جوړونه ده؛خو بشري نظامونه داسې موخه نه لري،هغوى د ستونزې هواري ته د يوې  لارې وړانديز کوي او چې انسانان يې پر ډول ډول غمونو ککړ کړل او جګړې يې وکړې؛نو له دې تجربې لاس اخلي او په  بلې پسې ځي او يوازې د بشر غم او کړاوونه زياتوي .

پېغمبراکرم په هغه جاهلي ټولنه کې لړزان راوسته؛لومړى يې په دليل  او ‌برهان  د جاهلي نظام بنسټونه  بې ارزښته  کړل او بيا يې په الهي ارزښتونو داسې ټولنه جوړه کړه،چې له ګردو ټولنو سره يې توپېر درلود،چې پکې  “فارسي سلمان”، “رومي صهيب”،”حبشي بلال” (رضى الله عنهم) او عربو په ورورۍ  ژوند کاوه.

پېغمبر اکرم اسلامي ټولنه پر لاندې بنسټونو ودروله:

1_ اسلامي ټولنه،هغه خداى جوړه کړې،چې پوه،مهربان او د بشر له فطرته خبر دى او دا ټولنه بې له  الهي  قوانينو  پر مخ  نه شي تلاى.

2_ اسلامي نظام په هر وخت او ځاى کې او ان د بشريت راتلونکې ته په کارېږي؛ ځکه  ټوليز او پراخ بنسټه قوانين او اصول لري،چې له  هر وخت  سره اړخ لګوي او د ژوند هرې برخې ته  کړلار  او  تدبير لري.

3_اسلامي قوانين او اصول د انساني ژوند هر پړاو ته کړلارې لري،چې د بشري افکارو تر جوړو شويو قوانينو غوره دي .

4_ هغه قوانين،چې نالوستي پېغمبر نړيوالو ته راوړل،بشپړ او پرمخ تللي دي؛ ځکه د انسان په افکارو او ګروهو کې يې داسې بې ساري او چټک بدلون  راوست،چې د فيلسوفانو تر انګېرنو ډېر غوره وو،چې دې بدلون انسان ته د پرمختګ او تکامل  لار پرانسته او عقلونه يې له تجربي او انساني علومو ګټنې ته چمتو کړل او مسلمانان يې د علمي فرصتونو مخکښان کړل؛نو ويلاى شو په لويديځ کې د قوانينو او د ټولنپوهنې او سياسي علومو پرمختګ،د مسلمانانو  له  پوهې د برخمنېدو او اقتباس  پايله وه .

  د اسلام د ټولنيز نظام د پيلامې ټکى،مدينې ته د پېغمبر اکرم مهاجرت و،چې د انصارو او مهاجرو په منځ  کې يې د ورورۍ په تړون،د “ورورولېزې د ټولنې”  بنسټ کېښود.

د مدينې “د ورورولېزې ټولنه” هغه مرکزي زړى دى،چې مسلمانانو ترې بېلګه اخسته او يووالي ته رسېدل؛خو که ترې لري شي؛نو خپاره واره به شي.

په خواشينۍ وايم دا لرېوالى او شيندنه د رسول اکرم تر وفات وروسته پيل شو،چې بېلګه يې د درېم خليفه خلافت و،چې پکې  خېښپالي او پوړيزه ټولنه رامنځ ته شوه.

 [ژباړن: وګورئ : ( ١) د مولينا مودودي د “خلافت او ملوکيت” پښتو ژباړه.

 (٢)سيد قطب؛ عدالت اجتماعى در اسلام،بخش سيستم سياسى در اسلام.

(٣) د عبدالحميدجودة السحارة ،”ابوذر”.]

د انسان خلافت او د پېغمبرانو شهادت

د معقول ټولنيز ژوند او د ((توحيدي ټولنې)) دا باور دى،چې انسان پر ځمکه د خداى ځايناستى او پېغمبران د امتونو د کړنو د سنجونې مېچ دي او همدا باور ((توحيدي ټولنه)) تر هغو ټولنو توپېروي،چې بنسټ يې شيطان او لارويانو يې اېښى وي.

 د انسان له خلافته مراد دادى،چې ټول انسانان د خداى له  لوري دنده لري په  غوره  توګه د ځمکې په ښېرازۍ لاس پورې کړي.

 قرآن وايي :

 ((وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلاَئِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَتَعْلَمُونَ (بقره/٣٠)=(هغه وخت درياد كړه) چې ستا پالونكي  پرښتوو ته وويل:(( زه پر ځمكه ځايناستى، خليفه (استازى) ټاكم.)) (پرښتوو) وويل:(( (پالونكيه!)ايا ته داسې څوك ټاكې،چې فساد او وينه تويې كړي؟ (؛ځكه له آدم نه مخكې ځمكني موجودات پر فساد او وينه تويېدنه ككړ وو،كه د دغه انسان له پېدايښته موخه عبادت وي)؛نو موږ (خو) ستا ستاېنه كوو او تا پرسپېڅلتوب ستايو.)) خداى وويل:((زه،چې پرڅه پوهېږم تاسې پرې نهپوهېږئ.)) (97)

 او خداى تعالى پېغمبر اکرم پر خلکو شاهد ونيو او و يې ويل:

((وَكَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلاَّ لِنَعْلَمَ مِن يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى‏ عَقِبَيْهِ وَإِن كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللّهُ وَمَا كَانَ اللّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَحِيمٌ (بقره/١٤٣)= او په همدې توګه مو تاسې (چې  قبله مو منځنۍ قبله ده) يو منځنى امت وګرځولئ،چې پر خلكو شاهدان اوسئ او پېغمبر پر تاسې شاهد وي او تاسې، چې پخوا كوم لوري ته مخ اړاوه،هغه مو يوازې ددې لپاره ټاكلى و، چې څوك په پېغمبر پسې ځي او څوك ترې مخ اړوي،دا كار ډېر سخت و؛خو نه هغوى ته چې خداى ورته لار ښوولې وه (او په دې هم پوه شئ،چې مخكېنۍ قبلې ته ستاسې لمونځونه سم وو) او خداى هېڅكله ستاسې ايمان [=لمونځ ] نه ضايع كوي؛ځكه خداى پر خلكو ډېر زيات مهربان (او) لوروونكى دى.)) (98)

 دلته له شهادته مراد دادى،چې پېغمبران د خلکو دکړنو د ارزونې مېچ او معيار شي. د خداى له لوري د انسان پر ځايناستې ګروهه کړاى شي څلور په زړه پورې پايلې  ولري:

1_ يوه چورليځ ته د انساني ټولنې منسوبول؛يعنې هماغه خداى،چې بشر يې خپل ځايناستى کړ او پر يوه مالک او خاوند ايمان راوړل،چې د هر څه پيدا کوونکى دى او دا هماغه توحيدي باور دى،چې پېغمبراکرم پرې د انساني ټولنې بنسټ کېښود او ټولو پېغمبرانو د( لا اله الا الله) جنډه پورته کړې وه او خداى څومره ښه ويلي چې:

((صِبْغَةَ اللّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ(بقره/١٣٨)= الهي رنګ ( غوره كړئ ! يعنې د ايمان، توحيد او اسلام رنګ) او كوم رنګ به تر الهي رنګه ښکلى وي ؟ او موږ يوازې هماغه لمانځو.)) (99)

2_ د ټولنيزو او توحيدي اړيکو ټينګول او د نومونو له عبادته د انسان  ازادي،چې د ډول  ډول  ظلمونو او ښکېلاک  لامل دي.

 قرآن مشرکانو ته وايي :

 ((مَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِهِ إِلَّا أَسْماءً سَمَّيْتُمُوهَا أَنتُمْ وَآبَاؤُكُم مَّا أَنزَلَ اللَّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلَّااياهُ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ (يوسف/٤٠)= تاسې د هغه پر ځاى له (څو) نومونو پرته بل څه نه لمانځئ، چې تاسې او پلرو مو پر هغوى نومونه ايښي دي او خداى د هغوى پر(حقانيت) كوم دليل ندى نازل كړى،حكم يوازې د”الله ” دى؛امر يې كړى،چې له هغه پرته بل څوك مه لمانځئ، دا سم دين دى؛ خو ډېرى خلك نه پوهېږي.)) (100)

3_په ټولنيزو اړيکو کې په خلکو کې د ورورۍ روحيه غښتلې کول. د ظالمانو واکمني له منځه وړل او د يو خداى پر غوره والي او واکمنۍ ګروهمنېدل؛نو طبيعي ده،چې د داسې باور په درلودو،ټول خلک له يو بل سره وروڼه او په انساني کرامت او حقوقو کې په ټولنه کې له يو بل سره اوږه په اوږه وي.

 قرآن کريم وايي: (( انسان  تر خپلې وسې  پړ دى.))

 ((وَأَن لَّيْسَ لِلاِْنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى( نجم/۳۹)‏=او دا چې انسان ته يوازې هڅه يې ده. (101)

4_ داسې ليد چې پر ځمکه خلافت، الهي امانت وبولي.

 قرآن وايي:

 ((إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُوماً جَهُولاً(احزاب/٧٢)= په حقيقت كې موږ اسمانو او ځمكې او غرونو ته (د تعهد،مكلفيت او الهي ولايت) امانت وړاندې كړ؛خو له منلو يې ډډه وكړه او ترې ووېرېدل؛خو (يوازې) انسان هغه پر اوږو كړ او په واقع کې هغه ډېر ظالم او ناپوه دى، (دا ځكه چې ددې ستر مقام قدر يې و نه پېژانده او پر ځان يې تېرى وكړ). (102)

 امانتوالي مسئووليت رامنځ  ته کوي  او چې  څوک مسووليت و نه لري،د امانت دروند  پېټى پر اوږو نه شي زغملاى او نه پر څمکه د خداى د ځايناستۍ دنده ښه  تر سره کولاى شي .

قرآن مسئووليت ته د پام په اړه  وايي :

 ((وَلاَ تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى‏ يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْؤولاً (اسراء/٣۴)=او د پلار مړي شتمنۍ ته  په غوره طريقه تر هغه ورنژدې شئ،چې مړانې ته ورسي او پر(خپلو) ژمنو وفا وكړئ،چې د ژمنې پوښتنه كېږي. (103)

 ځانمني او مادي انسانان نشي کړاى دنده پر غاړه واخلي او ځان له خپلې ټولنې ځار کړي او ځان په وړه  خبره بايلي او وارخطا کېږي.

د شهادت د ليکې بنسټونه

((پر زمانې قسم،چې انسان په تاوان کې دى؛خو هغوى چې ايمان يې راووړ او او نېکې چارې يې کړې او يو بل ته د حق او صبر سپارښتنه کوي .)) (د عصر سورت )

رسول اکرم د انسان د خلافت ليکه،د شهادت په ليکه غښتلې کړه،چې د خداى د پېرزوينې ښکارندوى شي او پېغمبران د انسان لارښوونې او ژغورنې ته مبعوث شوي،چې وروسته د شهادت ليکې ته امامانو او د اسلام پرهېزګارو علماوو په لاندې توګه دوام ورکړ:

1_د مؤمنو او نېکو انسانانو روزل.

2_د داسې ټولنې جوړول،چې “پر نېکيو امر او له بديو منع” پکې  دودوي،چې له دې لارې د فساد د خپرېدو مخنيوى وشي.

د الهي پېغمبرانو او لاييکو مشرانو توپېر دادى،چې پېغمبران خلکو ته بېلګه او پر کړنو يې ګواهان وو او د فساد له منځه وړو ستر لامل وو او هېڅکله له خپلې لارې کاږه نه شول او بېخي يې فکر ته ظلم رانغى، چې په دې اړه  قرآن وايي:

((لاَ يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ(104)= ظالمانو ته به د خداى تړون و نه رسي )) خو د مادي مشرانو کوښښ دا و،چې انساني فضايل او ارزښتونه له منځه يوسي.

 قرآن کريم وايي: ((الله تاسې غوره کړي يئ او پر تاسې يې د څه سختي نه ده ايښې،د خپل پلار ددين،چې هماغه ابراهيمي دين دى،لاروي وکړئ،چې او خداى مخکې له دې او په دې قرآن کې هم تاسې مسلمان ونومولئ،چې پېغمبر پر تاسې او تاسې هم پر نورو خلکو ګواه اوسئ.)) (حج/٧٨)

که مسلمانان وغواړي پر دې آيت عمل وکړي او انسانانو ته بېلګه شي؛نو پر قرآني اصولو دې منګولې ولګوي.

پېغمبر اکرم او نورو پېغمبرانو انسانان دوو جهادونو ته رابلل :

1_اکبر جهاد:

يعنې له نفس سره مبارزه،چې مؤمنان د دنيا والو له تېرايستو، شيطاني وسوسو،خپلسرۍ او شهوت پالۍ ساتي  او زهد، تقوا، اصلاح او وړتيا ته يې رابلي .

2_ اصغر جهاد:

يعنې له يرغلګرانو،استثمارګرانو او ظالمانو سره مبارزه او د مستکبرانو له منګولو ځان او نور ژغورل  .

بايد ووايم دا دواړه جهادونه د انبياوو د تکامل د کاروان په بهير کې يو ځاى او اوږه په اوږه  لار وهي  او د اسلام پېغمبر پرله پسې خپل اصحاب له اکبر جهاده، اصغر ته او له اصغره اکبر ته رابللي دي او اصحابو يې هم دا دواړه د يو بل تر څنګ کول او حکومت، مال  او شتمنۍ ته يې پام نه و او يوازې د خداى د خوښۍ د لاس ته راوړو په فکر کې وو؛نو ځکه يې په ډېر لږ وخت کې د پېغمبر اکرم اسماني موخو ته د عمل جامه واغوسته او ستر تمدن يې را منځ ته کړ.

نوې ټولنه

لکه چې و مو وويل: د اسلام او مسلمانانو له نظره،ټولنه هماغه وه،چې پېغمبر اکرم په مدينه کې جوړه کړه؛نو اوس لومړى پر “اصطلاح پوهنې” او بيا د “ټولنپوهنې” پر څو مهمو اصطلاحاتو رڼا واچاوهو:

1_ اصطلاح پوهنه:

  پوهان پر دې يوه خوله دي،چې د هرعلم د اصطلاحاتو پېژندل خورا اهميت لري او وايي چې:((د هرې  پوهې اصطلاحات بايد دقيق،هر اړخيزه او روښانه وي؛ځکه په علم کې ډېر اصطلاحات د ورځېني ژوند له اصطلاحاتو سره توپېر لري.)) (105)

 2_ټولنه: ( community):

 په ټولنپوهنې کې،ټولنه بنسټيز مفهوم دى او داسې يې ښوولې ده:

 ((يوه ډله انسانان،چې ګډ ژوند،دود،رواج او ميراثي عادتونه ولري او د يوه ځواک يا حکومت تابع وي.))

 ډېرى موروثي عادتونه او دودونه جاهلي ځانګړنې لري؛نو ځکه دا دودونه پېغمبر اکرم ورټل او پلي کول يې منع کړل او يوازې ګوتو په شمېر دودنه يې پرېښوول،چې ټولنې ته ګټور وو؛لکه مېلمه او مسافر ته ځاى ورکول او د مسافرو او بې کسو دفاع .

3_بنسټ:

 “ماک ايور” ټولنيز بنسټونه داسې ښوولي:

 (( په ټولنه کې د ټاکلو او متمايزو اړيکو بڼې ته وايي.)) [ وګورئ : رايت ، ف ، ج ، مبادى علم الا اجتماع ، ٧٥ مخ ]

د انګليسي  ټولنپوه؛”موريس ګينز برګ” له نظره،ټولنيز بنسټونه دادي:

 (( د ټولنې د وګړيو ترمنځ د الزامي ښوول شويو اړيکو شکلونو ته وايي.که ددې اړيکو اړخونه په ټولنه کې وي او که کوم يو يې له ټولنې بهر وي.))

د “کينز برګ” په تعريف کې د ((الزام)) ټکى ډېر ارزښت لري او له مخې يې ويلاى شو: که  د واده په څېر يو دود،ټولنې منځ ته راوړى وي؛نو پرې پا‌بندي او قوانينو ته يې غاړه نه اېښوولو ته هغه سزا پکار ده،چې حکومت ټاکلې وي او که کليسا منځ ته راوړى وي؛نو سرغړاندي ته يې هغه  سزا په کار ده،چې کليسا ټاکلې ده.

 کليسا هم يو ټولنيز بنسټ دى،چې د عبادت مرکز او د کورنيو د پاکۍ او کرامت  ساتندويه  ده.

په اسلام کې واده هغه بنسټ دى،چې پېغمبر اکرم  تاسيس کړى او هغه يې د خداى پر وړاندې سپېڅلى تړون ګڼلى،چې د ښځې د پاکلمنۍ او د حقوقو د ساتلو ضامن او د پاکې او مؤمنې کورنۍ د منځ  ته راتګ  لامل دى او د روغې او فاضلې  ټولنې د بنسټ وړومبۍ تيږه ده.

خو ځينې غير ديني ټولنې،بې له تړون او نکاح  څخه په بشري قانون، د مدني واده يا،د ښځې او سړي  د کوروالي وړانديز کوي، چې دا کار  ډېرى سوداګرۍ ته ورته  دى؛ نه واده  ته او ددې قانون په اړه  د شتمنو او سياسي مقاماتو لاس خلاص دى  او چې  کله يې په کار وي؛نو د ښځو په ژبه يې تفسيروي؛نو ځکه په دې وروستيو کې يې له هغو ښځو دفاع ته تشکيلات جوړ کړي،چې ظلم پرې شوى وي .

 هر څنګه چې وي،د داسې قوانينو طبيعي پايله د کورنيو،ماشومانو او ټولنې تباهي ده.

4_ عادتونه،دود او رواج (costoms):

 عادتونه؛يعنې تقليدي چارې يا د تقليد او لاروۍ پر بنسټ،ټولنيز‌ې چارې سر ته رسول.

 “واندت” وايي: ((عادتونه؛د پوهې له مخې هغه کړنې دي،چې په ټبريزه ټولنه يا توکم کې رامنځ  ته کېږي او ورو ورو  پراختيا او بدلون مومي.))

“ماک ايور” ګروهمن و،چې عادتونه د ټولنې اومه مواد دي  او “گينز برگ” باور درلود،چې عادتونه هغه کړه دي،چې د اجر او سزا لامل ګرځي. وايي:(( يومېرمنتوب (monogamy) د ټولنيز بنسټ په پرتله يو عادت دى؛که څه هم نن په  لويديځ کې دا مسئله ځانګړى دود دى،چې د پلي کوونکي او سرغړونکي ته يې قوانين په پام کې نيول شوي؛نو ددې نظر له مخې،دودونه د خلکو د منلو او نه منلو تابع دي.)) [وګورئ : مبادي علم الا جتماع ، ٥٧مخ ] او که اسلامي دودونه  له غير ديني دودونو سره پرتله کړو؛نو پوټى شک به هم پاتې نه شي،چې ټول غير اسلامي دودونه جاهلي دي؛ځکه دې ټولنو اسماني ارزښتونو ته شا کړې او جاهليت ته يې مخه کړې. هغوى د “صنعتي” او د فرانسې تر پاڅون وروسته د انسان  بې قيد و شرط ازادي مطرح کړه،چې د ډېرو ناوړو دودونو لامل شوه،چې يو تر هغوى “مدني واده” و،چې اشاره مو ورته وکړه،چې دا کار يې له اسلام څخه له مخه عربو ته  ورته دى؛خو په دومره توپېر،چې نن دا کار د قانون په  ملاتړ کېږي.ددې ناوړو دودونو يوه بله بېلګه  له پردي سړي  سره د مړوښې ښځې انډيوالي ده.

 په دې اړه  د “سويډن” پوهنتون يو استاد په خواشينۍ وايي:

  (( چې کله کور ته ځم؛نو ښځه مې را ته وايي: لږ وروسته راشه؛ ځکه انډيوال مې په کور کې دى او په خپل راتګ يې مه خپه کوه.))

په “ډنمارک” کې،له سړي سره د سړي واده  قانوني دى؛خو په “فرانسه” او نورو هېوادو کې قانوني نه دى؛خو قانوني بنديز هم نه لري. په “امريکا” کې جمهوري رياست  ته د نوماندۍ يو شرط د سم او قانوني واده  له  لارې زوکړه ده .

اسلامي دودونه ديني اړخ  لري او مسلمان  پوهېږي،چې ازادي يې په هغه ځاى کې  پاى  ته رسي، چې د نورو د ازادۍ  پيل دى  او همدا هراړخيز  قانون يې دې ته اړ باسي،چې د نورو د حقوقو خيال وساتي او د خپلو حقوقو  له  پولو  وا نه ړوي او د “امر بالمعروف او نهى عن المنکر” قانون يې کړنې تنظيموي .

اسلامي ټولنه پاکه او روغه ده،چې پکې  افراط (زياتى) او تفريط (کمښت) نه ليدل کېږي.

5_ دودونه،جشنونه او مذهبي مراسم:

 دا اصطلاح ګانې هغه کړنو ته پکارېږي،چې د بنسټونو او عادتونو پر خلاف،د اجر او سزا له امله نه تر سره کېږي؛بلکې هر يو ځان ته ښه دي او د ګډ ارزښت  ښکارندوى دي.

الف _دودونه (traditions):

 هغو افکارو او کړو وړو ته دودونه وايي ،چې پرې د باوري ذهن ته،د ستر قانون او يا لارې رايادوونکى وي او له يو نسله بل نسل ته لېږدي.

 دودونه کله په يوه ځانګړي  تفکر او ښوونځي پورې د تړاو نښه ده؛لکه  د”الماني نازيانو” او يهودانو توکم پالنه،چې داسې دودونه له اسلامه مخکې دودونو ته ورته دي.

 حضرت “محمد”(ص) ددې ټولو غلطو دودونو ټغر راټول کړ او متمدن او فرهنګي امت يې رامنځ  ته کړ،چې په دې اړه  ستر فرانسوي  عالم  “ژان  ژاک سيديو” وايي:

 ((“محمد”له خپرو عربو امت جوړ کړ؛ستر ملت چې حکومت يې په “اسپانيا” کې د “تاج” له سينده، د “هند” تر “گنگا” سيند پورې رسېده او هغه مهال، چې “اروپا” د منځنيو پېړيو په ناپوهيو کې ډوبه وه،اسلام په بېلابېلو سيمو کې د تمدن بېرغ ورپاوه .)) (106)

ب_ جشنونه:

 د خلکو يو ډول کړه دي،چې د ځينو چارو د معنوي ارزښت د څرګندولو په موخه،په بېلابېلو بڼو تر سره کېږي.غير الهي ټولنې ددې جشنو په سر ته رسولو کې د عرف او الهي شرايعو پر خلاف چارو لاس پورې کوي او که اسلامي ټولنې اخلاق او د اسلام سپېڅلي احکام رعايت کړي؛نو  له غير شرعي  چارو به  خوندي وي.

 ج_ مذهبي مراسم:

 دا مراسم جشنو ته  ورته دي او په هماغه موخه ترسره کېږي؛خو په دومره توپېر،چې دا مراسم په ځانګړو وختو؛لکه د مړي د ښخولو او سوځولو پر مهال ترسره کېږي. کېداى شي په “هند” کې د مړيو سوځول  له هغه چلنه جاهليت ته لږ نږدې وي،چې له مړيو سره په ځينو لاييکو هېوداو کې کېږي؛ځکه په دې هېوادو کې مړى وارثانو ته د سوداګريز توکي مثال لري،چې وارثان يې غړي په بيه پلوري.

 په دنيا کې هېڅ  مذهب او دين  د اسلام  هومره مړي ته درناوى نه لري؛ځکه مړي ته غسل ورکول،د جنازې لمونځ،په درناوي يې خارو ته سپارل،د مړي د روح  خوشحالۍ ته په مړي پسې خيرات او د قرآن ختم،ټول د مړي درناوى دى.

د_ ديني شعاير:

 يو مسيحي چې د پوهې له مخې،د وګړيزې يا ټولنيزې دندې په نامه ديني جشنو، د مړي ځانګړي مراسمو او کليسا ته ځي؛نو ددې کړنو ټولګې ته يې ديني شعاير وايي.

البته ډېرى ديني کړنې شته چې ګټورېداى شي؛خو پام مو وي،چې کله  وګړني عبادتونه د تکرار له  امله  بې مانا کېږي او يوازې پر عادت بدلېږي؛لکه يو مسيحي چې د حضرت عيسى مسيح عليه السلام د زوکړې شپه،په شرابو او مستۍ کې د ديني عمل په نامه تېروي.(بايد وويل شي ډېرى مسلمانان د “قدر شپه” تر سهاره په دعا تېروي)

6_ اتحاديې:

 په هره ټولنه کې د هغې ټولنې د ټولنيز جوړښت د څېړنې لپاره،د اتحاديو پېوستون ځانګړى ارزښت لري؛ځکه د اتحاديو جوړښت د ټولنې د جوړښت په څېر دى.

 اتحاديه  يوشمېر انسانان يو ګډ هدف ته د رسېدو لپاره منځ ته راولي.

په لا ييکو ټولنو کې

 د اتحاديو تر ټولو مهم بنسټونه

الف_د ازادۍ اصل:

 ددې اصل په پلي کولو کې ابهام دى او روڼوالى پکې  نه شته او ابهام يې ددې لامل شوى،چې خلک خپلو موخو ته د رسېدو لپاره له هرې لارې او وزلې ګټه واخلي؛ نو ځکه يې کله د غوښتنو،قوانينو او ټولنې د مهمو ښېګړو تر منځ تناقض، جاهلي کړنې او  ګډوډي  رامنځ  ته کېږي.

ب_ګټه:

 کله کله،ډېرې ګټې ته د رسېدو لپاره د وګړيو او شرکتونو ترمنځ  داسې سيالۍ را منځ  ته  شي، چې  په  اسانۍ خپل  لاسونه د يو بل  په وينو ککړوي.

 په اسلامي اتحاديو کې پتمنه سيالۍ او د اسلام د احکامو رعايتول،له هر څه لومړي دي او ويلاى شو اسلامي هېواد د عابدو وګړيو،متقى اتحاديو او څښتن لمانځو ټولنو ټولګه ده.

 که په اسلامي ټولنه کې اسلامي احکام او ((مؤمنان سره ورونه دي)) اصل پلي شي؛ نو د چا حق  به  و نه تروړل شي.

 په مدينه کې تر مېشتېدو وروسته،د ورورۍ د اصل اعلان يو ستر  ګام  و،چې پېغمبر اکرم پورته کړ او د مهاجرو او انصارو لاس يې ونيو او و يې ويل:

((د خداى په  لار کې د خداى لپاره سره ورونه شئ .)) پېغمبر اکرم په دې ښکلي چار د انساني ټولنې بېلګه جوړه کړه،چې بيا به ‌يې هيڅوک هم جوړه نه کړاى شي؛خو هغوى چې کړه وړه يې د اسلامي احکامو له مخې وي .

مهاجرو د سوداګرۍ دنده درلوده او پر کښت او کرنه دومره نه پوهېدل او د انصارو له وربښلو ځمکو يې ګټه نه شوه اخستاى؛نو ځکه انصارو هوډ وکړ د مهاجرو ځمکې هم وکري او ګټه يې سره ووېشي؛نو ځګه د غوره ټولنې جوړولو لپاره، د کښت  زحمت هم د مهاجرو له  اوږو  پورته کړاى شو. ددې  ټولنې بښنه، سړيتوب او ځواني يوازې دا نه وه؛بلکې د ايثار او سرښندنې تر بريده ورسېده. تاريخپوهانو ليکلي،چې يوه ور‌ځ پېغمبر اکرم ته يو مېلمه راغى،چې په کور کې يې خواړه نه وو، چې دا مهال يو انصاري راغى او مېلمه يې له ځان سره بوت او هغه ورکړه لږ خواړه يې د مېلمه مخې ته کېښوول او له خپلې کورودانې يې وغوښتل  ډيوه مړه کړي او په خپله يې هم خوړو ته  لاس  ورووړ او داسې يې ښوول، چې خواړه خوري،تردې چې مېلمه ټول خواړه وخوړل. پر سبا رسول اکرم د انصاري کور ته ورغې او ورته يې وويل:((خداى پر هغه چار درنه ډېر خوشحاله شو،چې له مېلمه سره دې وکړ .))

 په تاريخ  کې راغلي،چې  حضرت”عبادة بن صامت” ته يې ډالۍ راوړه.حضرت “عبادة” وويل:((د پلاني کور ته يې يوسئ،چې ډېره اړتيا لري.))حضرت “وليد” د “عبادة” زوى وايي:((ډالۍ مې واخسته او د هر چا کور ته به مې،چې وړه؛نو راته يې ويل،چې د پلاني کور ته يې يوسه،چې تر ما ډېر اړ دى او په پاى کې ډالۍ هيچا  وا نه خسته او بېرته د “عبادة” کور ته را ستنه شوه.))

غير ديني افکار د بشر ستونزې نشي هوارولاى او په خپله هم پردې  بېوسۍاعتراف کوي؛ځکه و يې نه کړاى شو په وګړيو کې له ټولنې  سره  تړاو او پکې  د ټولنې لپاره د سرښندنې احساس راژوندۍ کړي او له ډله ييز عقله په انکار يې  لاس پورې  کړ.

“اډوارډ مونتيه” د سويس  ختيځپوه (1856_927)  وايي:

 (( د “محمد” ديني سلېښت او اخلاص،هر څېړونکى حېرانوي؛هغه له شرک،بوت لمانځنې او غندليو کړنو سره،په پرله پسې مبارزې جوت کړل،چې په واقعي مانا ديني مصلح  و؛خو ډېرو د ناپوهۍ او ځينو د تعصب له امله و نه پېژانده او حق يې  پوره  نه کړ.))

[ وګورئ: د “حاضر الاسلام و مستقبله”].

پينځم څپرکى

سيره او ارواپوهنه

د پېغمبر اکرم په باب د غربي پوهانو خبرې:

“ويليام سوير” انګليسي اديب او ليکوال په “سيره محمد” کې ليکي:

 ((“محمد” په خپلو روښانه ويناوو او اسان شريعت،د نړۍ د  ټولو مشرانو مخکښ دى.هغه په خپلو سترو کارنامو،هېښ حيران کړل. په تاريخ کې بل داسې مصلح نشته چې په دومره لږ وخت کې ويده بشريت را ويښ،نېک خويونه يې دود او پوهې ته يې ارزښت ورکړى وي.))

“فرانسوا ولټر” فرانسوي پوه او د فرانسې د پاڅون له فکري مشرانو،په ((محمد)) کې ليکي:

((په رښتيا،چې د”محمد” په وجود کې څه عجيبه ځواک دى،چې انسان ستاېنې او درناوۍ ته اړباسي. چا به چې لاس ورکړ؛نو له لاس ورکوونکي مخکې يې لاس نه راکښه او د کوڅو د ماشومانو له څنګه، چې تېرېده په مينه او خندا ورسره چلېده.))

ټول عالمان يوه خوله دي،چې دين د انسان پر ژوند ستر اغېز لري،چې د شخصيت د انډول لامل او د روحي ناروغيو مخنيوى يې کوي او کله خو د ډېرو روحي ناروغيو درمل هم دى.

 نن په غير اسلامي هېوادو کې روحي ناروغۍ ډېرې شوي،چې دولتو هم ورته د درملنې لپاره د کلينکونو په جوړولو ډېره بودجه ځانګړې کړې  ده .

انسان او ارواپوهنه

ارواپوهنه؛هغه پوهه ده،چې د انسان چلن څېړي؛البته هغو هڅو ته يې ډېر پام دى،چې د انګېزو پر وړاندې غبرګون  وي .

 پر ((غبرګون)) او ((محرک)) د رڼاوي لپاره مو لاندې مثال ته پام را اړوم.

 څوک چې راسره بد کوي؛نو يو له دې غبرګونو ښيو:

 1_ پر وړاندې يې ورته کار کوو.

 2_خپله غوسه  سړوو او غلي کېږو.

 3_نېکي ورسره کوو.

 په دې مثال کې د هغه سړي بد چلن ((محرک)) دى او د کړنو پر وړاندې يې زموږ  چوپتيا،احسان  او  ورته عمل  ته ((غبرګون)) وايي.

د انسان هر غبرګون د وجود د دوو اړخونو پايله يې ده؛يو يې ” پيژندګلويز” اړخ دى؛لکه  فکر،تخيل  او حافظه  او  بل يې “عا طفي” اړخ دى؛لکه  اراده،لېوالتيا او بوږ .(107)

ديني زده کړې او ارواپوهنه

د عقل او شهوت ترمنځ په مبارزه کې،د انسان د عقلاني  اړخ د ودې  لامل،پر خداى ايمان او دا باور،چې انسان پر ځمکه د خداى ځايناستى دى.

 هماغه  شهوت،چې د “قابيل”،”فرعون”،”نرون” او “هيټلر” په څېر وګړيو ‌برلاسى شو،چې تر اوسه خلک پرې لعنتونه وايي. په دې اړه  رسول اکرم (وسايل: ١٩٠ باب) وايي: ((خداى پرښتې له نږه  عقله او څاروي له نږه  شهوته پيدا کړل؛خو د انسان په پيداېښت کې يې عقل او شهوت سره ګډ کړل؛نو د چا چې عقل پر شهوت برلاى شو؛نو تر پرښتوو غوره او د چاچې شهوت پر عقل برلاس شو؛نو تر څاروي  هم  بدتر دى .))

وراثت او چاپېريال

په دې برخه کې به د  ارواپوهنې دوو اړوندو مسئلو ته اشاره  وکړو:

 1_ هر انسان ځاني وړتيا او ځواک لري،چې په ځانګړي شرايطو کې فعليت ته رسي.

 2_انسان پر هغو استعدادونو سربېره،له کورنۍ، چاپېريال  او  ټولنې، يو لړ تجربې  زده کوي .

 د پورته دوو نظرياتو په  رڼا کې،د اسلام  د  پېغمبر تر  ټولو  ستر برى  به  دا وي،چې  د کعبې له خدمتګارانو شي يا داچې د  قريشو تر بېرغ  لاندې د عربو قبايل راغونډ کړي او چارواکى شي؛خو چې آنحضرت پېغمبر  شو؛نو د  جاهليت ټول  دودونه يې له  منځه  يووړل  او  پر ځاى  يې  اسلامي  دودونه  راوړل او خلکو هم پرې ايمان  راووړ او  جاهلي  دود يې پر  پرمختللي  دود واړاوه .

ځينې نظريات،د چاپېريال اغېز ارواپوهنيز اصل ګڼي او ځينې  عالمان ترې انکار کوي  او ځينو  نورو عالمانو له دې دوو نظرونو يو بل نظر را ايستى؛لکه د “ډاروين” نظر او د”پاولوف” د”شرطي انعکاس”  نظريه،چې د تاريخي “ماټرياليسم” پر بنسټ ولاړه ده.

اسلام او د ارواپوهنې اصول

مادي ارواپوهان،د حقيقت او رښتيا له بهيره کاږه شوي او له ځان سره يې خپل لارويان هم دې کندې ته ورګوزارکړي.هغوى د تېري، پر نورو واکمني او لوړتيا غوښتنې،د انسان اړتياوې ګڼلي،چې ورته د رسېدو لپاره،له هرې شونې لارې کار اخلي او پر همدې بنسټ يې ظالمانو ته د لوټ او وران کارۍ مخه پرانستې ده؛ خو اسلام دا ټولې غوښتنې کرکجنې بلي،چې د توارث او د بشري  ټولنو  له  سمو عاداتو يې  سرچينه  نه ده  اخستې  او درملنې ته يې  پر قرآن  او نبوي سنتو عمل وړانديز کړى دى.

 دلته د مادي ارواپوهنې له مخې،د انسان ځينې غوښتنې څېړو او اسلامي ليد توګه هم ورسره جوخت راولو:

ټولنيز ملاتړ او الهي ملاتړ

ټولنيز ملاتړ ته اړتيا،د بشر تر ټولو لومړۍ اړتيا ده،تردې چې ډېر ارواپوهان يې د ژوند د طبيعي اړتياوو؛لکه  خوړو او خوب په لړ کې شمېري.

 اسلام يې هم  په  انسان کې ټولنيز ملاتړ ته لېوالتيا په رسميت پېژندلې او ټينګار پرې کوي؛خو په دې باب د مادي او  اسلامي فکر توپېر په دې  کې  دى،چې  قرآن کريم،خداى د  انسان  د ملاتړ  سرچينه  ښيي  او ددې  حقيقت  بيانوونکى دى، چې  انسان د خپلې ګټې  او  تاوان  خاوند نه دى او د مړينې،ژوند او  د  قيامت  پر  ورځ  د  را  ژونديتوب په  اړه   واک  نه لري. پېغمبر اکرم خلکو  ته وويل: ((که په تاسې کې څوک له خدايه څه وغواړي؛نو له  ټولو  خلکو  دې  خپله هيله پرې کړي او بې له خدايه دې  بل  ته هيلمن نه وي،چې خداى يې غوښتنه پوره کړي. )) (108)

اوس،چې د اسلامي  ټولنيز ملاتړ پر مفهوم پوه شو؛نو ښه  به  وي پر مهمو بنسټونو او سريزو يې هم رڼا واچاوهو:

 د اسلامي ټولنيز ملاتړ،يو تر ټولو مهم بنسټ،د نيت او موخې سپېڅلتيا ده؛البته ټولو ښوونځيو انسان راهڅولى،چې بايد موخه ولري او د ارواپوهانو کلکه سپارښتنه ده،چې په چارو کې کې بري ته موخه ټاکل په کار دي،چې ژوند مو سمون،معقوله مانا او حرکت پيدا کړي او هڅه يې دوام ومومي او وايي:

 ((د موخې نه درلودل او يا يې ناڅرګندېدل،انسان پر ژوند بدګومانوي او ژوند له خپګان او ستړيا ډکوي.))

اسلام؛ژوند او انساني هويت،د خداى  پر عبادت؛يعنې پر ځمکه د خداى د ځايناستې د مفهوم پر پلي کېدو سره تړي. پردې مانا چې انسان دنده لري،د اسماني احکامو له مخې،د خداى عبادت  وکړي.

 د موخې  په  ټاکنه  او ورته په  پام کې د مادي انسان او مسلمان توپېر دادى،چې که مادي انسان خپلې موخې ته  و نه رسېد؛نو خپګان پرې راځي او پوچي او بې ارزښتي احساسوي او ډېرى وخت له خپلو همځوليو په غچ اخستو او جنايتو لاس پورې کوي؛خو مسلمان تل د خپلې دندې سر ته رسولو ته  چمتو وي او که خپلې موخې ته  و نه رسېد؛نو معذور دى  او  اجر  يې له خداى سره خوندي دى. مسلمان که الهي موخه ولري؛نو له  ډګره  نه تښتي، موخې ته  ورسي    که  نه.

 پېغمبر اکرم  وايي:(( د کړو وړو ارزښت،د کوونکي په نيت پورې اړه لري. )) (109)

يعنې دا مهمه ده،چې د انسان موخه الهي وي،که موخې ته  ورسېد او که  نه،چې په داسې حالاتو کې،که د انسان نيت ښه وي؛خو موخې ته و نه رسي؛نو خداى په مهربانۍ خپل بنده ته تسل ورکوي چې:(( د مومن  نيت  تر کړويې غوره  دى.)) (دتېرې سرچينې ،څلورم حديث)

[ ژباړن:کېداى شي نننۍ پر مخ تللې نړۍ انسان ته ډېر څه ورکړي وي؛خو په څنګ کې يې ډېر داسې څيزونه ترې اخستي،چې نه شتون يې پر انسان ژوند تريخ کړى او هغه پر ډول ډول عقلي ناروغيو د انسان اخته کېدل  دي،چې د عقلي عصبي ناروغيو د متخصصينو د وينا له مخې،څه چې ننني انسانان په تېره ځوانان کړوي، په ژوند کې د ارزښتناکې موخې نه درلودل دي؛يعنې ژوند ورته يوازې خوند اخستل ښوول شوي،چې د دنيا په يو خوند هم انسان نه مړېږي، چې په پاى کې د ژوند پوچوالي او بالاخره ځان وژنې ته رسي،چې ددې برخې متخصصين يې دې ته اړ کړل، چې په دې اړه  په څېړنو لاس پورې کړي،چې له دې څېړنو، په زړه پورې او د وينا  له مخې يې حېرانوونکې پايلې درلودې،چې ددې کتاب تر حوصلې لرې دي؛خو څو ته يې اشاره کوو؛د آلزايمر ناروغي په هغوى کې خورا لږه ده ،چې عبادت يې کاوه او پردې سربېره،په نويو ارواپوهنيزو مقالو کې پردې خبره خورا ټينګار کېږي،چې انسان څو ډوله امنيت لري؛لکه جسمي،روحي او ټولنيز او هغه امنيت،چې دا امنيتونه تنظيم او رانغاړي او تر ټولو لوړ دى (( معنوي امنيت )) دى ، چې “عقلي عصبي”  متخصصين غواړي د ننني ناکراره بشر د ارامۍ لپاره په خلکو کې معنوي امنيت غښتلى کړي او وايي،چې د هغو وګړيو عمر د نورو په پرتله اوږد دى،چې په  ژوند کې معنوياتو ته يې پام وي او موخه ولري او څومره،چې دا معنويات او موخه سپېڅلې وي؛نو هومره د انسان ژوند خړوب او له خوشحالۍ ډک وي او نن هم، چې د دنيا د سترو اراواپوهانو؛لکه “وين ډبليو ډاير”، “اسپنسر جانسون” او “جي پي واسواني” کتابونه پر همدې موضوع کښل شوي،چې په ټولو کې په ژوند کې د بريو او خوشحاليو د لاس ته راوړو لپاره پر ايمان او معنوياتو خورا ټينګار شوى دى،چې بېلګه يې د وين ډبليو ډاير د    “There is a spiratual solution to every problem    کتاب دى چې تر هغو زرونو کتابو يوه  بېلګه ده، چې هڅه کوي د مادي انسان مخه معنوياتو ته راواړوي .]

الهي ارزښت او ټولنيز ارزښت

د الهي ارزښت اصطلاح مو د مادي ارواپوهانو د ټولنيز ارزښت پر وړاندې رامنځته کړه. له  ټولنيز ارزښته مراد دادى،چې د هر انسان  روح  دې ته اړ دى،چې نور ورته په درنه سترګه وګوري او شخصيت يې په رسميت وپېژني.

 ارواپوهان وايي:((د هر انسان  ټولنيز ارزښت  په دې پورې اړه لري، چې نورو ته څومره ارزښت  ورکوي او پرې لورېږي))

 پېغمبر اکرم (وسايل :باب ١٠٥- ٢٥حديث) څوارلس پېړۍ مخکې ويلي وو:

 ((د مومن له  نښو يوه داده، چې له  خلکو سره  مينه  وکړي او خلک هم  ورسره  مينه وکړي.))

 مهربان خداى هم خپل پېغمبر ته چې په دې باب بېلګه و،وايي: (( دا الهي پېرزوينه او رحمت و،چې ته يې نرم خويه او مهربان کړې او که توند خويه او نامهربان وې؛نو خلک به درنه  خپاره  شوي واى .)) (110)

  دا آيت خداى ته د رسول اکرم لورنه  منسوبوي،چې تر هغو لورنو توپېر شي،چې د وګړنيو غوښتنو يا د مادي لورېنو راماتولو ته وي.بلخوا اسلام  له خلکو سره دوستي او دښمني هله روا ګڼي،چې خداى او د احکامو پلي کولو لپاره وي يا داچې له الهي احکامو سره په ټکر کې نه وي.

پر نورو د واکمنۍ،برلاسۍ او ذلت په اړه،اسلامي فکر د مادي عالمانو له نظر سره توپېر لري؛ ځکه دوى د((ماکياول)) او ((فرويد)) په افکارو پسې ځي او انګېري:

((په هره وسيله چې وي،موخې ته ورسېږه)) يا (( دومره دروغ ووايه،چې خلک دې پر خبره باور وکړي.))

حال داچې رسول اکرم،روحي ناروغيو؛لکه ځان ټيټ ګڼل،ځان ګناهګار ګڼل او له روحي دباوونو ژغورلو ته يې د عبادتونو سپارښتنه کړې ده او د دوه اړخيز ټولنيز مسئووليت او مرستې پر بنسټ يې ټولنه جوړه کړه او په عقيدتي سپارښتنو د بنيادم روحيات انډول ته رابولي،چې لاندې احاديث يې بېلګه دي:

(( شيطان چټل او پليت دى او له مودو راهيسې يې کړ چارې عادت شوي دي.))،((که په يو چار کې بې ځايه شکمن شوئ؛نو و يې کړئ.))، ((پام مو پر بد پال خراب نه کړئ او خپلې چارې پر مخ بوځئ.))

وګورئ: وسائل:١٦ باب،٢ حديث او همداراز:تحف العقول:٣٥ مخ

امنيتي اړتياوې

 ارواپوهانو دا اړتيا د انګېزو او د انسان د اړتياوو په ليکه کې شمېرلې ده،چې په درېو برخو کې د انځور وړ ده: روحي امنيت، ژوند او راتلونکي امنيت ته هيله او په اوسني ژوندکې امنيت.

 اسلام دا ټول امنيتونه اړين ګڼلي؛خو مفهوم يې ورته سم کړى دى. اسلام د امنيت سرچينه هغه  خداى ګڼي،چې له  هر څه خبر دى. د خداى استازى (بحار: ١٠٠ توک ٤٦مخ) وايي: ((مسلمانان سره وروڼه دي او په انساني او ټولنيزو حقوقو کې مساوي دي او تر ټولو بېوزله پکې  پناه  ورکړاى شي او د دښمن  پر وړاندې يو لاس  دي .))

 د اسلام تلپاتې دين،د انسانانو دوستي او دښمني او نور اړخيز مسايل،د حلالو  او حراموپه کړلارې تنظيم کړي دي.

 د خداى استازى (کنزالعمال: ٩٢٦٦ حديث ) وايي:((څوک چې حرام وخوري؛نو  تر څلوېښت شپو يې  لمونځ نه قبلېږي.)) ((څوک چې پر نامحرمه ښځه برلاس شو او د خداى له وېرې يې پرېږدي؛نو خداى به پرې د دوزخ  اور حرام کړي او د قيامت له سترې وېرې به يې وساتي او جنتي به يې کړي.))[وګورئ : وسايل : ١١- ١٩٩]

 د اسلام دين هغه حلال  ګڼي،چې ذاتاً پاک  وي او له  سمو  لارو  لاس ته  راغلي وي او نورو او ځان  ته  د  ضرر  لامل نه شي.

 [ژباړن : د پېغمبر اکرم د همدې خبرې په تصديق بايد ووايم چې: ټول الهي احکام هم داسې تنظيم شوي،چې انسان ته ګټه لري او ان نورو ته پوټى تاوان هم نه لري، ددې کتاب د ژباړې پر مهال د “خوګ انفلوانزا” افغانستان نړۍ او وارخطا کړې ده او په ميليونو ډالر لګوي،چې دپراختيامخه يې ونيسي؛ځکه دا ناروغي نورو ته لېږدېدونکې ده؛نو ګرانو!د پېغمبر اکرم په احاديثوکې د”خوک” د غوښې پر حراموالي او نه خوړو يې ټينګار شوى او هغوى چې تل له الهي احکامو سرغړونې ته مخونې راوړي او ويل يې،چې نن طب پر مخ تللى او کوم “پرازيټ” چې د “خوګ” په بدن کې و؛ نن درمل لري؛ښه هغه پرازيت ته خو مو درمل راوايستل؛خو له دې انفلونزا سره به څه کوئ.خبره دا نه ده؛بلکې په بل څه کې ده او هغه هم “نوى علمي ځېل” دى،چې نن د علم په نامه روان دى؛نو که د نړۍ روغتيايي کارکوونکي په واقعي مانا غواړي په نړۍ کې له ناوړه رنځونو مخنيوى وکړي؛نو د زړه له کومې دې راشي او د اسلام روغتيايي احکام دې ولولي او منشور دې ترې جوړ کړي، چې البته دا خبره يوازې د الهي احکامو طبي اړخ و،دا چې نورې به څومره ګټې لري؛د هرعلم متخصصين پرې پوهېږي.]

 د خداى استازى  وايي:(( د مسلمان مال  پر  بل مسلمان هله حلال دى،چې په خوښه يې وي .))

 حرام هغه دي ،چې ذاتاً پليت او چټل وي او يا د نورو پر حقوقو د تېري له لارې لاس ته راغلي وي؛لکه هغه مال،چې د غلا،احتکار،خيانت او په راکړو ورکړو کې په چل ول لاس ته راغلى وي.

د  مالکيت اړتيا

مالکيت اړينه اړتيا ده،چې مادي ارواپوهانو هم د انسان اړتيا ګڼلې؛خو د اسلام له  نظره،مالکيت هم د نورو وزلو په څېر،د ژوند د اړتياوو د پوره کولو هومره مشروعيت لري او د شتمنۍ ګټلو لپاره زيار عبادت  ګڼل  شوى دى .

په روايت (وسايل : ٧باب :٢حديث )کې راغلي: ((څوک به تر هغه مړ نه شي،چې خپله روزي يې پاى ته نه وي رسولې؛نو روزي له حلالو لارو لاس ته راوړئ او تقوا جامه کړئ .))

له ښکلا سره مينه

ارواپوهانو دا اړتيا د انسان د اړتياوو د لړ په پاى کې راوړې . اسلام  هم دې اړتيا ته د نورو اړتياوو په څېر  ارزښت ورکړى او ورته لاس رسي يې عبادت  ګڼلى دى.

قرآن کريم د اعراف د سورت په32 آيت کې پېغمبر اکرم ته وايي:

قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ = (پېغمبره!) ووايه :((چا الهي ښكلا،چې خپلو بندګانوته يې رايستلې ده او  پاكه روزي،حرامه كړې ده ؟!)) (ورته) ووايه :(( دا  په دنيوي ژوند كې مؤمنانو ته دي (كه څه هم نور په كې برخه لري؛خو) په قيامت كې به يوازې مؤمنانو ته وي.))  په دې توګه موږ ( خپلې) نښې پوهانوته ورښيو. ))

 پېغمبر اکرم يوه  ورځ يو صحابي وراټه،چې ظاهري ښکلا ته يې پام نه کاوه او  ورته  يې وويل: (( له الهي نعمتونو ګټه او خوند اخستل  د دين  يوه برخه  ده.))

[ وګورئ:وسايل: لومړى باب، ٥حديث، د جامو احکام ]

همداراز په تېره سرچينه کې حديث دى چې:((خداى ښکلى دى او ښـکلا خوښـوي .))

  قرآن مجيد په “نحل” سورت کې طبيعي او حيواني شتمنيو ته پر پاملرنې ټينګار کړى دى.

[ژباړن:په دې باب وګورئ: سيدقطب؛افرينش هنري قرآن]

د ودې پړاونه

ننني ارواپوهان د ودې هره پړاو د ميراثي او چاپېريالي لاملونو اغېز ګڼي،چې په دې  کې يې د “ډاروين” او “فرويد”  نظرياتو ته ډېر پام اړولى او نه ديني او اخلاقي اړخونو ته؛خو په اسلام کې د انسان  د ودې  ټولو  پړاوونو ته  پام شوى دى:

1_د کورودانې (ژوند ملګرې) د ټاکنې پړاو.

 2_د څاڅکي د تړلو پړاو.

 3_ د دوه ځانۍ پېر.

4_ د زېږون وخت.

 5_د شېدو ورکولو وخت .

الف_ د کورودانې (ژوند ملګرې) ټاکنه:

 اسلامي  قانون،مسلمانان  له خيانت کارې او تېري کوونکې کورنۍ يا ټبر سره  له  واده او خپلوۍ ژغورلي دي او څرګنده کړې يې ده،د چا چې په خټه کې خيانت اغږل شوى وي؛نو پر اولاد يې هم منفي او ناوړه اغېز لري او سپارښتنه يې کړې،چې [وسايل : ٨٣ باب :٦ حديث]: (( له  ايمانوالو او نېکو ښځو سره واده وکړئ؛ ځکه اصل او ريښې يې ستاسې اولاد ته هم لېږدي)) همدارز د همدې سرچينې ٣٣باب ، لومړى حديث:((د اولادونو ماماګان مو ستاسې د مېرمن په څېر وي ))؛يعنې د ماماګانو ځانګړنې خورينو او خورزو ته لېږدي.

 [ژباړن:دا مطلب،چې اسلام پرې هغه مهال ټينګار کړى و،نن د طبي علومو د “جنټيک” د برخې مهمه برخه ده،چې د “غالب” او “مغلوب” صفت تر عنوان لاندې پرې خورا زياتې څېړنې شوې،چې همدا د صفاتو پر لېږد ټينګار کوي.)

ب_ د څاڅکي تړل:

 د اسلام دين د څاڅکي د تړلو د وخت لپاره ځانګړې سپارښتنې لري،چې د مور او ماشوم د روحي او بدني روغتيا لامل دي؛لکه په مياشتينۍ کې له نږدې والي ژغورل شوي يو،له غسل مخکې احتلام مکروه دى.له کوروالي مخکې ((بسم الله)) ويل او داسې نور…

ت_ دوه ځاني (اميندواري):

 دا د انسان د ژوند مهم پړاو دى،که پکې  ديني لارښوونې پلي شي؛نو  د  نسل  د  سمون لامل  به  شي. اسلام دې پړاو ته  ساده؛خو  ګټور احکام لري.د ساري په توګه: د کجورو او نشپاتي په څېر مېوې  دې وخوړل شي،له خوړو مخکې دې ((بسم الله)) وويل شي او د قرآن  ويلو او دعا کولو پر مهال دې لاسونه پر ګېډه کېښوول شي او……

ټ_زېږون:

 پېغمبراکرم ښځو ته سپارښتنه کړې،چې تر لنګوال وروسته کجورې وخورئ؛ځکه د شېدو له لارې پر ماشوم هم اغېز لري او ماشوم يې زغمناک وي.

حديث داسې دى:((مېرمن،چې تر لنګوال وروسته کجورې خوري؛نو اولاد يې که هلک وي يا جلۍ،زغمناک وي.))

 (وګورئ: وسايل: ٨٣ باب، ٦ حديث)

په  څلوېښتۍ کې يا د نفاس پر مهال،اسلام له ښځې د ديني دندو د اجرا پېټى پورته کړى،چې پام يې ځان او ماشوم  ته وي .

[ژباړن: په دې پېر کې،چې د “نفاس” دوره هم ورته ويل کېږي،هغه بدلونونه بېرته خپل عادي حالت ته راګرځي،چې د دوه ځانۍ پر مهال د مور په بدن کې راغلي وي. په لنډو ټکيو وايم،چې د دوه ځانۍ په پېر کې له سره تر پښو،د بدن په ټولو غړيو کې بدلونونه راځي،چې ددې بدلونو عادي حالت ته راګرځېدل 40 ورځې وخت غواړي، چې  طب هم دا دوره 40 ورځې ښوولې،چې لوستونکي دې د پوره پوهېدو لپاره د “نفورث او ويليامز” نسائي ولادي کتاب ولولي .)

ث_ دشيدو ورکولو وخت:

 اسلام ټينګار کوي، چې مور دې هرومرو خپل ماشوم ته خپلې شيدې ورکړي  او  که  په خپله  شيدې نه لري؛نو بله  ښځه  دې دا کار  وکړي.

پېغمبر اکرم (وسايل؛ ٨٧باب ٥ حديث) ويلي:(( د مور د شيدو هومره ماشوم ته هېڅ خواړه هم غوره نه دي)) او که د ماشوم خپلې مور شيدې  نه درلودې او که بله ښځه دې کار ته وګومارل شي؛نو د بلې ښځې د روح او جسم پر پاکوالي ټينګار شوى او (وسايل ٨٧ باب لومړى حديث) وايي:((پام وکړئ! چې څوک مو ماشوم ته شيدې ورکوي؛ځکه ماشوم له همدې شيدو سره وده کوي او ځوانۍ ته رسي))

[ژباړن : طب د مور د شيدو په اړه   وايي:په ساعت کې يو ځل بايد ماشوم ته  شيدې  ورکړل شي؛ځکه  په دې وخت کې د ماشوم وده ډېره چټکه وي او خداى هم د مور په بدن کې شيدې د ماشوم د بدن د اړتياوو له مخې برابروي او بايد وويل شي د مور شيدې هره شېبه له بلې شېبې توپېر لري؛ځکه د ماشوم د اړتياوو له مخې، د مور په شيدو کې هم بدلون راځي او همداسې د مور شيدې په خپله  “انتي بيوتيکي”ځانګړنې لري او کوم ماشوم،چې د مور شيدې خوړلې وي؛نو په راتلونکي کې يې هوش تر هغو ماشومانو خورا زيات وي،چې د مور شيدې يې نه وي خوړلې او همداسې هغه ماشوم،چې د مور شيدې خوري،د ډول ډول ناروغيو پر وړاندې يې مقاومت هم ډېر وي او داسې په زرګونو نورې ګټې،چې په طب کې د کوچنيانو په کتابو کې په تفصيل راغلي او د يادونې وړ ده، چې په طب کې ماشوم ته د شيدو ورکولو موده هومره ښوول شوې،چې اسلام ويلي؛ځکه تر دې مودې وروسته،د ماشوم بدن  دا وړتيا پيدا کوي،چې کومو موادو ته اړتيا لري،په خپله يې د کولمو له لارې جذب کړي او تر هغې  مودې  وروسته  د مور شيدې هم هغه ګټه نه لري،چې په دې  21 مياشتو کې يې درلوده. په همدې لړ کې بايد ووايم چې په لويديځ کې به ډېرو ميندو خپلو ماشومانو ته خپلې شيدې نه ورکولې،چې ښايست يې پرې خراب شي،چې دې کار د ټولنې ماشومان له بېلابېلو روغتيايي او عقلي ګواښونو سره مخ کړل؛خو چې کله د کوچنيانو متخصصينو پلټنې پيل کړې او د مور د شيدو په ارزښت وپوهېدل؛نو په نړۍ کې يې ماشوم ته د مور د شيدو د ورکولو د دودولو پراخ تبليغات پيل کړل،چې يوه ورځ يې د مور د شيدونړيواله ورځ ونوموله؛نو زه هغه متل وايم چې ((ځي ځي؛نو ابازو ته به راځي)) ؛نو نړيوالو! راشئ او دومره لګښت مه کوئ او د اسلام روغتيايي احکامو ته غاړه کېږدئ او که نه همدا لړۍ به روانه وي، چې په ټولنه کې به رنځوري را پيداکېږي او تاسې به بيا پلټنې پيلوئ او تر څو يې پايلو ته رسئ؛نو په ميلونو انسان به هماغه رنځ وژلي وي،چې له دې رنځونو د ژغورلو لار اسلام په ساده ټکيو ويلې ده؛نو ګورو،چې  د اسلام د دين  ټولې سپارښتنې د انسان  د بدن د شرايطو له مخې،د هغه خداى له لوري تنظيم شوي،چې موږ يې پيدا کړي يو او هغه دى،چې زموږ د بدن او روح له اړتياوو،تر هر چا  ښه خبر دى او زه خو وايم ،چې الهي احکام د انسان لپاره داسې دي؛لکه د مور شيدې.

 د ياودونې وړه ده، چې د ماشوم د زوکړې د وړومبيو ورځو شيدې،ډېرى ميندې ماشوم ته نه ورکوي او تويوي يې،چې داکار ناسم دى؛ځکه هماغه ټينګې شيدې (ورږه يا کنډ) د ماشوم د ژوند د وړومبۍ ورځې د اړتيا پوره کولو ته جوړې شوي،چې بل څيز يې نه شي پوره کولاى او په طب کې ددې شيدو په ورکولو خورا ټينګار شوى دى او بله دا چې تر شپږو مياشتو پورې، ماشوم ته بې د مور له شيدو بل هېڅ هم مه ورکوئ؛ځکه د ماشوم د هاضمې غونډال يې د هضمولو وس نه لري او کله کله خو ليدل کېږي،چې ځينې ((نياګانې)) ماشوم ته “چمبړخيال” او داسې نور مواد ورکوي او وايي زموږ ډاکتري تر اوسنيو ډاکترانو غوره ده،چې ددې خلکو دا کار له ماشوم سره يو ډول زياتى دى،چې کول دى په کار.]

اروايي پالنه په دوو پړاوونو کې  کېږي :

الف_بلوغ ته تر رسېدو مخکې .

ب_د بلوغ وخت او ترې وروسته.

اسلام(الف) پړاو ته کوم مکلفيت نه دى وضع کړى،چې اُخروي بدله ولري؛خو تر بلوغ وروسته پالنې ته يې مکلفيت وضع کړى،چې اُخروي سزا او بدله لري.

يو مسلمان اروا پوه (ډاکټر محمود البستاني په؛الاسلام و علم النفس، ١٠٠ مخ کې وايي:((هلک چې بلوغ ته نژدې وي؛د ماشومتوب د پړاو هومره زده کړې ته چمتووالى لري او د روزنې د چارو مسئوولين دنده لري،د ماشومتوب په پړاو کې،چې د چا کوم خوى او چلن سم شوى نه وي؛په دې پړاو کې دې يې ورسم کړي.))

شپږم څپرکى

سيره او اقتصادي  وده

“کارل مارکس” د اسلام د پېغمبر په اړه  وايي:

((دا پېغمبر،چې  په خپل  رسالت يې  د پوهې،رڼا او معرفت زمانه  پيل کړه؛نو  پکار ده ويناوې او کړه وړه يې  په  علمي  توګه  تدوين  شي.هغه  له خپلو ښوونو سره  دنده درلوده،چې هغه بې عقله مطالب، وهمونه  او خرافات له  منځه يوسي، چې  ناپوهو  دوستانو او  پوهو  دښمنانو پر تېرو اديانو ورزيات  کړي  وو.))

 ( وګورئ: راس المال (کاپيټال) ؛47_48 مخونه )

((هغه شريعت چې “محمد” راووړ،د هغې چينې مثال لري،چې د پلټونکيو اړتياوو ته يې ځواب ورکاوه. دداسې ټولنې بنسټ يې کېښود،چې هر چا به د ضوابطو له مخې،له بيت الماله خپله برخه اخسته او دين يې له بشريت سره ستره مرسته وه ))

 ( المقتطف مجله، مصر چاپ، 1872 ز ګڼې )

کمونزم او پانګوالۍ ته لنډه کتنه

دا چې “سوسيالزم” او “کمونزم” ژر ماتې وخوړه او نن په پانګوالي ټولنه کې د ماتې درز راغلى؛دليل  يې ظلم  او  د بشر  له  فطري  اړتياوو سره يې نه سمون وو؛ځکه لومړۍ  ډلې د ظلم  او وينې تويونې له لارې غوښتل،خپل  ښوونځى  پر خلکو وتپي او د پاټکيو له منځه وړو په دروغجن شعار يې د “ګوندي واکمنو” او په هغوى پورې له اړوندو يې نوې طبقه  رامنځ  ته  کړه او عمومي مالونه يې لوټ کړل. هغوى انسان او ازادي يې،د عمومي مالکيت له امله، تر پښو لاندې کړل او په زور يې پرخلکو د اوتو بوتو نظريات  وتپل.

“پانګوالۍ” هم د “ډيموکراسۍ” له  شعار سره ميدان ته راودانګل؛خو په  عمل  کې يې بې له  جګړې،ښکېلاک او د هېوادو د ملي شتمنيو له لوټ او د ښکېلاکګرانو د سوداګړيزو توکيو له پلورلو بله هېڅ پايله  نه درلوده.

 د پانګوالۍ تئوريسن “نانوفردي” بې قيد و شرط مالکيت روا وباله او ملي شتمنۍ يې د پانګوالو په واک کې کړې.

 دوى وايي:((د خلکو د ورځ پر ورځ زياتېدونکي فقر علت دادى، چې د نړۍ شتمنۍ محدودې او د بشر غوښتنې نامحدودې او ورځ پر ورځ مخ په زياتېدو دي،چې شته منابع نه شي کړاى،د انسان ټولې اړتياوې پوره کړي؛نو د همدې لږو سرچينو د لاس ته راوړو لپاره شخړه رامنځ ته کېږي او ستونزې هم ور‌ځ پر ورځ  زياتېږي.))

 هغوى په دې استدلال د کمزوريو ملتونو زبېښناک ته مخوي (توجيه کوي) او کمزوري ملتونه بېوزله او نهيلي ساتي.

حقيقت خو دادى،چې پانګوال ان خپلو ملتونو ته هم دروغ وايي او د خپلو سيالانو په له منځه وړو او ګواښ سره د حکومتو پر سياستو اغېز کوي،چې دا لالهاندي يې له اسلامه د لرېتوب او ورسره د دښمنۍ پايله ده  او همدا دښمني ددې  لامل  شوې،چې اسلامي اقتصاد له  مخې لرې شي او نوى  جاهليت رامنځ ته شي.

 (د لا پوهېدو لپاره د شهيد”باقر صدر” د ((الاسلام يقود الحيات)) او ((اقتصادنا)) آثار ولولئ )

اقتصادي پراختيا ته د رسېدو لپاره

 د  پېغمبر اکرم  کړلارې

پېغمبر اکرم په دنيا او اخرت کې د انسان  سوکالۍ  ته د  روغ رمټ اقتصاد بنسټ کېښود او د اقتصادي ستونزو هواري ته يې  پر دوو اصلونو  ډډه وکړه: ورورولي او بېلګه سازي .

د ورورولۍ له تړونه مراد دادى،چې له يو بل سره مينه رامنځ ته شي او وروڼه د يو بل د ستونزو په هواري کې مرسته وکړي،چې په مدينه کې د پېغمبر اکرم لومړى ګام همدا و.د رسول اکرم دا کړلار د انساني اړيکو تر ټولو غوره ډاډمن چار و،چې د ټولنې د روغ رمټ ساتنې لامل و او په زړونو کې يې الفت پيدا کړ او پردې سربېره، اسلام، اسلامي امت، تقوا،صالح عمل،  بښنې، عدالت، مرستې، پر ژمنې وفا،امانتوالۍ او “پر نېکيو امر او له بديو منع” ته را بلل او په راکړه ورکړه کې يې له ډنډې وهلو ژغوره او د زکوة،خمس،ډول ډول خيراتونو،کفارو او پر مسلمانانو د فرضي نفقو له لارې يې د شتمنو په لاس کې د شتمنۍ له زېرمه کېدو او د بېوزلو د بېچاره کېدو مخنيوى کړى دى. په دې اړه  د خداى استازى وايي:

(( په دوستۍ،شفقت او مهربانۍ کې د مؤمنانو مثالونه د انسان د بدن په څېر دى، چې که يو غړى ناروغ وي؛نو ټول بدن  ورسره  ناروغ وي.))

بې ‌بېلګې ورورولي بې ماڼو بېړۍ ته ورته ده او د بېلګې شتون د ټولنيزو او اقتصادي ستونزو هواري ته اړينه ده،چې ځمکه پرې اباده شي او له کانو غوره ګټه واخستل شي. شک نشته چې د اقتصادي ستونزو هواري او د اقتصادي برنامو تدوين ته د رسول اکرم کړلارې تر ټولو غوره بېلګه  دي. هغه  مبارک  دا دنده په بشري ځواک او امکاناتو ترسره کړه؛نه په اعجاز؛ځکه معجزې يې د نبوت ثابتولو ته کارولې او د ښو اخلاقو،زغم،د احکامو په پلي کولو،اقتصادي او ټولنيزو برنامو کې يې د ستر انسان په څېر  عمل  کاوه.

 رسول اکرم اقتصادي ستونزې د انسانانو د ايماني او اخلاقي کمزورۍ زېږنده بلله. هماغه څښتن ،چې انسان يې پيدا کړ؛نو د خپل ذات او صفاتو د اثبات لپاره يې د هستۍ ټول منابع او امکانات د انسان په واک کې کړل او اړتياوې يې ورپوره کړې؛ خو انسان په ظلم او له الهي رسولانو سره د مخالفت له لارې او له خپلو بې لارې کوونکيو ځاني غوښتنو په لاروۍ،هغه فرصتونه له منځه يووړل،چې څښتن ورکړي وو.په دې اړه   قرآن کريم وايي:

 (( او په رښتيا چې انسان ډېر ظالم او ناشکره دى )) (111) ددې آيت په رڼا کې، ظلم او ناشکري،د انساني ټولنو د اقتصادي ستونزو بنسټيز لامل دى؛ځکه چې ظلم او بې عدالتي د شتمنۍ د ناوړه وېش لاملونه دي او ناشکري هم له طبيعي سرچينو د ناوړه ګټنې  لامل دى.

پېغمبر اکرم ددې دوو ستونزمنو ځانګړنو درملنې ته،داسې اقتصادي ګام پورته کړ،چې د ظالمو او سودخورو په لاسو کې  يې د شتمنۍ د زېرمه کېدو مخه ونيوه او د ظلم او بې عدالتۍ د ريښـو د پرېکولو په موخه يې له ظالمانو سره په مبارزه لاس پورې کړ او توليد ته يې يو لړ احکام وضع کړل،چې د سستۍ،لټۍ او ناشکرۍ مخنيوى يې وکړ او همداسې د توليد د هڅونې او له طبيعته د ګټنې  په موخه يې دا حکم وکړ: (( چا چې شاړه ځمکه اباده کړه؛ نو د هغه به وي )) او “حيازت” او “تحجير” يې د مالکيت اسباب کړل .

پام وکړئ :

حيازت؛يعنې د يو شي لاس  ته راوړل  يا تصرف؛ لکه له ځنګله مېوه راشکول  او له اوبو  د کبانو نيول .

تحجير؛يعنې په بې خاونده ځمکه کې د تيږو بارې (چمبر) جوړول يا په نښه کول.

البته که څوک له ځمکې په ګټنه کې لټي وکړي او بې کښته يې پرېږدي؛نو اسلامي واکمن حق لري ځمکه  ترې  بېرته  واخلي.

 

د اسلامي اقتصاد سترې ځانګړنې

د قرآن کريم او نبوي سنتو د احکامو تر څېړلو وروسته او په اسلامي  فقه کې د طبيعي سرچينو او عمومي شتمنۍ په احکامو کې تر تدبر وروسته،ددې دين اقتصادي مباحثو ته څلور لاندې سرټکي  لاس ته راوړو:

١_د طبيعي سرچينو لومړنۍ وېش.

 2_ توليد او د توليد شويو موادو څرنګه  توزيع ،چې په دې برخه کې له توليد او په اسلامي اقتصاد کې د ارزښت په اړه  يې خبرې لرو.

  3_ په شتمنيو کې تصرف او په دې باب د لاندې مسئلو  په اړه کړېږو.

 الف _سوداګري او ترې ګټه .

 ب _ د  ژوندنيو اړتياوو لپاره  د شتمنۍ لګول.

 4_ د دولت عمومي دندې.

د طبيعي سرچينو لومړنۍ وېش

طبيعي  شتمنۍ پر دوو غټو  برخو  وېشل  کېږي :

الف _د شتمنۍ طبيعي سرچينې؛لکه ځمکه، کانونه، سمندرونه، غرونه  او چينې.

 ب_نورې طبيعي شتمنۍ،چې په ځمکه کې خپرې ورې دي؛لکه راز راز څاروي، ونې،بوټي،تيږې او…..چې حيازت او تصرف يې اقتصادي چار دى.

 د رسول اکرم يوه ستره موخه دا وه،چې انسان ته سمه لار وښيي او په خصوصي مالکيت کې يې نيت پاک کړي او د ټولنې له عمومي ښېګړو سره سمون ورکړي؛نو ځکه يې وګړيو ته د طبيعي سرچينو د مالکيت اجازه نه ورکوله؛بلکې عمومي يا دولتي زېرمې يې  ګڼلې،چې چا پکې  په  ګټنه کې  پر بل امتياز نه درلود.

د اوبو د سرچينو،د ځنګلو د لرګيو،د غرونو د قيمتي کاڼو او د ځناورو ښکار، زياتره وخت د احتکار لاملېږي  او  په  اقتصادي کار کې نه شمېرل کېږي؛لکه څنګه چې د “حمى” له لارې د طبيعي شتمنيو پر سرچينو، د وګړيو ځانګړى حق روا نه دى.

 [((حمى))؛يعنې په زور د طبيعي سرچينو(لکه غونډۍ او ځنګلونو) تصرف،چې نور ګټې  ته  پرې نه ږدي.]

د شهيد”محمد باقر صدر” د((الاسلام يقود الحياة)) په79 مخ  کې راغلي: پېغمبر اکرم د ((حمى)) اصل له اسلامي  ټولنې لرې کړ او و يي ويل: ((حمى په  خداى او په  استازي پورې يې ځانګړى دى او نور څوک يې حق نه لري))؛ځکه ((حمى)) د “حيازت” احتکاري بڼه ده او د طبيعي سرچينو “حيازت” د “احتکار” يو ډول دى؛نه اقتصادي چار.

 اسلام وګړيو ته يوازې ((احيا)) د حق د پيداېښت لامل ګڼي؛ځکه احيا د احتکار پر خلاف اقتصادي چار دى او څوک چې دښته اباده او خړوب کړي؛نو ځمکه يې احيا کړې او ګټې ته يې چمتو کړې ده.

 که ژوندي کوونکي څه موده وروسته دا چار پرېږدي؛نو ځمکه شاړېږي او نښې يې له منځه ځي او بيا له وګړي،پر ځمکه د کار او د ګټنې اجازه اخستل  کېږي.

تحجير،چې مخکې  مو هم ورته اشاره وکړه،په بې خاونده ځمکه کې د تيږو (چمبر) څلور دېوالۍ ته ويل کېږي او هله ددې کار کوونکي ته د حق د رامنځ ته کېدو لامل ګرځي، چې پکې  د احيا چارې پيل کړي.

 پېغمبر اکرم “حتکار” حرام کړ او پر “محتکر” يې لعنت ووايه او د غله يا هغه په څېر يې وګاڼه،چې پر خداى ايمان نه لري او و يې ويل: ((د خداى د کتاب له مخې،هغه د ملحد په څېر دى،چې زموږ د مسلمانانو په  بازار کې احتکار کو ي)) (112) څوک  چې  مال  د ګرانېدو لپاره 40 ورځې احتکار کړي؛خداى ترې  بېزار دى )) (113)

 خوراکي توکي لېږند مواد دي  او که لېږنده شتمني  بې له زياره او يا شرعي لارو، بې له کارولو،د چا په واک کې شي؛نو يوازې حيازت يې د مالکيت اثبات  ته  کافي نه دى او  هغه به له عمومي مباحاتو او شتمنيو وي.

توليد او وېش

اسلام توليد،وده او ډېروالى ددې خبرې په پامنيوي يې ستايي،چې انسان پر ځمکه د خداى ځايناستى ګڼي؛نو هغه توليد مجاز ګڼي،چې له دې مقام سره په ټکر کې نه وي،چې په همدې ځاى کې له نورو مادي ښوونځيو سره ستر اختلاف لري.

د پانګوالۍ موخه د توليد وده ده؛خو د اسلام موخه د شتمنۍ راټولول نه دي؛بلکې  شتنمي د خلکو د سوکالۍ،د ټولنيز عدالت پلي کولو او توحيدي ټولنې د جوړولو لپاره  غواړي.

 په دې اړه   د اسلام  او  نورو  ښوونځيو  توپېر په  دې کې  دى:

١_د اسلام له نظره لازم دي،چې د توليد بڼې او ترې لاس ته راغلې ټولنيزې اړيکې ېې  له انساني کرامت،طبيعي حقوقو او مانيزو ارزښتونو سره اړخ ولګوي؛نو ځکه په اسلام کې له ښځو او ماشومانو،په کمه بيه کار اخستل روا نه دي، چې په پانګواله ټولنه کې دود دى او پر ټولنه منفي اغېز لري .

٢_ په اسلامي اقتصاد کې،د پانګوالۍ پر خلاف،توليد يوازې د بازار د غوښتنې تابع  نه دى؛بلکې هڅه کېږي،د خلکو ژوندنۍ اړتياوې،په پراخه کچه توليد شي او په دې اړه  د بازار غوښتنې او شرايطو ته  پام نه لري.

 پېغمبر اکرم وويل:(( سوداګرو! سر مو را پورته کړئ ! لار مو روښانه ده، تاسې  ټول  به د  قيامت  پر ورځ  فاسق  او خاين راپاڅېږئ؛خو هغوى چې په سوداګړي کې يې رښتينولي جامه  کړې  وي.))(114)

اسلامي اقتصاد،د بډايانو د هوساينې لپاره د سينګاري توکيو توليد ته تندى نه ورکوي او نه يې ښه ايسي؛خو پانګوالي يې په توليد لاس پورې کوي،چې له اسراف کوونکيو ګټه او د حياتي توکيو له توليده لاس واخلي .

 د خداى استازي وويل:((خداى تعالى بندګان لري،چې نعمت يې وربښلى او تر هغه،چې دوى بخشش لري؛نو نعمت يې په لاسو کې وي او چې بخيلان شي؛نو نعمت به ترې واخستل شي او نورو ته به ورکړ شي.))(115)

 3_ کله په پانګوالې نړۍ کې،د يو مال د زياتېدو او کړکېچ د پېښېدو پر مهال،يا د مال توليد په ټپه دروي او يا يې له منځه  وړي،چې بيه په مناسبه کچه کې پاتې شي.

 [ژباړن:د امريکامتحدايالات په نړۍ کې د غنمو د مناسبې بيې ساتلو ته د کال  ډېر غنم سمندر ته ورغورځوي،حال دا چې په نړۍ کې ډېر انسانان ان يو کپ ډوډۍ هم نه لري؛نو چېرته دي د بشر حقوق او شعاورنه يې !)

 خو په اسلامي اقتصاد کې د توليد او لګښت ترمنځ دومره واټن نه شته او اسلام کوښښ کوي د توليدوونکيو او لګوونکيو ترمنځ واټن لږ کړي. لنډه دا چې په  اسلام  کې  توليد بايد د انسان  په  چوپړ کې وي؛ نه انسان  د توليد په  چوپړ کې.

مبادله او لګښت

مبادله د مال د پيداينې وسيله  نه ده؛بلکې له يو بل سره يې بدلول دي.په بله وينا: مبادله وګړي ته نوې پانګه نه راوړي؛بلکې د خپل توليد يوه برخه د نورو له توليداتو سره بدلوي او خپلې اړتياوې پوره کوي.

 پخوا چې د توکيو بدلول،بې له پېسو ترسره کېدل؛ درې لاندې ځانګړنې يې درلودې:

  1_ د پيداينې او لګښت ترمنځ  واټن نه و.

 2_ د توکيو لر مهاله زېرمول شوني نه وو.

 ٣_د مبادلې چار د خلکو کسب  نه و.

دا هر څه د پېسې له پيداېښت سره له منځه ولاړل؛ځکه په دې نويو شرايطو کې توليدوونکي کړاى شي،خپل توکي نغد وپلوري او د خپلو لګښتي توکيو اخستنه وځنډوي او همدا مسئله د توليد او لګښت ترمنځ  واټن رامنځ ته کوي.

 پردې سربېره،چې د پېسې ارزښت په زېرمولو کمېږي او له امله يې پېسه د شتمنۍ د راټولېدو او احتکار لامل ګرځي او څوک چې په پوره اندازه نغدې ولري؛کړاى شي په پوره اندازه توکي واخلي او تر څه مودې وروسته يې په احتکاري بيه وپلوري.

 د پورتنيو درېو ځانګړنو په له منځه تګ سره ((سوده)) رامنځ ته شو او د ټولنې روغتيا،پوهاوى او ټولنيز انډول يې له خطر سره مخ کړ او اقتصاد يې له طبيعي لارې اړولى دى.

 اسلامي اقتصاد په خپلو ثابتو او متحرکو عناصرو او په  هره شونې وسيله د بې لاريو د جبران او سمون په هڅه کې دى؛نو ځکه يې ربا،سود او بانکي راکړې ورکړې، په پرېکنده توګه حرام کړي؛ځکه د سود ګټه د پيسې د احتکار پايله  ده؛نه  د کار مزدورۍ.

ډېرى بانکونه د ((رنسانس)) په وخت کې،چې د اروپايي دولتو د کمزورۍ زمانه وه، يهودي صرافانو جوړ کړل او لومړى بانک د رنسانس له علمي فرهنګي خوځښت 300 کاله مخکې؛يعنې پر 1170 ز کال د ايټاليا د “ژېنو” په ښار کې جوړ شو او بل  د هماغه  هېواد د ((ونيز)) په ښار کې جوړ شو. د‌ا بانکونه د نړۍ د اقتصاد په  بېلابېلو اړخونو کې ننووتي او د ربا پر بنسټ منځ  ته راغلي،چې د اسلام او ان  د يهودي دين  له  نظره هم حرام دي او مسيحيانو هم د رنسانس له دورې مخکې حرام ګڼل.

“عقاد” په ((حقايق الاسلام)) کې ليکي: “لوتر” او لارويانو يې د سود په مخنيوي کې ټينګه مبارزه کوله او”ولتر” په دې اړه يوه رساله هم کښلې.”هنري کوستون” د (( پانګوال څرنګه پر نړۍ واکمني کوي او د دوزخ پر لور يې بيايي))کې،چې پر 1955ز کال چاپ شوى، د بانکونو په اړه   وايي: ((نړيوالې جګړې ددې موسسو ( بانکونو ) يوه  پايله  وه.))

(وګورئ :”محمد عبدالمنعم خفاجي”؛ الاقتصاد الا سلامي.)

د اسلام له نظره،شتمني بايد د ټولنې د ودې او سوکالۍ په چوپړ  کې  وي؛نو ځکه د شتمنۍ ګرځېدل راګرځېدل او مبادله يې واجب کړې او د نغدو او سرو او سپينو زېرمول يې حرام کړي دي؛ځکه د اقتصادي هڅو او بازار د بندېدو او ويجاړېدو لامل ګرځي او خداى تعالى هم په دې اړه  په قرآن کې ويلي دي: ((او هغوى ته د يو دردوونکي عذاب وعده ورکړه،چې سره او سپين د يو بل له پاسه زېرموي او د خداى په لار کې  يې نه لګوي….)) ( 116)

ددې سخت ګېرۍ لامل دادى،چې داسې کسانو ته  اجازه نه ورکوي هغه  شتمني، چې د نړۍ خالق د انسانيت او د خلکو ښېګړو ته پيدا کړې او بايد په روا چارو او انساني اړيکو کې ترې کار واخستل شي؛نو دې  په خپله  او نور يې هم له ګټې بې برخې کوي.

 رسول اکرم پر سود خورو کړۍ راتنګه کړې وه او ويل يې: ((څوک چې سود وخوري؛نو خداى به يې د خوړلې سود هومره ګېډه د دوزخ له اوره ډکه کړي او که شتمني ترې زېرمه کړي؛نو خداى به يې يو عمل هم قبول نه کړي او تر هغه،چې يو قيراط ربا ورسره وي؛خداى او پرښتوې پرې لعنت وايي.)) (117)

امام صادق وپوښتل شو: ولې خداى ربا حرامه کړې ده؟ امام ځواب ورکړ: ((ځکه چې خلک د خير له چارو لاس وا نه خلي . ))(118)

اسلام؛سود،د خلکو د مال لوټول او غلا نامشروع  تصرف ګڼي او غواړي شتمني تر ټولو قيدونو او کړيو وژغوري او د خلکو په چوپړ کې يې کړي او خپل ټول احکام يې دې موخې ته تنظيم کړي،چې شتمني د خداى د بندګانو د سوکالۍ، سرښندنې، بښنې  او ځوانۍ لامل شي؛نه چې د خلکو د خوارۍ او پر مال يې د تېري  لامل.

 انګليسي “کينز”،الماني “شاخت” او له دوى دمخه “اسميت”،چې د لويديځ ستر اقتصاد پوهان وو،د سود خورو مؤسسو او د سود د پورونو پر خلاف جګړه اعلان کړې وه.

“کينز” تر هغه تړون وروسته چې له مخې يې امريکا،انګليس ته په سود پور ورکړ،په خواشينۍ  وويل:((د امريکا د سود د پور له امله راباندې راغلى درد به مې هېڅکله هېر نشي.)) (119)

اووم څپرکى

سيره  او تبليغ

 

  فرانسوي “ادوارد مونتيه” (1856_1927ز) چې پر 1910 ز کال د ژنيو د پوهنتون رئيس شو،د رسول اکرم په اړه  وايي:

 ((محمد ستر شخصيت و،ښه چلن او خوږه ژيې درلوده، رښتين و او تر ټولو ستره ځانګړنه  يې  سم قضاوت،پسته ژبه او د خلکو خوشحالول وو.))

فرانسوي عالم “ګوستا ولوبون”په خپل کتاب ((التمدن الاسلامي)) 67 مخ کې د رسول اکرم په اړه  وايي:

 (( د محمد په څېر پېغمبر ددې وړتيا لري،چې د دين لاروي يې وشي او د رسالت په منلو کې يې له يو بل مخکې شو؛ځکه د رسالت بنسټ يې د خداى پېژندنه،ښو ته پر رابلنه او له بديو پر ژغورنه و او څه يې،چې  بشريت  ته راوړل ښکلا او ښېګڼه ده .))

اسلامي تبليغ

 تبليغ هغه چار دى،چې د خداى پيغام خلکو ته رسوي او په داسې توګه کېږي، چې خداى ته د انتساب وړتيا ولري. د تبليغ د عناصرو او اجزاوو تر څېړولو وروسته،د پورتني تعريف د سمون پخلى کېږي او پوهېداى شو،څه چې نن د تبليغ په نامه يادېږي،يوازې د خلکو  غولول او بې  لارې  کول دي .

د تبليغ عناصر دادي:

 1_ استازى يا پيغام راوړونکى.

 2_پيغام.

 3_ وسيله  او  وزله .

 4_ پيغام اخستونکي.

 5_ د خلکو غبرګون .

پر هغه تبليغ بايد شک وشي،چې د پيغام سرچينه پکې  نه وي ؛ځکه د رالېږونکي او رالېږل شوي په منځ کې د تېروتنې لامل ګرځي؛البته په اسلامي تبليغ  کې دا دواړه له يو بله بېل دي او د پېغام سرچينه خداى او رالېږل شوى استازى يې دى.

اوس به پر پورتنيو  اجزاو ورڼا واچاوهو :

1_استازى:

 د اسلامي تبليغ تر ټولو مهم عنصر استازى دى،چې حضرت محمد (ص) دى او د عظمت لپاره يې همدومره بس،چې د پېغمبرانو ښاغلى او د پېغمبرانو د کاروان خاتم دى او کتاب يې تلپاتې معجزه او ښوونځى دى.

 رسول اکرم  د الهي پېغام په رسولو کې بې سارى و. قرآن وايي:

(( َاأَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِداً وَمُبَشِّراً وَنَذِيراً=(احزاب/45) پېغمبره! په حقيقت كې موږ ته شاهد او زېرى وركوونكى او وېروونكى لېږلى يې))

نياومنو (منصفو) ختيځپوهانو او نورو نامسلمانو پوهانو د رسول اکرم لويي منلې او يو له دوى يې نوم د “سل غوره نارينه وو” دکتاب په سر کې راوړى دى .

“برنارد شاو” ايرلندى ليکوال او عالم،د رسول اکرم  په اړه  وايي:

 (( زه بې له دې،چې له حضرت مسيح سره د دښمنۍ يا مخالفت هوډ ولرم، ددې ستر انسان ( حضرت محمد ) ژوند مې وڅېړه او دې پايلې ته ورسېدم،چې بايد د بشريت د ژغورندوى نوم پرې کېږدو او باوري يم،که دده په څېر د نن له  ستونزمنې نړۍ د واکمنۍ فرصت ګوتو ته ورشي؛نو په اسانه به يې هوارې کړي او ويلاى شم،چې نن په اروپا کې ډېر غوږونه د “محمد” د پيغام اورېدو ته لېوال دي .))

 وګورئ : شاو،برنارد، الاسلام الصحيح ، ٢٥مخ.

د برتانيا په دايرة المعارف کې د حضرت محمد (ص)په اړه  راغلي : ((سره له دې، چې د اسلام د  پېغمبر په زمانه کې،ټولو په پېړيو پېړيو په ناپوهۍ او بوت لمانځنه کې ژوند کړى و؛خو د شلو کالو په ترڅ کې يې داسې بنسټيزې سمونې راوړې،چې يهودي او مسيحي سمونپال يې د پاپ او کليسا د واکمنۍ په مرسته په پېړيو پېړيو، له سرته رسولو بېوسې وو.))

په اسلامي تبليغ کې،انسان د خدايي فطرت پر بنسټ،همغږى موجود شمېرل کېږي او د جسم او روح ترمنځ يې بېلتون نه شته او پر يو بل غوره والى نه لري او وګړنۍ لېوالتيا يې له ډله ييز روح سره برابره ده؛نو ځکه ګردې انساني ټولنې او همداراز هستي پر عدالت ولاړه او همغږې ده.

2_قرآن:

 د اسلام تلپاتې معجزه ده. د اصيلې او ژورې منځپانګې خاوند دى او ثابت او نه بدلېدونکي احکام لري.قرآن د خلکو د لارښوونې لپاره له  لاندې دوو طريقو کار واخست:

 الف_د ډول ډول تعبيرونو کارول:

 قرآن د غوسه ناکو مفاهيمو لپاره له سختو او درنو ټکيو کار اخسته او د لطيفو او نرمو مفهومونو لپاره يې  نرم ټکي کارول.

ب_ تکرار:

 ددې لپاره،چې قرآن د يو مفهوم پر مانا انسان ښه وپوهوي؛نو د تکرار مخنيوي ته يې يو مفهوم،په بېلابېلو سورتونو کې له بېلابېلو ټکيو سره راووړ، چې مخاطبان يې  پر ارزښت پوه شي.

 د قرآن بل غوره والى دادى،چې د ټولې نړۍ لپاره دى؛ځکه بې له  قرآنه،بشريت ته د خداى له لوري،بل کتاب نه دى راغلى؛لکه  څنګه چې بې له اسلامه،بل دين بشريت ته نه دى راغلى،چې په خپله قرآن دا خبره کړې ده:

(( پېغمبره ! موږ ټولو نړيوالو ته لارښوونکى لېږلى يې))(120)

د الهي پېرزوينې غوښتنه ده،چې دا اسماني رسالت نړيوال وي او د ټولو انسانانو غوږونو ته ورسي؛ځکه دا دين د انسان د نېکمرغۍ تضمينوونکى دى او ددې خبرې يادونه په کار ده،کوم انسان،چې د قرآن له  حقايقو خبر نه شي او منلو ته يې را و نه بلل شي؛نو الهي ثواب او عذاب هم ورته نه وي؛نو ځکه څوک هله ځان مکلف بولي،چې تبليغ ورته وشي او له زړه نه قرآن ومني.

 قرآن په پخوانيو او اوسنيو وسايلو تبليغولاى شو او د قرآن سپېڅلي احکام تر ټولو هغو عاداتو او دودونو سره سمون خوري،چې له بشري  روغ  فطرت او انساني  ژوند سره  اړخ  لګوي.

3_د تبليغ اوزار:

 د تبليغ په نوي مفهوم کې،وسيله او اوزار بې پلوي ګڼل کېږي؛يعنې د اوزارو ښو او بدو ته پام نه کېږي؛خو پېغمبر اکرم د خلکو پام دې خبرې ته راواړاوه،چې ټول څيزونه او طبيعت او د تبليغ لومړني اوزار،ټول  د خداى پيدا او تسبيح  ويونکي يې دي او هستۍ ته په دې ډول ليد، اوزار د يو ډول ژوند او احساس لرونکي ګڼل کېږي.

خداى تعالى په لاندې آيتونو کې دا حقيقت بيان کړى دى:

_((د اسمان او ځمکې لښکرې  ټولې د خداى دي . )) (121)

_((په نړۍ کې به داسې موجود نه وي،چې د هغه تسبيح ويونکى او ستايونکى وي . ))(122)

_(( پېغمبره! که دا قرآن مو پر غره نازل کړى و؛نو ليدلي به دې وو، چې د خداى له وېرې  به نرم او رژېدلى واى . )) (123)

 _(( ځينې کاڼي د خداى له وېرې  رژېږي .)) (124)

او د نړۍ موجوداتو ته په داسې کتنې سره  بايد ومنو، چې که دروغو او ناروا تبليغ ته يې وکاروو؛ نو چغې به يې راپورته  شي .

4_د پيغام اخستونکي:

 د اسلام د اسماني پيغام اخستونکي،د هغې ورځې د عربستان د ټولنې عرب وو، چې د پېغمبر اکرم ښکليو اخلاقو او نرم خوى لېوال کړي وو. رسول اکرم  به تر ټولو سره؛له کتابوالو تر بېوزليو پورې کېناسته چې تر ټولو غوره امت جوړ کړي او په رښتيا، چې په دې موخه کې  بريالى هم  شو .

5_د خلکو غبرګون:

 د رسول اکرم تبليغ ته،د خلکو پر ورين تندي  ورغاړېوتل، د فطرت غږ  ته  مثبت  ځواب و. خلکو اسلام ومانه او پر ټولو تېرو پېغمبرانو او معجزو يې ايمان راووړ،چې نړۍ له  توکم پالنې،ځانمنۍ،تکبر او پر بې ارزښته مادي مسئلو له شخړو خلاصون ومومي او د نېکمرغۍ  پر  لور  لوړ  ګامونه  اوچت  کړي.

د  بعثت  په  پيلامه کې تبليغ ته يوه کتنه

يو مسلمان عالم د اسلام د پېغمبر د بلنې  د تفسېر او څرګندولو پر مهال،د رسول اکرم په اړه  ليکلي دي:

 (( هغه بېلګه مبلغ و،چې خداى تعالى وټاکه،چې امت ته بېلګه شي،د خداى د نعمتونو زېرګرى او له الهي عذابه وېرونکى وي او په اجازه يې خلک د هغه لوري ته راوبولي )).(125)

 تبليغ د اسلام د ذات او ماهيت غوښتنه ده؛نو ځکه تل د حقايقو د څرګندولو او بلنې په حال کې دى؛خو يهودي دين داسې څرګند تبليغ  نه لري او پټ پټونى کوي او د لارويانو تبليغ يې ډېرى بې  لاروونکى او د منافقت  له مخې دى، چې قرآن په اړه  يې وايي: (( هغوى چې هغه روښانه آيتونه پټوي،چې د خلکو لارښوونې ته مو درولېږل او په کتاب کې مو روښانه کړل؛ نو خداى،پرښتوې، پېريان او انسانان به  پرې لعنت وايي ))(126)

 د “بريتانيا” په دايرة المعارف کې د قرآن تر ټکي لاندې راغلي:

 (( محمد نړيوالو ته نوى دين راووړ،چې هماغه اسلام دى،هغه د نورو پېغمبرانو او سترو شخصيتونو په پرتله ډېر بري ته ورسېد؛ځکه سره له دې، چې مخاطبانو يې ډېر وخت په بوت پالنې،ظلم،خرافاتو،ربا او په  ټبريزو جګړو کې تېر کړى و؛خو په شلو کالو کې يې په هغو خلکو کې داسې بنسټيزې سمونې راوستې،چې د يهودو او نصاراو  سمونپالو د پاپ د ځواکمنۍ په مرسته هم را نه و ستاى شو . ))

زموږ په نظر،د پاک نبي د بري راز په دوو څيزونو کې و:

 ((د خداى مرسته او د قرآن په رڼا کې د پېغمبر اکرم ناستومانې هلې ځلې.))

تاريخ ښيي د پاک نبي تبليغ په پينځو پړاوونو کې تر سره شو، چې په هر پړاو کې يې ځانګړې روښانتياوې درلودې،چې دادي :

1_ پټه بلنه.2_ ښکاره بلنه . 3_ پر مسلمانانو د مشرکانو د کړاوونو پړاو. 4_ هجرت .5_ په  مدينه  کې د هستوګنې پړاو .

په دې هر پړاو کې رسول اکرم  له داسې لارې ګټه اخسته،که په هغه لنډ مهال کې له دې ستر او بې ساري انساني انقلابه  لاس ته راغلې پايلې،د هغې زمانې له امکاناتو سره پرتله کړو؛نو و به يې منو،چې خورا پرمختللې لارې وې.

پټه  بلنه

په دې لنډ پړاو کې پېغمبر اکرم ته وحې راتله،پوهه اوډاډيې ورکاوه، چې په رښتيا د پېغمبرانو لړۍ ته د پاى ټکى اېښوونکى او د خداى استازى دى،چې دا ډاډ او پوهه ورته د قرآن د نوراني آيتونو له لارې ورکول کېده او رسول اکرم په دې آيت له  خپل رسالته خبر شو:  (( اقرا باسم ربک الذي خلق= ولوله ،د خپل پالونكي په نامه،چې (هرڅه يې) شته كړي دي، )) (127)

د تبليغ په چارو او خبر رسونې کې  لاندې ټکي د يادونې دي :

الف _د پيغام سترتيا د پيغام راوړونکي د ستريا ښـکارندويه ده.

 ب _بايد د پيغام سرچينه معلومه وي .

 ج _پيغام رسولو ته  مناسب وخت او ځاى  په کار دى .

پېغمبر اکرم لومړى خپله کورنۍ اسلام ته را وبلله او وروسته به کعبې ته تله او پر لمانځه  به درېده او حضرت  “علي” او حضرت  بي بي “خديجه” ورپسې درېدل. څه موده وروسته پرښتوه راغله او  پيغام يې راووړ: (( او خپلوان دې د خداى له عذابه ووېروه ))(128)

 ددې حکم پلي کولو ته يې خپله پرګه،د خپل  تره “ابو طالب”  په کور کې مېلمنه کړه، چې تقريباً 40 کسان  وو او تر خوړو وروسته يې ورته وويل: (( د   “عبدالمطلب” زامنو! پر خداى قسم،چې په عربو کې  داسې ځوان  نه وينم،چې تر ما يې څه غوره خپل  ټبر ته راوړي وي؛ما تاسې ته د دنيا او اخرت نېکمرغي راوړې  او  خداى حکم  راکړى، چې ور و مو بلم او  په  تاسې کې،چې څوک راسره  په دې  دنده کې  مرسته  وکړي؛نو هغه  به  زما  ورور، ځايناستى  او وصي  وي. ))

 د پېغمبر خپلوانو و نه منله؛ خو يوازې “علي”(ک) ومنله. پاڅېد او و يې  ويل : (( زه به دې مرستندوى يم .)) په دې وخت کې يې پېغمبر اکرم پر اوږه يې لاس کېښود او په ډله کې ناستو ته يې وويل:(( دا په تاسې کې زما ځايناستى، وصي او ورور دى، خبرې  ته  يې غوږ کېږدئ او ورپسې ولاړ شئ.)) وګورئ : المراجعات :٣٠٤مخ.

ښکاره بلنه

 دا پړاو د اسلام  د دعوت  د پراختيا او د پټې بلنې  بشپړوونکى پړاو دى. ورځ  پر  ورځ  د اسلام سټه غښتلې کېده او خلکو په خوشحالۍ د اسلام دين مانه او په ښکاره يې د دين په اړه  په مکه کې له يو بل سره بحثونه کول.

 په دې پړاو کې “علي”(ک) او د پېغمبر اکرم تره حضرت  “حمزه” ( رض) په پوره صداقت او بشپړ ايمان،د خداى د استازي دفاع  ته ملا تړلې وه، يوه ورځ يې  واورېدل، چې “ابوجهل” د خداى د استازي  سپکاوى کړى؛ نو د زمري په څېر يې  پر “ابوجهل”  ور ودانګل او سر يې ورمات کړ.

 حضرت “ابوذر غفاري” (رض) د  پېغمبر اکرم زړه ور صحابي، په هغو سختو شرايطو کې د مشرکانو  په  منځ کې د توحيد نارې  وهلې او د همدې کار له امله يې له مشرکانو وهل او ډبول هم خوړل. حضرت “ابوذر” (رض) يې وواهه او په وهلو يې بې سده کاوه؛خو چې په سد کې به شو؛نو بيا به يې د توحيد نارې پورته کړې  .

پر مسلمانانو د مشرکانو د کړاوونو پړاو

په دې پړاو کې پېغمبر اکرم له  هغو  لارو  ګټه اخسته چې په تېر پړاو کې يې ترې  نه اخسته؛لکه د وګړيو او ټبرونو له استازيو او مشرانو سره نېغ په نېغه خبرې،چې پېغمبر اکرم دا کارونه د حج په موسم کې کول.په دې دوره کې د قريشو مشرکانو پر ځېل،کينه او ظلم،له وحې،د خداى له استازي او له هغه دين سره مخالفت ته ملاوې وتړلې،چى د هغوى ګروهو ته يې  بې  عقلي او ناپوهي ويله .

 مشرکانو د “ابوطالب” له لارې رسول اکرم ته پيغام ولېږه؛خو پېغمبر اکرم ورته داسې تاريخي ځواب ورکړ،چې اوس هم  په  تاريخ  کې انګازې کوي:

 (( تره! که لمر مې په ښي او سپوږمۍ په کيڼ  لاس کې راکړي،چې  له  خپل  رسالته لاس واخلم؛نو هېڅکله  به داسې و نه کړم،څو مې خداى اسلام بريالى کړي او يا مې په دې  لار کې ووژني.))

وروسته له دې،چې دې کار يې هم پايله نه درلوده؛نو پر رسول اکرم يې ډول ډول تورونه ولګول؛و يې ځوراوه،له توکاڼو نيولي تر چټليو پورې،هر څه يې پرې  ورواچاوهل او پردې هم يخ نه شول  او له کينې يې د پاک نبي له ټولې پرګې سره راکړه ورکړه او مړى ژوندى پرېښود او د “ابيطالب په دره” کې يې کلا بند کړل  او پردې سربېره يې پر هر مسلمان خورا تېرى کاوه؛خو له دې ټولو سختيو سره، پېغمبر اکرم پر الهي مرستو او د قرآني احکامو په رڼا،د جاهليت پردې څيرې کړې او په پراخه سينه،جهاد او استقامت يې د تبليغ کار په ښه او ښکلې توګه ترسره کړ او اسلام د عربو په ټولو ټبرونوکې خپورشو.

حبشې ته هجرت

 د بعثت پر پينځم کال،مسلمانانو وړومبى هجرت حبشې ته وکړ، چې د اسلام د ((تبليغي سياسي)) چارو د بشپړولو په لړ کې،د پېغمبر اکرم د بهرنيو اړيکو څېره هم څرګندوي.

 دا هجرت هغه مهال تر سره شو،چې پېغمبر اکرم احساس کړه،چې د مسلمانانو د کړولو مخه نشي نيولاى؛نو ځکه يې د ډېر تاوان او احتمالي زيانونو د مخنيوي او د اسلام د تبليغ او د تبليغ د وزلو د ساتلو او فعالولو لپاره يې مسلمانانو ته د هجرت سپارښت وکړ او ورته يې وويل:

((حبشې ته  هجرت وکړئ،چې عادل پاچا لري،چې په واکمنۍ کې يې پر چا ظلم نه کېږي او هېواد يې د رښتياوو ځاى دى،چې خداى مو له دې ستونزو وژغوري او پراخي راولي))

 او د خپل تره  زوى “حضرت جعفر ابن ابيطالب”(رض) يې ددې مهاجرو مشر وټاکه.

په مدينه کې د هستوګنې پړاو

له هجرت مخکې،په ټولو پړاوونو کې د اسلام د تبليغ کار په ښه او پوره بڼه ترسره شوې.پېغمبر اکرم له خلکو،د ټبرونو له استازيو او مشرانو سره نېغ پر نېغه خبرې کولې؛چې البته دې کتنو پر دواړو اغېز درلود،چې که  مشر به  راوبلل شو؛ نو د ټبر په مسلمانېدو کې يې خورا مرسته کوله . (129).

 په تبليغي کړلار کې د نېغ په نېغه کتنو موخه،د بلنې پر سرچينه د خلکو د باور راماتول دي،چې همدا اعتماد يې پر ښوونځي د  ايمان  سرچينه ګرځي.

د “لازرسفيلد”  او “کاتز” په څېر عالمان،په تبليغ کې،پر نېغ په نېغه رابللو ګروهه لري او دليل  يې هم راوړي:

 (( خلکو ته اسان دي، چې له هغې  بلنې سرغړونه وکړي، چې  له  افکارو سره يې  سمون  و نه لري؛خو نشي کړاى له  خپلوانو،ملګرو او همکارانو سره  له  نېغ  پر نېغه خبرو لاس واخلي،په تېره بيا چې کله خبره نوې هم وي او بل داچې نېغ  پر نېغه بلنه مقابل  لورى راماتوي او ډېر اغېز پرې لري.)) (130)

د خداى استازى هم له ټبرونو او مشرانو سره د نېغ په نېغه خبرو اترو له ارزښته  خبر و. (131)

په مدينه کې تبليغ

که څه  په مکه کې د تبليغ  مثبتې وزلې ډېرې لږې وې؛خو په  مدينه کې ډېرې وې،چې  موږ  په دې برخه  کې نهو ځايو ته  اشاره کوو :

1_اذان،چې د لمانځه  وخت يې اعلاناوه.

 2_ د مدينې له يهودو سره په سوله کې د ګډ ژوند په موخه،نېغ په نېغه خبرې اترې.

3_د مدينې له ګاونډيانو سره دوستانه اړيکې.

4_د اسلامي حکومت استخبارات .

 5_ په کوچنيو او لويو اخترونو او د جُمعې د ورځې د لمانځه په خطبه کې د پاک نبي ويناوې.

 6_ د نورو ټبرونو له مشرانو، استازيو او خلکو سره د پاک نبي خبرې اترې او کتنې.

 7_د نوي دين او د پاک نبي په اړه  اوازو خلک دې ته اړ ايستل،چې ځان پوه کړي،چې څه خبره ده.

 8_ د  پېغمبراکرم  جګړې،چې اسلامي تبليغ ته يې لار پرانسته او د ډنډورچيانو خوله يې ورماته کړه.

 9_ هغه ليکونه،چې پېغمبر اکرم د نړۍ د بېلابېلو هېوادو پاچايانو ته  واستول .

 

د اسلام نړيواله بلنه

د اسلام سپېڅلي دين،دراښکاره کېدو په وړومبيو ورځو کې په مکه کې خپل انساني او نړيوال هويت ښکاره کړ او اعلان يې کړ،چې نړيوال ښوونځى دى او تبليغ به يې تر ټولو جغرافيايي پولو تېر شي او د انسان  بشپړتيا  او  ودې  ته به هر  ډول  امکانات چمتو کړي.

 دا کتنه راښيي،چې اسلام د  انسان  ټولې وسې او اړتياوې،څنګه چې دي، هماغسې پېژندلي او له مخې  يې  خپل  احکام  تنظيم کړي.تر ټولو پرېکنده ((نص))،چې ددې دين  انسانيتوب راښيي دا آيت  دى:

فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لاَ تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ(روم /٣٠)=نو خپل مخ دې د پالونكي (ساهو) دين ته سم کړه، دا فطرت دى چې انسانان پرې خداى پيداكړي دي،په الهي پيداېښت كې ادلون بدلون نشته؛دا هماغه سم دين دى؛خو زياتره خلك نه پوهېږي.)) (132)

اسلام يوازېنى ښوونځى دى،چې بې د خلکو له ښکېلولو،د انسانانو د راويښولو کوښښ کوي او پوهوي يې،چې ازاد دي او بايد له  ټولو کړيو،بندونو او پر ځان او نورو له تېري خلاصون  ومومي  .

د قرآن مکي سورتونو،د ډول ډول اعتقادي بحثونو تر څنګ،د انسان مادي او معنوي جوړښت او ترکيب هم روښانه کړى او راښيي اسلام انساني ماهيت لري او ټول انسانان يې مخاطب دي.

په مکي آيتونو کې څرګنده شوې،چې اسلام نړيوال دين دى.د ساري په توګه:

 د انبياء سورت 107 آيت وايي: ((وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ = او ته مو يوازې نړيوالو ته رحمت لېږلى يې.))

((وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِيراً وَنَذِيراً وَلكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ(سبا/ 28)= او موږ ته  ټولوخلكو ته (د الهي مكافاتو) زېرى وركونکى او (له عذابه يې) وېرونکى لېږلى؛خو ډېرى خلك نه پوهېږي.))

پر پورتنيو نصوصو سربېره، له پيله د اسلام ټولې پلې شوې کړلارې هم ددې موخې لپاره وې.دساري په توګه:د پېغمبر اکرم په تبليغي پلاويو کې د “حمزه بن عبدالمطلب”،”عمار بن ياسر”، ((حبشي))”بلال”، رومي “صهيب” او د “مصعب بن عمير” (رضى الله عنهم) په څېر کسانو شتون،ددې ښکارندوى دى،چې اسلام جغرافيايي او توکميز توپېرونو ته ارزښت  نه دى ورکړى او وينو،چې په دې مبلغانو کې شتمن،بېوزله،تور، سپين، عرب او عجم  ليدل کېږي.

د پېغمبر اکرم  ليکونه

پېغمبراکرم د اسلامي بلنې د پراختيا لپاره،د نړۍ د بېلابېلو هېوادو او سيمو له مشرانو سره په خورا ښکلي دود اړيکې ونيوې او ددې سياست د دوام په لړ کې يې ورته ليکونه ولېږل او اسلام ته يې راوبلل،چې ځينو يې بلنه ومنله او مسلمانان شول،ځينو په ښکاره ورسره و نه منله ؛خو ښه غبرګون يې وښود او ځينو په کبر او ملنډو ورسره چلن وکړ، چې يو شمېر ليکونه يې دادي :

د ايران  پاچا  ته ليک:

پر شپږم هجري کال،پاک نبي خپل استازى له ليک سره د “ايران” پاچا “خسروپرويز” ته ولېږه او په ليک يې اسلام ته راوباله.پر هغه مهال د “ايران” امپراتوري د ختيځ تر ټولو ستره،شتمنه او پراخه امپراتوري وه او “خسروپرويز” پرې واکمن و،چې اور لمانځى و.

  د پېغمبر اکرم په ليک کې راغلي و:

 ((د لوراند او لورين څښتن په نامه. له ((محمدرسول الله)) نه د “ايران”  پاچا “خسرو پرويز” ته؛ سلام دې پر هغه وي،چې پر خداى او استازي يې ايمان راوړي او ګواهي ورکړي،چې بې له خدايه بل خداى نه شته او “محمد” يې بنده او خلکو ته استازى يې دى،چې هغوى ،چې  ژوندي زړونه لري،له خداى او قيامته ووېروي او  پر کافرانو د خداى د عذاب وعده پرېکنده کړي؛نو مسلمان شه، چې په امن کې شې او که سرغړونه دې وکړه؛نو د “مجوس” قوم ګناه به دې پر غاړه وي)) (133)

“خسرو پرويز”، ليک تر لوستو وروسته په تکبر څيرې کړ. دا خبر،چې پېغمبر اکرم ته راورسېد؛نو و يې ويل:((پاچاهي دې ړنګه شه)) او په دې وينا يې د هغه د حکومت د ټغر د ټولېدو خبر ورکړ.

 په  هغه وخت کې د “يمن” عربي هېواد د “خسرو پرويز” تر واک لاندې و او “باذن” پرې واکمن و. “خسروپرويز” ورته حکم وکړ،چې “محمد” لاسنيولى راولېره.

 “باذن” ته چې د “خسروپرويز” حکم راورسېد؛نو دوه کسان يې په  پېغمبر اکرم  پسې ولېږل،چې ويې ګواښي او “باذن” ته يې راولي،دوى چې مدينې ته راغلل؛نو رسول اکرم يې د خپلې دندې له موخې خبر کړ. پېغمبر اکرم ترې وخت وغوښت او ورته يې وويل چې:((سبا به مو ځواب درکړم))،د هماغې ورځې پر سبا،خداى خپل استازى خبر کړ،چې “خسروپرويز” خپل زوى “شيرويه” وژلى دى؛بيا چې استازي پېغمبر اکرم  ته راغلل؛ د “خسروپرويز” له وژل  کېدو يې خبر کړل  او ورته  يې  وويل: ((باذن خبرکړئ او ورته  ووياست،چې  دواکمنۍ کړۍ به مې تر “کسرى” ورسي او د ځمکې پر هر ځاى به مې واکمني شي؛نو که مسلمان شوې؛ نو د “يمن”  پر واکمنۍ به دې پرېږدم.))

 استازي،چې “باذن” ته راغلل او د پېغمبر اکرم خبره يې ورته وکړه؛نو “باذن” ورته وويل:((پر خداى قسم،چې دا د عادي واکمن خبره نه ده او زما په نظر “محمد” پېغمبر دى؛نو بايد صبر وکړو،که وينا يې رښتيا شي؛نو بېشکه پېغمبر به وي او که خبره يې سمه و نه خېژي ؛ نو هله به هوډ وکړو،چې څه ورسره وکړو.))

 څه  موده وروسته “باذن”  ته د “شيرويه” ليک راغى،چې: ((ما خپل پلار وژلى او پر تخت ناست يم او داچې اوس زما د واک  پښې سستې دي؛نو اوس له  “محمد” سره کار مه لره.))

 “باذن”،چې د “شيرويه” ليک ولوست؛نو يارانو ته يې وويل:((دا سړى د خداى استازى دى او اسلام يې راووړ او ورسره فارسيان هم مسلمانان شول.)) (134)

د اسکندريه واکمن ته د ليک:

پر هماغه شپږم هجري کال رسول اکرم، د “اسکندريه” واکمن؛ “مقوقس” ته هم  ليک  واستاوه او اسلام ته يې راوباله. “مقوقس” د  خداى د استازي ليک ولوست او هغه  يې خير او نېکمرغي وګڼله او پردې سربېره،چې په درناوي يې ليک ځواب کړ، دوه وينځې،يو اس او يو جوړ جامې يې هم ورته ډالۍ ورولېږلې.

 رسول اکرم يې ډالۍ ومنلې او  له دوو وينځو،له (ماريه) يوې سره يې واده وکړ،چې”ابراهيم” ترې وزيږېد . (135)

د دمشق واکمن ته ليک :

پر هماغه کال رسول اکرم  د “دمشق” واکمن؛ “حارث” ته  ليک واستاوه،چې په يوه برخه کې يې راغلي وو:

 ((سلام دې پر هغه وي،چې د هدايت  لاروى او پر خداى ايمان راوړي. تا پر يو خداى ايمان ته رابولم،چې پر حکومت پاتې شې.))

 د تاريخ ليکونکيو د وينا له مخې،”حارث” بلنه و نه منله او د پېغمبر اکرم ليک او استازى يې بد ځواب کړل.

د حبشې واکمن ته  ليک:

د بعثت پر پينځم کال،ځينو مسلمانانو د حضرت “جعفر ابن ابيطالب” په مشرۍ  حبشې ته هجرت کړى و. ددې مهاجرت نقشه د سياسي تاکتيک په نامه او د  لاندې موخو پلي کولو ته  ايستل شوې وه :

الف _ د مشرکانو له شره د مسلمانانو خلاصېدل .

 ب _ د نويو ملاتړو لاس ته راوړل.

 ج _ اسلام ته د نجاشي او نورو حبشيانو رابلل .

 پېغمبر اکرم ددې حرکت په لړ کې پر شپږم هجري کال،”نجاشي” د حبشې  پاچا ته ليک واستاوه،چې پکې  راغلي وو:

 ((د لوراند او لورين څښتن په نامه . د ((محمدرسول الله)) له لوري د  حبشې ستر پاچا”نجاشي” ته؛سلام دې پر تا وي؛پر ډاډ ورکوونکي او ساتونکي خداى درود وايم او ګواهي ورکوم “عيسى” د “مريمې” زوى،د خداى روح  او کلمه ده،چې پاکلمنې پېغلې مريمې ته يې ورکړ او خداى “عيسى” له خپل روح پيدا کړ؛لکه څرنګه چې “آدم” يې په خپل لاس جوړ کړ. زه تا غني خداى او لاروۍ ته يې رابولم او له تا غواړم زما لاروى شې او پر هغه  خداى ايمان راوړې،چې  زه يې را لېږلى يم،چې زه پېغمبر يم. د خپل تره زوى؛”جعفر” او يو شمېر مسلمانان مې در لېږلي،چې درشي؛نو و يې منه  او  تکبر مه کوه،چې زه تا او لښکر دې خداى ته رابولم.د خداى له  پيغامه مې خبر کړې او نصيحت مې درته وکړ،نصيحت مې ومنه او درود دې پر هغه وي، چې د هدايت لاروى شي .))(136)

“نجاشي” د رسول اکرم په ځواب کې وکښل:

(( د لوراند او لورين خداى په نامه. د خداى استازي محمد ته. له “نجاشي اعظم بن ابجزز” له لوري .پر تا دې د خداى درود،رحمتونه او برکتونه وي،هغه ايکې يو پالونکى چې اسلام ته يې سم کړم. امابعد؛د خداى پېغمبره! ليک او د “عيسى” په اړه دې،چې څه پکې  کښلي وو،راورسېد.د اسمان او ځمکې پر خداى قسم!،چې “عيسى” پر دې يو ټکى هم نه ورزياتوي؛کوم دين چې دې راوړى،پېژندلى مې دى او ستا د تره زوى مې له يارانو سره يې ومانه او ځان ته مې نژدې کړل او ګواهي ورکوم چې ته رښتين پېغمبر او د خداى له لوري تاييد شوى يې او ما له تا او ستا د تره زوى سره بيعت کړى او د هغه له لارې مې پر “نړۍ پال” ايمان راوړى دى او خپل زوى “ارها” مې درولېږه ،چې يوازې پر ځان بر لاس يم ؛نو که غواړې،چې درشم او ګواهي ورکوم، چې دين دې پر حق دى او د خداى استازيه ! پر تا دې درود وي ))

وګورئ: پورته سرچېنه .

د روم پاچا ته ليک :

په ليک کې راغلي  وو:

 (( له محمدرسول الله نه “هرقل” د “روم” پاچا ته؛سلام دې پر هغه وي،چې د  هدايت  لاروى  وي؛ تا اسلام ته رابولم؛ نو اسلام  راوړه،چې روغ  پاتې شې،چې خداى درته دوه ګرايه ثواب درکړي؛ ((ورته ووايه:کتابوالو!راشئ چې د هغې خبرې لاروي وکړو،چې زموږ او ستاسې په منځ کې يو شانته ده،بې له خدايه  بل ونه لمانځو او څه ورسره شريک نه کړو او په موږ کې ځينې د خداى پر ځاى پالونکى و نه نيسو؛نو که له حقه واوښتل؛نو ورته ووايه: تاسې ګواه اوسئ،چې موږ د خداى حکم ته تسليم يو ))؛نو که اسلام  و نه منئ؛نو د بزګرانو ګناه به ستا پر غاړه وي .))

“هرقل” په ځواب کې ورته وکښل:

((احمد د خداى استازي ته! د “روم” له  پاچا “هرقل” نه! هماغه يې،چې “عيسى” يې د راتګ زېرى ورکړى و؛ليک دې له استازي سره راورسېد او په رښتيا ګواهي ورکوم،چې د خداى استازى يې؛ځکه خبر دې په “انجيل” کې راغلى او”عيسى مسيح” هم ستا د راتګ زېرى کړى او ما هم “روميان” راوبلل،چې پر تا ايمان راوړي؛خو و يې نه منل او که منلي يې واى؛نو ډېر به ښه وو او په رښتيا،چې ډېر لېوال يم،ستا په خدمت کې شم او پښې دې پرېمينځم.))

پېغمبر اکرم ته ،چې د “هرقل” ليک راورسېد؛نو ويې ويل: ((چې زما ليک ورسره وي ؛نو هېواد به يې پايند او ټينګ وي )) (137)

د اسلامي بلنې ځانګړنې

له پورته خبرو پايله لاس ته راځي،چې د نبوي تبليغي عناصرو وړتيا،د ښوونځي حقانيت او د پاک نبي  لوړ شان،خلک د هغه مبارک د نبوت تصديق او د بلنې منلو ته چمتو کړل او پردې سربېره،د اسلامي تبليغ مخاطب،فطرت او انسانيت دى؛نو ځکه څوک چې انساني ژوند غواړي؛نو په هر ځاى او وخت کې ورته د منلو وړ دى او ويلاى شو اسلام د ټولو انساني پرګو د مديريت وړتيا او  وس لري او لاندې خبرې زموږ د خبرې پخلى کوي:

الف _له نيمې پېړۍ په لږه موده کې د اسلام خپرېدل او پر لويديځ او ختيځ يې واکمني او دې تلپاتې ښوونځي ته د سترو انساني پرګو راتګ،داسې خبره ده،چې د بشر په تاريخ  کې يې سارى نه درلود.

 ب_ددې سپېڅلې بلنې د سر د راجګېدو ځاى داسې وروسته پاتې چاپېريال و،چې د “روم” او “ايران”  د سترو امپراتوريو په منځ کې پروت و. سره له دې،چې دوى په ظاهره متمدنې او د فلسفې او فرهنګ خاوندانې وې؛خو د خلکو په زړونو کې يې د ننووتو وس نه درلود.

 ج _د بلنې راوړونکى داسې سړى و،چې پخوا يې د لوست او ليک مخينه نه درلوده.

 د _مسلمانانو،چې غير اسلامي هېوادونه فتح کړل؛نو لږه موده وروسته په خپله خوښه اسلام ومانه؛لکه څنګه چې مغولو پر “ايران” تر برلاسۍ وروسته اسلام ومانه.

اتم څپرکى

سيره او روزنه

سويسي عالم “سيدللو” د پېغمبر اکرم  په اړه  په ((تاريخ العرب)) کې وايي:

 ((“محمد”په 25 کلنۍ کې  په خپل پاک سيرت او عادلانه چلن ځان ته “امين” لقب وړکړ او خلکو يې ډېر ژر خبره ومنله او ملاتړ يې شول؛پر کوچنيانو لورين و او د مشرانو يې درناوى کاوه . ))

فرانسوي ختيځ پوه “کاردايفو” د پېغمبر اکرم په اړه  په ((مفکر و الاسلام))  کتاب کې وايي:

 ((عربو له اسلامه مخکې،په هر ناوړه کار لاس پورې کاوه؛خو “محمد” د نوي  دين  په راوړو،په سمونو لاس پورې کړ او يو لاس يې کړل،چارې يې ورته پر ازرښتمنو قوانينو سمبال کړې او تر هغوى يې ريښه ور،عزتمن او متمدن امت جوړ کړ.))

د سيرت روزنيز اړخ

روسى  ليکوال “ايوانوف” د اسلام په باب ليکي:

 ((اسلام په بيړه په نړۍ کې خپور شو،چې بنسټګر يې عربي “محمد” و، چې و يې کړاى شو،د خپل قوم ناوړه ارثي دودونه له منځه يوسي او د عربو قبايل يو لاس کړي،ذهنونه يې روښانه،اخلاق يې ښه او زړونه يې نرم او پرمختګ  ته يې  چمتو کړي او په دې لار کې يې برى هم لاس ته راووړ او په رښتيا،چې هغه له سترو سمونپالو و.))

 وګورئ: (مجله الثقافه ،7 ټوک، د روسيې چاپ )

هو! همداسې وه او “محمد”(ص) هغه ټپ ولاړ او ناپوه ملت وروزه او د روزنې داسې پرمختللي دودونه يې ورزده کړل،چې د اوسنۍ نړى د روزنې د پوهانو نظريات لا ورته نه دي رسېدلي.

 نننۍ نړۍ د کمپيوټر او اينټرنټ پر جوړوونکي وياړي؛خو سره له دې ټولو وزلو،پر مخدره توکيو د روږد له درمله بېوسې ده؛خو پېغمبر اکرم له  هغه وحشي عربو د ورځې زمري او د شپې زاهدان جوړ کړل  او داسې انسانان يې ترې جوړ کړل،چې څه يې ځان ته خوښول،بل ته يې هم خوښول او په پوره بېوزلۍ او اړتيا کې يې د نورو اړتياوې ترخپلو اړتياوو وړومبۍ ګڼلې او د اسلام له راښکاره کېدو لا نيمه  پېړۍ نه وه تېره،چې  پر نيمه  نړۍ  واکمن شول .

د روزنې تعريف

روزنه: هغه کمال ته د انسان مخ ور اړول دي، چې خداى ورته خوښ کړى وي.

 په دې تعريف کې لاندې ټکيو ته پام په کار دى :

1_تر روزنې لاندې يوازې انسان دى،نه څاروي او نور موجودات.

 2_د روزنې موخه د کمال پر لور حرکت دى،نه د کمال تر لاسه کول؛ځکه حقيقي کمال يوازې د خداى دى او د عصمت مقام هم يوازې په پېغمبرانو او د پېغمبر په اهلبيتو پورې ځانګړى دى،چې خداى له هر ډول چټلۍ پاک کړي دي.

[ژباړن: خوشحال بابا وايي:

سر حلقه د اولياوو هغه شمېره

چې شيطان يې بند کړى په قفس دى]

 3_په روزنه کې بريا،کمال ته له څومره نږدې کېدو څرګندېږي.

 4_له کماله مراد هغه کمال دى،چې د خداى خوښ وي او په احکامو او آيتونو کې يې ټاکلى وي،نه هغه کمال،چې د فيلسوفانو خوښ وي.

 5_ د روزنې په تعريف کې مو وويل: ((هغه کمال،چې د خداى خوښ وي)) له دې توپېر لري،چې ووايو:(( هغه کمال،چې خداى يې اراده کړې وي))؛ځکه که داسې واى؛نو ټول انسانان به کمال ته رسېدلي وو؛ځکه هر څه کېږي؛خو چې خداى يې اراده کړې وي؛خو له هغه سره توپېر لري،چې د خداى خوښ وي.د ساري په توګه: خداى خوښ دى ټول بندګان يې صالح وي؛خو ټول بندګان يې داسې نه دي .

د روزونکي په توګه د  پېغمبر اکرم ځانګړنې

چا ته چې د روزنې چارې ور تر غاړې وي؛نو بايد په غوره ځانګړنو او خويونو سمبال  شوى وي ،چې وکړاى شي پر روزل کېدونکي اغېز پرې باسي او که داسې ځانګړنې ونه لري ؛نو د روزنې پايلې يې له ماتې سره مخ کېږي . ډېرې مهمې ځانګړنې يې دادي:

1_لورنه :

 روزونکى بايد ډېر مهربان وي او سخت زړى د روزنې وړتيا نه لري. د خداى استازى دومره مهربان و،چې د ماشوم د ژړا د غږ له امله يې لمونځ  لنډاوه،چې له خپلې مور سره به د لمانځه  په  ليکه کې ولاړ و. په دې اړه  د پاک نبي خادم حضرت “انس بن مالک” روايت کړى: (( پېغمبر اکرم به چې د کوم ماشوم غږ واورېد؛نو په لمانځه کې يې لنډ سورتونه ويل،چې لمونځ  ژر پاى  ته ورسي. يوه ورځ  وپوښتل  شو: ولې مو نن  لمونځ  لنډ کړ؟ پېغمبراکرم  ځواب ورکړ: د يو ماشوم ژړا مې واورېده او وېرېدم،چې بې سده شي))وګورئ:( الاصفهاني ، اخلاق النبي،74 مخ )

 د پاک نبي د مهربانۍ بله بېلګه،چې کله د “طايف” خلکو وځوراوه او دومره يې په ډبرو وايشت،چې غاښ يې هم شهيد شو؛نو پرښتوه راغله او د خداى له استازي يې اجازه وغوښته چې د “ثقيف” ټبر هلاک کړي؛خو پېغمبر اکرم پرښتوې ته اجازه ور نه کړه او د عذاب پر ځاى يې ورته د خير دعا وکړه او يې وويل: ((کېداى شي داسې  نسل ترې وزيږېږي،چې خداى ولمانځي.))

حضرت “انس بن مالک” وايي: ((داسې څوک مې و نه موند،چې تررسول اکرم پر خپلې کورنۍ خورا لورين وي)))

وګورئ:( صحيح مسلم،کتاب الفضايل؛پرماشومانو د مهربانۍ باب))

 او بيا وايي: ((که پېغمبر اکرم به په درېو ورځو کې خپل کوم ملګرى ونه ليد؛نو پوښتنه يې کوله؛که به ورته وويل شو،چې له مدينې بهر وتلى؛نو دعا يې ورته کوله او که په مدينه کې به و؛کتو ته يې ورته او که به ناروغ و؛پوښتنې ته يې ته.))

 وګورئ: بحارالانوار: ١٦/ ٢٣٣مخ 

2_ زغم:

  زغم د هر روزونکي توښه ده او بې زغمه روزونکى هغه مسافر ته ورته دى، چې بې توښې پر سفر ووځي او داسې مسافر به يا هلاک شي او يا به له نيمې لارې راستون شي.

کله شاګرد د روزونکي پر مراد نه پوهېږي او يا د روزونکي د خبرو له  تفسيره بېوس وي يا داچې روزونکى ډېرې هلې ځلې کوي؛خو مطلوب مراد ته نه رسي؛نو روزونکى بايد په دې شرايطو کې صبر ولري او دې خبرې ته يې پام وي،چې د روزنې طبيعت له ګړندۍ پايلې سره اړخ نه لګوي.

 کله خو داسې هم پېښېږي،چې شاګرد له خپل روزونکي سره ځانخبرى او ناځانخبرې دښمني کوي او يا يې ځوروي؛نو په دې حال کې هم د روزونکي  دنده  صبر او  زغم دى .

يوه ورځ يو ملګري وپوښت:((د خداى استازيه ! ايمان څه دى ؟ ))

 رسول اکرم :(( ايمان؛صبر او پراخى سينې ته وايي .)) (139)

3_ ځيرکي:

 روزونکى بايد هوښيار او ځيرک وي او د شاګرد ټول کړه وړه تر پام لاندې ونيسي او که ښه عمل يې ترې وليد؛نو لا يې پياوړى کړي او که ناوړه او کمزورى چار يې ترې وليد؛نو درملنې ته دې يې داسې ځانګړې لار پيدا کړي،چې له روحياتو سره يې اړخ لګوي او تر هغو لارو دې ډډه وکړي،چې له روحياتو سره يې اړخ نه لګوي.

 تکړه او هوښيار روزونکى د شاګردانو اروايي ناارامۍ،له څېرو يې پېژني او د انسانانو پر وګړنيو توپېرونو پوهېږي او د توپېرونو تر  پېژندو وروسته يې،روح ته لار موندلاى شي او د هغوى له وجودي امکاناتو او استعدادونو په ګټنې يې،د کمال لوري ته سيخولاى شي.

رسول اکرم خورا هوښياراو ځيرک و؛ځکه  خداى همدغسې پنځولى و او ټول هغه کسان،چې د پېغمبراکرم او د نورو پېغمبرانو ژوند څېړي؛دې خبرې ته رسي،چې ټول پېغمبران د هوښيارۍ په لوړه کچه کې وو .

4_ عاجزي:

 د وړ روزونکي يوه ځانګړنه داده،چې ځان پر شاګرد جګ و نه ګڼي؛ ځکه ځان جګ ګڼه يې په منځ کې واټن زياتوي او دا واټن،چې څومره زيات  شو؛نو هومره به د روزنې اغېز لږ وي.د خداى استازى تر ټولو متواضع و،تردې چې کله به د ماشومانو له مخې تېرېده؛ سلام يې پرې اچاوه  او چې  کله به چا لاس ورکړ؛نو له لاس ورکوونکي يې مخکې خپل  لاس نه راکښه او تر هغې يې مخ ترې نه اړاوه،چې بل  لوري به نه  واړولى . (140)

5_پراخه سينه:

 روزونکى بايد پراخه سينه ولري،چې د شاګرد تېروتنه يې غوسه نه کړي؛بلکې ترې تېر شي او د تېروتنې د علت د پيدا کولو په هڅه کې يې شي او درملنې ته يې مناسبې لارې چارې پيدا کړي،چې په دې کې لا څوک پېغمبر اکرم ته نه دي رسېدلي. ددې  خبرې پخلي  ته  مو  لاندې روايتونه راخستي دي :

 حضرت انس بن مالک(رض) وايي: ((له رسول اکرم سره له يوې لارې تېرېدو،چې پېغمبراکرم يماني څادر اغوستى و؛څنډې يې ډبلې وې. له څنګه مو يو بېديانى عرب تېر شو  او د پېغمبر اکرم څادر يې دومره په زور راکښه،چې ورمېږ يې تغمه شو او پر غوسه او لوړ غږ  يې وويل:”محمده ! ته خو خپل يا د پلار مال نه راکوې؛نو حکم وکړه،چې د خداى له ماله يو څه راکړي،چې درسره دى.” د خداى استازى ورته موسکى شو او حکم يې وکړ:”څه مال  ورکړئ” ))( ١٤١)

 6_ بښنه او تېرېدنه:

 بښنه د خداى هغه ځانګړنه ده،چې خپل استازي ته يې هم ورکړې ،چې څوک ورته نه رسېدل  او چې  کله به چا د رسول اکرم سپکاوى وکړ؛ نو په ورين تندي يې باښه او له تېروتنې يې تېرېده.

 ژوند يې له بښنو ډک دى،چې موږ يې هم د بېلګې لپاره څو پېښو ته اشاره کړې ده:

الف _ د هغه يهودي بښل،چې  پر پېغمبر اکرم يې جادو کړى و.

 ب_ د هغې ښځې بښل،چې د پسه په زهرجن ورون يې ورته راوړى و.

 ج _ د”غورث” بښنه،چې د پاک نبي د وژنې اراده يې کړې وه.

 د_ د هغه بېدياني عرب بښل،چې د رسول اکرم د څادر په راکښلو يې ورمېږ ورتغمه کړى و.

 ډ_ پېغمبر اکرم يو سړي ته څه شتمني ورکړه او و يې پوښته چې نېکي مې درسره وکړه؟ سړي په ناشکرۍ وويل: نه دې راسره ښه وکړل او نه  احسان،چې دا سړى يې هم وباښه .

 و_ د مکې کفارو ورسره ډېر بد کړي وو؛ خود مکې  تر سوبې وروسته يې وبښل.

7_ د شخصيت پياوړتيا:

 روزونکى بايد پياوړى شخصيت ولري او له هر ډول شک او اروايي ګډوډۍ لرې وي،چې وکړاى شي،پر شاګرد مثبت اغېز ولري. د روزونکي د شخصيت پياوړتيا پر شاګرد اغېز  لري او د روزل کېدونکي د ډېرو سرغړونو مخنيوى کوي.

 د پېغمبر اکرم شخصيت په هماغه وړومبى کتنه کې د زياترو دښمن پر زړه  اغېز اچاوه او په زړه کې يې ځاى پيداکاوه او خبرو يې اورېدونکيو ته ارامي او ډاډ ورکاوه؛لکه چې په اړه  يې ويل شوي:((چا چې پېغمبر اکرم ليده؛نو ستر او باعظمته يې ليده او د امت د مديريت پر مهال او هم په شحصي ژوند کې د حکيم په څېر و.))

8_ پر روزنه خوښي:

 عالمان وايي:(( روزونکى بايد پر خپل کار ايمان ولري)) او ځينې نور وايي:(( روزونکى بايد د روزنې له کار سره مينه ولري )) .

 له پورته دوو تعبيرونو خو هر اړخيزه خبره لا داده،چې: روزونکى بايد له خپل کاره خوښ؛ځکه روزنه يو ډول ورکړه او شاګرد ته د روزنکي ډالۍ ده او که روزونکى له خپل کاره خوښ نه وي ؛نو د ورکړې او ډالۍ وس به  و نه لري.

پر خپل رسالت ايمان او پرې خوښېدل،هغه خبرې دي،چې د پاک نبي په اړه  ترې څوک منکر نه دي؛ځکه خداى ورته دا دوه ځانګړنې ورکړې وې او د رسالت د دندې سرته رسولو ته يې چمتو کړى و.

د رسول اکرم له نظره د روزنې بنسټونه

د روزنې د ځېنو بنسټونو په باب د پېغمبر اکرم “ليد” داسې و:

1_د انسان د روح روزنه:

 پېغمبر اکرم باور درلود د انسان  روزنه بايد له روحه پيل شي او د روح  د روزنې  بنسټ  يې  پر درېو څيزونو اېښې و:

الف_ د انسان د روحي ناروغيو درملنه:

 کله د انسان روحي او اروايي ناروغۍ، فکري او عقيدتي وي؛لکه کفر او خرافات پالنه،چې پېغمبر اکرم ورسره مبارزه وکړه او په کلکه يې غندل او مسلمانان يې پاليانو او وړاندويونکيو ته له تلو منع کړل او ويل يې:

 ((څوک چې ورته ولاړل او پر خبرو يې باور وکړ؛نو له هغه څه به بېزاره وي،چې خداى خپل استازي  ته رالېږلي دي .)) (142)

 او کله دا ناروغۍ د انسان په عاطفي اړخ پوري اړه لري؛لکه  کينه، بدګوماني، تکبر  او … د خداى استازى وايي:((ډار،تمه او کنجوسي له يوې خټې دي او سرچينه يې پر خداى بد ګوماني ده. ))(وګورئ:بحارالانوار:٣/٣٤٧)

 خداى د لقمان  په ژبه چې خپل زوى ته يې نصيحت کاوه وويل:

 ((وَلاَ تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلاَ تَمْشِ في الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لاَ يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ(لقمان/١٨)= (په كبر) له خلكو مخ مه اړوه،پر ځمكه خيالولى مه ځه[؛ځكه]چې خداى هېڅ مغرور وياړن نه خوښوي.)) (143)

ب_ د نفس تزکيه:

پېغمبراکرم په نفسونو کې د داسې ګروهو او باورونو نيالګي کرل،چې نفس پرې نږه او سپېڅلى کېده او د انسانانو په چلن کې يې انډول راوسته؛لکه دا باور،چې د بل پر پت تېرى ناوړه چار دى. لاندې روايت ته پام وکړئ :

حضرت ابو امامه وايي:((يوه ورځ يو ځوان،پېغمبر اکرم ته راغى او ورته يې وويل: د خداى استازيه ! د زنا اجازه راکړه. اصحاب راولاړ شول،چې د دې بې ادبۍ مخه يې ونيسي؛خو پېغمبر اکرم ورته وويل: ځوانه! رانږدې شه. ځوان ورنږدې شو. پېغمبر اکرم وپوښته:آيا خوښ يې څوک دا کار ستا  له مور سره وکړي؟ ځوان ځواب ورکړ: خداى مې تر تا ځار کړي : نه! پېغمبر اکرم ورته وويل: نور خلک هم ستا په څېر خوښ نه دي څوک يې له مور سره داسې وکړي او بيا يې وپوښتل:ايا څوک خوښ دى له  خور يا ترور سره يې زنا وشي؟ ځوان ورته وويل: څوک خوښ نه دى.

 حضرت ابوامامه وايي:بيا پېغمبر اکرم خپل لاس د ځوان پر اوږه کېښود او ورته يې دعا وکړه: (( خدايه ! له ګناه يې تېر شه او زړه يې پاک کړه او عورت يې له ګناه وساته )) او  ځوان هم  له دې وروسته ددې  ګناه  پر لور  ولاړ نه شو.))(144)

  مسلمان د ربا او غيبت پر ناوړتيا او زيان ايمان لري؛ځکه قرآن د ربا په اړه  ويلي دي :

 ((الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لاَ يَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِن رَبِّهِ فَانْتَهَى‏ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ(بقره/٢٧٥)=هغوى چې سود خوري؛ نو په  قيامت كې به داسې را پاڅېږي؛ لكه څوك چې له شيطان سره د تماس له وجهې لېونى شوى وي ( خپل ځان نشي نيولاى،كله لوېږي او كله راولاړېږي ) دا ځكه چې وايي:(( راكړه وركړه هم د سود غوندې ده ( او ترمنځ يې څه توپېر نشته دى .) )) حال دا چې خداى راكړه وركړه (( بيع )) روا او((ربا)) ناروا كړې ده (؛ځكه ددې دواړو ترمنځ  ډېر توپېر دى)؛ نو چا ته چې الهي نصحيت ورسېد او له سوده يې لاس واخست؛ نو [د تحريم د حكم تر نازلېدو] د مخه يې چې څه خوړلي،هغه خو يې خوړلي دي،( او دا حكم پر مخكېنيو نه عملي كېږي ) او معامله يې له خداى سره ده ( او تېر به يې خداى وبښي )؛خو څوك چې له دې حكم وروسته بيا هم سود خوري؛ نو هغوى دوزخيان دي،چې تل به پكې اوسېږي.)) (145)                                       

  او د غيبت په اړه  يې ويلي:((يو مسلمان دې د بل مسلمان غيبت نه کوي،آيا په تاسې کې څوک خوښ دى د خپل مړه ورور غوښه وخوري؛البته چې پردې کار خوښ نه ياست .)) (146)

 او د همدې باورونو د راټوکېدو لپاره اسلام مور و پلار ته حکم کوي،چې تر اووه کلنۍ وروسته،خپل اولاد ته لمونځ  ور زده کړئ او په دې اړه درې کاله پرې څار وکړئ او که تر  لس کلنۍ وروسته يې لمونځ  و نه کړ؛نو تاديب يې کړئ؛يعنې و يې ګواښئ . (147)

 په اسلام،چې د ماشوم په غوږ کې اذان کېږي؛په حقيقت کې ضمير کې يې په ناځانخبري د عزت او کرامت نيالګى کرل کېږي او د ((الله اکبر)) غږ وړومبۍ جمله ده،چې په عقل کې يې اېښوول کېږي.

ج _ پر روزونکي ډاډ او ورسره مينه:

 د روزونکي پر پوهه،حکمت او اخلاص ډاډ او ورسره مينه،د ښوونو اخستل ترې اسانوي؛نو ځکه اسلام پر خداى او استازي يې ايمان د مسلمانۍ وړومبى پوړ ګڼي.

 د خداى استازى وايي:(( د ايمان تر ټولوکلکه کړۍ،د خداى په لار کې دوستي او دښمني ده او له دوستانو سره يې دوستي او له د ښمنانو سره يې دښمني ده. ))

2_صالح عمل :

 حکيم خداى،ايمان يوازې عمل ته پيدا کړى؛ځکه ايمان او صالح عمل ددوو نه بېلېدونکيو همزوليو په څېر دي،چې يو  د بل ځاى نه شي ډکولاى؛نو ځکه د قرآن په 55 آيتونو کې ايمان او صالح عمل د يو بل تر څنګ جوخښت راغلي،چې لاندې آيت يې يوه بېلګه ده:

(( الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبَى‏ لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ(رعد /٢٩)=هغوى چې ايمان راوړى دى او ښه كارونه يې وكړل،نيکمرغي يې په برخه او ښه ځاى ته يې ورتګ  دى. )) (148)

 د پاک نبي بنسټيز روزنيز پروګرام،په صالح عمل د ديني پوهنو او معارفو پياوړتيا ده؛ځکه ددې ښوونځي رښتينې ګټې هله ترلاسه کېږي،چې ديني پوهاوى او احکام يې وکارول شي او ددې کار ارزښت دومره دى،چې رسول اکرم له هغې پوهې خداى ته پناه وړي،چې ځان يا نورو ته ګټوره نه وي او دعا کوي:

 ((خدايه ! له هغې پوهې پناه راکړې،چې ګټوره نه وي او له هغه زړه،چې متواضع  نه وي او له هغه  نفسه،چې موړ نه شي او له  هغې دعا،چې و نه منل شي. ))

 رسول اکرم  حضرت “ابوذر”(رض) ته نصيحت وکړ:(( ابوذره! تقوا جامه کړه، چې  له  تقوا سره يو عمل هم لږ نه دى ))(149)

 صالح کړه وړه پر فرايضو او مستحباتو وېشل شوي؛ځکه که اسلام ټول ښه کارونه فرض کړي وو؛نو مسلمانان به په تنګسه کې وو او که ټول مستحب وو؛نو له پامه به غورځېدلي وو؛نو ځکه ډېر مهم کارونه فرض  شوي،چې د مسلمانانو ورته ډېر پام وي؛لکه لمونځ  چې روح  پاکوونکى او بدي ژغورونکى دى يا زکات،چې د بېوزليو اړتياوې  پوره  کوي  او  نور فرض کارونه،چې  په  فقهي کتابو کې راغلي او هغه چارې،چې لږ ارزښت لري، مستحب ښوول شوي دي؛لکه په ورين تندي له خلکو سره مخېدل او له لارې د خنډونو لرې کول،چې يو  ډول  صدقه  ده  او  يا  سلام  اچول.

3_هر څوک  تر خپلې  وسې  پړ  دى:

د اسلام يو اصل دادى:((هر څوک  تر خپلې  وسې  پړ دى))؛ځکه که هره روزنيزه کړلار،چې په تپلې بڼه وي؛نو روزونکى د روزل  کېدونکي زړه تور کړي،چې  روزونکى هم دا چار نه غواړي.

 رسول اکرم وايي:(( له  نورو هغه څه وغواړئ، چې په خپله يې هم کړاى  شئ (؛ځکه) خداى په  ثواب  ورکولو نه ستړى کېږي؛خو دا چې  تاسې ستړي ياست )) (150)

4_ د شاګرد د پوهې کچې  ته  پام:

د داسي مطلب بيانول،چې شاګرد يې  پر  مانا  له  پوهېدو بېوسې وي،له دې احتمال سره يو ځاى  دى،چې يا پرې سم پوه نه شي او نورو ته خپله ناسمه پوهېدنه تبليغ کړي او يا په خپله  پرې عمل  وکړي؛نو طبيعي ده،چې په داسې شرايطو کې به سرچپه پايله لاس ته راوړو.

 رسول اکرم  وايي:((موږ پېغمبران دنده لرو له  خلکو سره د عقل هومره يې خبرې  وکړو. )) (151)

5_ وګړنيو توپېرونو ته پام:

 پېغمبر اکرم تل وګړني توپېرونو ته پام کاوه او له هر چا سره يې د هغه د روحي  وړتيا او استعداد له مخې چلن کاوه؛د بېلګې په توګه،له لاندې پينځو انساني ډلو سره د آنحضرت پر چلن رڼا اچوو:

الف: ماشومان:

پېغمبر اکرم د  ماشومانو يو لړ هغه چارې بښلې،چې هماغه  يې د غټانو نه بښلې او د ماشومانو په اړه  وايي:

 ((اولاد تر اووه کلنۍ سرور (او پاچا) دى او تر اووه کلنۍ وروسته  مطيع  او منونکى دى او تر اووه کلنۍ وروسته  ملاتړ  او سلا کار دى )) (152)

ب_ مېرمنې:

 له مېرمنو او سړيو سره يې چلن توپېر درلود؛ځکه ښځه لطيف،ريزبين او  ماتى احساس لري او پېغمبر اکرم ښځه  له ښکلې ژر ماتېدونکې شيشې سره ورته او تشبيه کړې،چې د شيشې په څېر ډېر پام ته اړتيا لري او(صحيح بخاري:کتاب الادب،باب المعاريض) وايي:(( له شيشو سره ګوزاره وکړئ )) او همداسې يې ويلې دي:

 ((جبرائيل راته د ښځو دومره سپارښتنه وکړه،چې ګومان مې وکړ طلاقولاى يې نه شو؛خو دا چې ښکاره ناوړتيا وکړي.))

 وګورئ : وسايل شيعه :٧\٧٢

ج_ نوي مسلمانان شوي:

د رسول اکرم چلن له نويو مسلمان شويو سره ،هماغسې نه و،چې له پخوانيو سره و؛ بلکې توپېر يې درلود.  لاندې روايت ته ځيرشئ.

د “نجد” د ټبر يو  سړى پېغمبر اکرم ته وارخطا راغى؛غږ يې خپ و او خبره يې سمه نه اورېدل کېده؛نو چې پېغمبر اکرم ته رانږدې شو؛د اسلام د دين د فرايضو په اړه  يې وپوښت. پېغمبر اکرم ورته  وويل:(( په شواروز کې پينځه وخته لمونځ.)) سړي وويل:((آيا بې له دې بل لمونځ راباندې فرض دى؟))پېغمبراکرم وويل:((نه؛خو مستحبي لمونځونه هم شته.)) بيا پېغمبر اکرم روژه ورياده کړه. سړي ورته وويل: ((د رمضان په  مياشت  کې روژه نيسم اوايا  بې له هغې راباندې کومه روژه فرض ده؟)) پېغمبر اکرم ورته وويل:((نه؛خو مستحبي روژې هم شته.)) بيا پېغمبر اکرم د زکات خبره راواچاوهله. سړي ورته وويل:(( هغه  ورکړم او بې له دې بل څه هم بايد ورکړم؟)) پېغمبر اکرم ورته وويل:(( نه؛خو دا  چې مستحبي نفقه وي.))

 راوي وايي:سړى ولاړ او په تلو کې يې له ځان سره وويل:(( پر خداى قسم،چې تردې  ډېر کوم او نه لږ.)) د خداى استازي اصحابو ته وويل:(( که  رښتيا وايي او همدومره  کوي؛ نو بختور دى.))  (153)

 د_ په  کړنو کې پاک  نيتي:

له ښو نيتو او بد نيتو سره د ر سول اکرم چلن يو شان نه وو؛نو ځکه حضرت “اسامه بن زيد” (رض) ته يې په هغه کار سزا ور نه کړه،چې په نېزه يې يو سړى ولګيد او يې ((لا اله الا الله)) وويله؛بلکې يوازې هغه ته يې ددې وينا په کولو بسنه وکړه،چې د تېروتنې ستريا ته يې پام وروګرځاوه. پېغمبر اکرم “اسامه” وراټه او ورته يې وويل :((آيا  تر  ((لا اله الا الله)) ويلو وروسته دې وواژه؟)) پېغمبر اکرم په همدې ټکيو څو ځل وراټه،چې “اسامه” د خپلې ګناه  له ستروالي يې خبر کړ او پر هغه ورځ “اسامه” هيله  وکړه،چې کاشکې،تر ننه نه واى مسلمان شوى،چې مسلمانېدل يې د هغه وژنې کفاره وي (صحيح بخاري، کتاب المغازي)؛ځکه اسلام له ځانه مخکې د انسان ټول بدکړه بښي.

هه_ مېړني :

د پاک نبي معامله به تر هغو کريمانو او ځوانمردانو سره د جنايتکارانو په پرتله توپېر درلود،چې ځينې وخت به تېروتل او شيطان به پرې برلاس شوى و او په اړه  يې ويل:((د ځوانمردانو له تېروتنو  تېر  شئ ،قسم  پر هغه،چې ژوند مې يې په لاس کې دى، هغه  مهال ،چې  يو  له دوى  تېروځي؛ نو لاس يې د خداى په لاس کې وي.)) (154)

 6_ له خلکو سره ګوزاره او له ډېر نصيحته ځان ژغورل:

 هغه مهال،چې نصيحت ډېر شي؛نو يوه  برخه بله يې هېروي او د شاګرد زړه وهي. کارپوه روزونکى هغه  دى،چې يو نصيحت او لارښوونه وکړي او پر شاګرد يې  پلي کړي او وروسته ورته بل نصيحت وکړي داسې نه،چې د شاګرد په ليدو ورته لارښوونې پيل کړي؛بلکې شاګرد ته د فکر کولو وخت هم ورکړ شي.

 رسول اکرم،سپيڅلې کورنۍ يې او ديني مشران هم  داسې وو او ويل يې: ((غوره عمل هغه دى،چې همېشه تر سره شي )) (155) او هغه چار يې نه خوښوله، چې په زور او تپلي ډول به کېده.

7_ مناسب موقعيت ته کتل:

 که  روزونکى خپل  کار ته مناسب موقعيت په پام کې ونيسي؛نو  لارښوونې به يې اغېزمنې وي؛نو ځکه حکيم خداى د شرايطو په  چمتو کېدو سره آيتونه رالېږل او پېغمبر اکرم هم هله خپله خبره کوله،چې وخت او ځاى به يې و او په همدې اړه   اسلامي عالمانو د قرآن د آيتونو د شان نزول په اړه  کتابونه ليکلي دي.

 لاندې روايت د  پېغمبر اکرم د موقعيت پېژندنې يو بېلګه ده:

  “حکيم بن حزام”  له رسول اکرم مرسته وغوښته.پېغمبر اکرم ورته څه ورکړل او بيا يې هم مرسته وغوښته او پاک نبي ورسره مرسته وکړه .د درېم ځل لپاره يې هم وغوښته او د خداى استازي بيا هم ورسره مرسته وکړه. په همدې وخت کې پېغمبر اکرم يې د لارښوونى لپاره روحي حالت مناسب وګاڼه او ورته يې وويل:

 (( مال او شتمني  ډېره  ښه  ده او چاچې مال ګوتو ته راووړ او ځواني يې وکړه؛نو په مال کې يې برکت وي او لا به نور هم  ډېر شي او  که چا بخل  وکړ؛نو مال يې برکت  نه لري او د هغه چا په څېر به وي،چې تل خوري؛خو نه مړېږي او پوه شه،چې  ورکوونکى  لاس  تر اخستونکي غوره دى.))(156)

اوس،چې د ورکوونکي او اخستونکي لاس خبره را منځ  ته شوه؛نو ښه به وي چې ګران لوستونکي خبر شي،چې پېغمبراکرم د ځينو دزړونو لاس ته راوړو(( المؤلفة القلو بهم )) ( ١٥٧) لپاره د زکات يو ه برخه ورکوله .

8_کوم کار بايد وړومبى وشي  ؟ :

 کېداى شي د ډېرو مهمو چارو رامخکې کول تر هغو،چې ارزښت يې لږ وي،د روزنې يو مهم اصل وي او که د روزونکي دې خبرې ته پام وي؛نو د فرض کار په شتون کې به هېڅکله شاګرد مستحب کار ته اړ  نه کړي او يا يې وخت پر کم ارزښته کار نه ضايع کوي .

د پاک نبي هم دې خبرې ته پام و. يوه ورځ  يو بېديانى راغى  او د قيامت د راتګ د وخت په اړه  يې و پوښت. رسول اکرم خبر و،چې که د قيامت د پېښېدو له مهاله خبرېدل،له چمتووالي او صالحو کړنو سره نه وي؛ګټه نه لري؛نو ځکه يې د بېدياني ذهن له دې پوښتنې بل مهم مطلب ته راواړاوه او و يې پوښته:(( قيامت ته دې څه تيارى نيولى دى؟))

 بېدياني:(( نه؛خو خداى او رسول يې راباندې ګران دى.))

 پېغمبر اکرم ورته وويل:((د قيامت پر ورځ به له هغه سره راپاڅېږې،چې ورسره  مينه  لرې.)) (158)

9_نېکيو ته هڅونه:

څومره چې په انسان کې د  نېکو چارو انګېزه ډېره وي؛نو هومره يې کړنې هم ښې وي او بدې انګېزې او کړنې يې هم لږې وي.

 قرآن وايي:((په رښتيا چې نېک کړه،بد کړه له منځه وړي؛((إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ))(159)

 او د خداى استازى نېکيو ته تر را بللو وروسته وايي:

 ((او درته تر هغه اسان،بېوزليو ته خواړه ورکول،په نرمه  ژبه خبره  کول،ښه ځواني او ښه خوى دى.))(160)

 10_ د روزونکي د تېرو ګناهونو هېرول:

 پېغمبر اکرم هغه کس غانده،چې د جاهليت د وخت ګناهونه يې را يادول او ويل يې:

((په اسلام منلو تېر ګناهونه له منځه ‌ځي)) او ويې ويل: ((هغه ګناهګار،چې د خداى رحمت ته هيلمن وي،خداى ته تر نهيلي عبادت کوونکي نږدې دى. ))(161)

١١ _ دالهي ثواب او عذاب يادونه:

کار پوه روزونکى،ددې روزونکې کړلارې د کارولو تر څنګ بايد ثواب او اجر تر ډار ورکولو وړومبى وبولي؛ځکه خداى د قرآن  په يو آيت کې د حضرت زکريا(ع)  او حضرت اسحق (ع)  د يوې ځانګړنې په بيانولو وايي:(( هغوى به د نېکو چارو کې يو له بله مخکې کېدل او زه يې په شوق او وېره يادولم. ))(162)

ګورئ چې مهربان خداى په دې آيت کې د مينې او دوستۍ غږ ته ځواب ورکول،له وېرې سره تر غوښتنې مخکې راوړي؛ځکه که کار د وېرې پر بنسټ وي؛نو له انساني کرامت سره سمون نه لري؛خو د هغه کار خوند او  ثواب  ډېر وي،چې په مينه وي .

١٢_ د لوى لاس مخالفتونو ته د سزا ټاکل:

 روزونکي ته روا نه ده،چې په هر راز شرايطو کې شاګرد ته سزا ورکړي؛خو دا چې مخالفت يې د پوهې او هوډ له مخې وي.

 خداى تعالى وايي:

((که په تېر کې مو کوم ناوړه کار وکړ؛ګناه نه لري؛خو که له زړه مو وکړ؛نو به ونيول شئ  او  خداى لوراند او لورين دى ))(163)

١٣_تر توبې وروسته سزا ورکول روا نه دي:

 د سزا موخه له ګناه ژغورل او د تکرار مخنيوى دى  او چې  کله په دې موخه توبه وايستل شي؛نو سزا ته اړتيا نه پاتې کېږي،چې لاندې روايت زموږ ددې خبرې پخلى کوي:

(( يو سړى پېغمبر اکرم ته راغى او ورته يې وويل:”د خداى استازيه !پر ما يو حد واجب شوى او راغلى يم د خداى د کتاب له مخې يې راباندې جاري کړې”. پېغمبر اکرم وويل:”آيا له موږ سره دې لمونځ کړى؟” ورته يې وويل:” هو!” پېغمبر وويل: “مهربان څښتن دې توبه قبوله کړې ده.”))

او همداسې پېغمبر اکرم وويل:((څوک چې په رښتيا توبه وباسي؛خداى پرې رحمېږي او امر کوي د بدن غړي يې ستر کوونکي او  ځمکه دې يې هم پر ګناه پرده واچوي او پرښتې دې يې هم ګناه هېره کړي. )) (164)

14_ د نېکانو له ګناه سترګې پټول:

 که يو انسان له نورو سره په نېکيو او احسان کې مخکښ وي او د انساني کمزورۍ له امله تېروځي؛بايد وبښل شي؛ځکه د قرآن د وينا له مخې،ښه کړه،بد کړه له مينځي او بل داچې بې له پېغمبرانو او امامانو بل هيڅوک معصوم نه دي او درېم داچې د پېغمبر اکرم  سيرت هم ددې خبرې پخلى کوي. تاريخ ګواه دى،چى د خداى د استازي يار حضرت “عمار بن ياسر”(رض) چې د مشرکانو د سختو کړاوونو له امله کمزورى شوى و او د زړه پر خلاف يې د اسلام  ضد خبره وکړه؛نه يوازې  د پاک نبي له  لوري و نه رټل  شو؛بلکې ډاډ او زېرى يې ورکړ او قرآن يې په اړه وايي:

 ((مَن كَفَرَ بِاللَّهِ مِن بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلكِن مَّن شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ(نحل/١٠٦)=څوك چې تر ايمان راوړو وروسته كافر شي (پر هغه د خداى غضب وي)؛ خو كه څوك اړ ايستل شوى وي او زړه يې پر ايمان ډاډه وي (؛نو بيا خو خير دى)؛ خو چا چې (په خوښه خپله) سينه كفر ته پرانسته (؛نو) پر دوى د خداى غضب دى او ستر عذاب ورته سترګې پر لار دى.)) (165)

15_ د سپکو دندو ورسپارل:

 د روزونکي دنده ده،چې له سپکو او اسانو دندو خپل کار پيل کړي او دې خبرې ته يې پام وي،چې اسلام د اسانۍ دين دى او دا هغه ځانګړنه ده،چې اسلام  پرې مشهور دى او رسول اکرم هم پردې خبره ټينګار کوي: (( نرم اوسئ او سختي مه کوئ او زېرى ورکړئ او خلک مه بېزاره کوئ. ))

وګورئ: ( صحيح بخاري،د العلم کتاب او: صحيح مسلم، د الجهاد کتاب. )

د حضرت “علي”(ک) وينا ده چې:

 ځينو مسلمانانو به پېغمبر اکرم ته ويل: (( د خداى استازيه! اوس خو ډېر شوي يو؛نو غوره به نه وي،چېک مو چې مخې ته راغى،په زور يې اسلام ته راواړو؟د خداى استازي ورته وويل: نه ! نه غواړم،په داسې حال کې له خداى سره ووينم،چې د داسې بدعت بنسټګر يم چې راته يې امر نه دى کړى.)) (166)

16_ ځان جوړونه :

 پر هر مسلمان واجب دي د خپل ځان په پاکۍ او سمونه  لاس پورې کړي او منځلارى وچلېږي او په دې اړه  وړومبى مسئووليت يې په خپله غاړه دى.

 قرآن کريم وايي :

وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا . فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا. قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا. وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا (شمس/۷-١٠)=پر( انساني ) نفس او سموونكي يې قسم؛نو هغه (نفس) ته يې د هغه بدي او پرهېزګاري الهام كړه (او په زړه کې ور واچاوهله)،=چې كه  څوك خپل نفس (له ګناه او بدكارۍ) پاك وساتي؛نو په يقين چې بريالى شواو چا چې خپل نفس په ګناه ككړكړ؛ نو په يقين چې و يې بايلله! )) (167)

د ځان جوړونې وړومبى پړاو محاسبه ده؛يعنې هر انسان دنده لري خپل ورځني کړه وړه  وارزوى او د خپلو ښو چارو له امله د خداى مننه وکړي او د ګناهونو له امله ترې بښنه وغواړي.

د خداى استازي به هم تل د خپل نفس  پر تزکيه  بوخت و او سره له دې،چې معصوم و؛خو بيا يې هم تل له څښتنه بښنه غوښته.

 هغه د نفس د پاکۍ دوام، د مومن د وړتيا نښه ګڼله او  حضرت “ابوذر” ته يې په خپلو سپارښتنو کې وويل:

((ابوذره! له نفس سره دې محاسبه وکړه،مخکې له دې، چې محاسبه وشي،چې دا محاسبه د قيامت د ورځې تر محاسبې اسانه ده او د تول تلې ته يې وړاندې کړه،مخکې له دې،چې د تول ځاى ته دې راولي. )) (168)

د انساني ذات اصلاح  ته دويم ګام د نفس له نا مشروعو غوښتنو سره مبارزه او له بې  لارۍ او کږ لارۍ يې ساتل او د حق  لاروۍ ته يې  رابلل  دي.

 پېغمبر اکرم وايي:(( تر ټولو غوره مجاهدان هغه دي،چې د خداى لپاره له  خپل  نفس  سره  جهاد کوي.))(169)

17_ روزنه بايد پرله پسې وي :

روزونکى دنده لري،چې شاګرد پرله پسې وروزي او د ژر پايلې اخستو تمه ونه لري او که موخه يې د انسان د اروا سمونه او تزکيه وي؛نو پوه دې وي،چې دا کار په يو شواروز کې تر سره کېدونى نه دى.

 پېغمبر اکرم په مکه کې 13 کاله د انسان په روزنه او سمونه بوخت و او  بيا يې په مدينه کې تر مرګه همدې کار ته ملا تړلې وه  او روزنيز شعار يې دا آيت و: (( قسم پر عصر_ چې انسان په تاوان کې دى؛خو بې له  هغوى چې ايمان يې راوړى او نېکې چارې يې وکړې او يو بل ته د حق او  صبر سپارښتنې کوي .))

18_ د روزونکي پر لارښوونو عمل:

 د روزنې په کار کې د بري  شرط،د روزونکي د خبرې منل دي او که يو لړ روزنيز حکمونه پلي او ځينې يې پلي نه شي؛نو د روزنې کار به  تر منزله نه رسېدونکى کوږ  بار وي .

 د انسانيت ستر روزونکي؛د اسلام پېغمبر،د اسلام د روزنيزو موخو  پوره پلي کولو ته  حضرت “علي”  خپل  ځايناستى کړ او د امت مشرۍ ته يې وټاکه  او مسلمانانو ته يې سپارښتنه  وکړه، چې له  اهل بيتو  سره يې ښه  چلن  وکړئ ؛خو  په  خواشينۍ چې د رسول الله تر وفات وروسته،ځينو له  نبوي کورنۍ سره د پاک نبي د وينا پر خلاف چلن وکړ او پرې يې نه ښووه،چې د اسلام ونه پوره مېوې ته ورسي.

د  پېغمبر اکرم  د روزنې ځينې اوزار

1_ څارنه او محاسبه :

 د روزنې بنسټيزه مسئله داده،چې انسان په خپله د خپلو تېروتنو په لټه کې شي او سمې يې کړي . پېغمبر اکرم به خلک دې کار ته  را هڅول او ورته ويل يې: (( مخکې له دې،چې  په  هغې  دنيا کې درسره محاسبه وشي؛ښه به وي په دې دنيا کې په خپله له ځان سره محاسبه  وکړئ،چې ددې دنيا محاسبه،د هغه دنيا تر هغې ډېره اسانه ده او ټينګار يې کاوه،چې ناوړه چارې  مو سمې او ښې چارې مو ډېرې کړئ.))

2_ د بدلون راوستل  :

مطلب دادى،چې روزنکى په ښه توګه د زده کړي ناوړه خويونه پر ښو واړوي، چې رسول اکرم همېشه دا دود کاراوه او په دې باب يې مسلمانانو ته هم سپارښتنه کوله. لاندې مثال د بدلون يوه بېلګه ده:

 غوسه يو ډول انرژي ده، چې د انسان په بدن کې راټوکېږي او که بنده شي؛نو روح کړوي ،اعصاب کمزوري کوي او د انسان د سمو هڅو مخه نيسي؛نو ځکه بايد تشه شي، چې تشېدل يې کله د خبرو او کله هم د څېرې د ځينو حرکتونو له لارې  وي او پوهېږو، چې د غوسې خبره کنځله  وي او د غوسې په حال کې د انسان حرکتونه پر عقل ولاړ نه وي،چې وهل،ډبول او ماتول يې پايله وي،چې دا د مسلمان له شان سره اړخ نه لګوي؛نو ځکه پېغمبر اکرم سپارښتنه کوله،چې مسلمان دې بې فکره او بې سنجشه خبره پر ادبي او رغنده خبره واړوي او ويل يې:

 ((که غوسه شوئ؛نو که  ولاړ ياست کېنئ او که بيا مو هم غوسه سړه نه شوه؛ نو سملئ )) او په يوه بل حديث کې ويلي يې: (( که غوسه شوئ؛نو اودس وکړئ ))

(وګورئ:الترغيب والترهيب : ٣/٤٥٠):

  پېغمبر اکرم به ځوانانو ته سپارښتنه کوله:((که جنسي غريزه درباندې زور شوه او ستاسې فکرونه يې بوختول او د نېستۍ يا نورو لاملونو له امله مو واده نه کړاى شو؛نو روژه ونيسئ))؛ځکه خواړه انرژي زېږوي او لږ يا نه خوړل د بنيادم جسمي او حيواني اړخ کمزوروي او شهوت کابو کوي. پردې سربېره،روژه تي د حرامو څيزونو او چارو له نژدېوالي ژغوري او د پېغمبر اکرم په وينا:(( په جنسي غريزې پورې د اړوندو ګناهونو په باب په بنيادم کې يو ډول بې مينېتوب رامنځ ته کوي.))

3_تکرار:

 تکرار د روزنې مهم اوزار دى؛ځکه د خبرې يا عمل تکرار،هغه د انسان  زړه  او مغزو ته ورننباسي او خوى او عادت ترې جوړوي، په تېره بيا د الهي ويناوو يا چلن تکرار،چې د انسان د عظمت لامل ګرځي؛نو ځکه پر ځينو ټکيو او کړنو د اسلام ټينګار له همدې امله دى؛لکه ((الله اکبر)) چې په لمانځه او اذان کې دى.ددې سترې  جملې تکرار په انسان کې د ځواک او عزت نيالګى کري  او عقل يې  پياوړى کوي او مانا يې داده،چې نه ښايي،بې له  خدايه بل ته غاړه کېښوول شي او هر ظالم او ځانمنى ټيټ او سپک دى،ټول موجودات او ځواکونه د خداى په واک کې دي او دغسې باور له عادي انسانه،غښتلى،مومن او مجاهد انسان جوړوي.

همدغسې په شواروز کې د پينځه وخت لمانځه تکرار،مومنان له ناوړه چارو ژغوري او استغفار هم يو ډول تکرار دى،چې په حقيقت کې له ګناه پښېماني کول او ترې ډډه کول دي او رسول اکرم پر استغفار ټينګار کاوه: (( د چا چې غم او خپګان ډېر وي؛نو له خدايه دې بښنه وغواړي.)) ( فروغ کافي:٨/٩٣) او آنحضرت په شواروز کې سل ځل استغفار او بښنه غوښته. نن هم دولتونو د ځينو اساسي شعارونو تکرار ته مخه کړې،چې مفاهيم يې د خلکو په اذهانو او زړونو کې کېنوي.

(( ژباړن : د ارواپوهنې په علم کې انسان ته دوه ډوله حافظې ښوول شوي چې دا دي :

  Short term & long term memmory ؛ يعنې لر مهاله او لنډ مهاله حافظې . موږ  چې هر ځل څه ګورو،کوو، لولو او يا اورو؛نو د لومړي  ځل  لپاره  زموږ  لنډ مهالې حافظې ته ځي او که همدا مطلب،چې په هر بڼه وي او تکرار نشي، د لنډ مهالې حافظى ځانګړنه ده، چې تر لنډې مودې وروسته يې  پاکوي او که تکرار مو کړه؛نو اوږد مهالې حافظې ته لېږدي او  دوسيه ورته جوړېږي او ساتل کېږي.))

4_ وروغږېدل:

د روزونکي ژبه بايد فصيحه او څرګنده وي او خبرې و نه ژوي،چې اورېدونکى يې پر خبره ښه پوه شي.د فصيحو خبرو،يو بېلګه د مولى “علي” دا خبره ده:

 (( خداى تعالى،حضرت “محمد” پېغمبر وټاکه،حال دا چې په عربو کې چا کتاب نه و ويلې او د پېغمبرۍ ادعا يې نه وه کړې؛نو خلک يې هدايت کړل او د وړتيا له مخې يې ورته مقام ورکړ او ټول يې نېکمرغۍ ته ورسول او په چلن کې منځلاري شول او وګړي يې  پايښتي  شول .)) (170)

5_ د شکل رسمول:

 کله يو روزونکى د  زده کړي د پوهولو لپاره شکل کاږي او پېغمبر اکرم هم  دا  کار  په  ډېرو ځايو کې کاوه.

په  صحيح بخاري کې حضرت عبدالله(رض) وايي:

 ((يوه  ورځ پېغمبر اکرم يوه نېغه کرښه وايسته او بيا يې په  شاو خوا کې ورته يوه مربع  وايسته  او بيا يې له مربع بهر يوه کرښه  او په دننه کې لنډې لنډې کرښې  وايستې او موږ ته يې وويل:(( پوهېږئ دا کرښې د څه نښې دي؟))

 اصحابو وويل: ((خداى او استازى يې ښه پوهېږي.))  

پېغمبر اکرم وويل: ((دا په منځ کې کرښه انسان دى او دا لنډې کرښې،چې په شاوخوا کې يې دي،د پېښو غشي دي، چې له هر اړخه يې انسان په نښه کړى؛که  پر يو  و نه لګي،په بل به ولګي او دا مربع مرګ دى، چې انسان يې رانغاړلى او دا په بهر کې کرښه د انسان اوږدې هيلى دي.))

 د لاندې شکل له مخې.

 د  حضرت ابو سعيد خدري (رض) روايت دى،چې پېغمبر اکرم درې ډکي په  ټاکليو فاصلو کې،په ځمکه کې ډوب کړل او موږ يې وپوښتلو:(( پوهېږئ دا هر يو د څه نښه ده؟)) اصحابو وويل: ((خداى او استازى يې ښه پوهېږي.)) بيا يې وويل:((دا انسان دى،دويم يې اجل او درېم يې هيلې دي او انسان مخکې له دې،چې هيلو ته يې ورسي، اجل  يې ګرېوان  ته  لاس اچوي.))

 لکه لاندې شکل

حضرت ابن مسعود(رض) وايي چې:((يوه ورځ رسول اکرم  يوه مربع جوړه کړه او په منځ کې يې ورته يوه کرښه وايسته او د مربع پر يو ضلع يې د منځنۍ کرښې پر لور کرښې وکښلې او بيا يې خپلو اصحابو ته وويل:((دا په منځ کې کرښه انسان دى او هغه مربع مرګ دى،چې انسان يې رانغاړلى او داواړه کرښې د روزګار پېښې دي،چې انسان يې موخه دى؛که له يوې بچ شو؛پر بله به واوړي.))

ددې شکل له مخې.

وګورئ: صحيح بخاري،ترمذي،نسائي او ابن ماجه.

حضرت انس بن مالک(رض) روايت کړى،چې د خداى استازي لومړى يوه کرښه وايسته او و يې ويل: ((دا انسان دى او په څنګ کې يې بله کرښه وايسته او ويې ويل:دا  اجل دى او له لرې يې يوه کرښه و ايسته او ويې  ويل: دا د انسان هيلې دي،چې لرې دي؛خو اجل ورته نږدې دى.)) (171)

او د تفسير په کتابو کې راغلي،چې رسول اکرم خپلو يارانو ته د انعام د سورت 153 آيت داسې توضيح کړ:(( لومړى يې په خپلو مبارکو لاسو نېغه کرښه وايسته او ويل يې: دا د خداى لار ده او بيا يې پرې له کيڼ او ښي اړخه کرښې وکښلې او و يې ويل: انسان ته ددې هرې لارې پر سر يو شيطان په څار کې دى او خلک رابلي او بيا يې آيت ولوست: وَأَنَّ هذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَلاَتَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ ذلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ(انعام/١٥٣)= او (پوه شئ ) همدا زما سمه لار ده؛ نو پرې لاړشئ او پرخپرو ورو لارو مه ځئ،چې تاسې له حق لارې لرې كوي،خداى تاسې ته ددې څېزونو سپارښتنه كوي، ښايي چې ځان ( له بې لارئ) وساتئ .))

 لکه د لاندې شکل .

6_ د لاس له خوځونې ګټه :

 لاس خوځونه خبرې ته ځانګړې مانا ورکوي او پر مخامخ لوري د لا اغېز لامل ګرځي او کله د انسان ذهن ته داسې ماناوې راوړي،چې خوله يې له ويلو بېوسې وي.

 په روايت کې راغلي:پېغمبر اکرم د شهادت او منځنۍ ګوتې يې له يو بل سره نښلولې وې او ورته په اشاره يې وويل: (( زه او هغه،چې يو يتيم پالي،په جنت کې ددې دوو ګوتو په څېر يو.))(172)

 او همداسې  په روايت کې راغلي:پېغمبر اکرم د  دوو لاسو ګوتې په يو بل کې سره ورکړې وې او مخاطبانو ته يې ښوولې، و يې ويل: ((مؤمنان يو بل ته ددې لاسو د ګوتو په څېر دي، چې يو بل  ټينګوي.)) (173)

د لاس له حرکته دګټې بله بېلګه د ((يوم الدار)) پېښه ده،چې رسول اکرم د “علي”(ک) پر اوږه لاس کېښود او ويې ويل:

 (( دا زما ورور او په تاسې کې  زما ځايناستى او خليفه دى؛خبره يې واورئ او ورپسې ولاړ شئ.))( 174)

 او د لاس په دې حرکت او څرګنده وينا يې د مشرۍ اهميت او د امت مشر پر ډاګه کړ.

7_عملي وينا:

 له عملي وينا مراد دادى: څه چې روزونکى له شاګرده غواړي؛هماغه دې د شاګرد په مخ کې تر سره کړي،چې سم پرې پوه شي،چې دا کار پېغمبر اکرم په ډېرو ځايو کې کړى.د ساري په توګه: هغه وخت چې لمونځ يې خلکو ته ښووه؛نو پر لوړ ځاى ودرېد او خلکو ته يې وويل:((ماته وګورئ،چې څرنګه لمونځ کوم بيا يې تاسې هم داسې وکړئ.))(175)

 څومره د خواشينۍ خبره ده، چې د پاک نبي تر دې ټولو هلو ځلو،تر وفات وروسته يې، په مسلمانانو کې درز پيدا شو،چې ځينو پر ځينو د کفر ټاپې لګوي او کنځلې ورته کوي يا داچې څوک لاس تړلى او څوک لاس خلاصى لمونځ کوي او په لاس تړلو کې يې څوک پر نامه لاس تړي او څوک پر سينه.

 موږ مسلمانان که وغواړو،د دينى چارو پر حقيقت پوه شو؛نو د خداى د نازولي استازي سيرت بايد په دقيقه توګه وڅېړو؛ځکه د رسول اکرم ژوند د اسلامي شريعت عملي بيان و او له همدې امله،چې کله يې له ام المومنين عايشې بي بي و غوښتل،چې د رسول اکرم د اخلاقو په  اړه   څرګندونې وکړي؛نو څومره ښه ځواب يې ورکړ: ((اخلاق يې قرآن و .))

8_پوښتنه او ځواب :

 پر مطلب د رڼا اچونې ښه لار؛بحث،خبرې اترې،پوښتنه او ځواب دى او پردې سربېره،په پوښتنه،روزونکي ته د شاګرد ناسم ذهنيات  هم  ښکاره کېږي او سمونې ته يې ګام اوچتوي .

 لاندې روايتونه د رسول اکرم ددې کړنلارې بيانوونکي دي:

يوه ورځ يې خپل ياران وپوښتل:((خبر ياست مفلس څوک دى؟ملګرو يې ځواب ورکړ:زموږ له نظره خو مفلس هغه دى،چې مال او شتمني ونه لري.پېغمبر اکرم ورته وويل:مفلس هغه دى،چې د قيامت پر ورځ راشي او کړنليک يې له لمونځونو،روژو او زکاتونو ډک وي؛خو چا ته يې کنځل کړې وي،غيبت يې کړى وي،تور يې لګولى وي او د نورو پر مال يې ګېډه اچولې وي،يا يې څوک وژلى وي او ناچار شي،ددې ټولو کړنو ثواب هغوى ته وروبښي،چې تېرى يې پرې کړى او ثوابونه يې خلاص شي؛خو بيا هم د خلکو حق پرې پاتې وي او د هغوى د ګناهونو يوه برخه ور پر اوږه کړي او دوزخ  ته  يې  ور واچاوهي. )) (176)

پېغمبر اکرم په دې پوښتنه او ځواب په ديني پوهه کې د هغوى له خطا پرده اوچته کړه او پوه يې کړل،چې دين ته بايد ژوره کتنه وشي او يوازې سرسري کتنه کافي نه ده.

“صحيح بخاري” د حضرت “انس بن مالک”(رض) وينا راخستې چې وايي:((د پاک نبي زوى؛ابراهيم مړ شوى و،چې ورغلو او و مو ليدل،چې د خداى استازى ژاړي . حضرت “عبد الرحمن بن عوف” ورته وويل :ته هم د زوى پر مړينه ژاړې؟ پېغمبر اکرم ورته وويل: ژړا د مهربانۍ او مينې نښه ده؛خو سره له دې،چې زړه مې غمجن دى او سترګې مې ژاړي؛خو داسې خبره به  ونه کړم،چې خداى مې خپه شي او بيا يې خپل زوى ته وويل: ابراهيمه! په بېلتون دې خپه يم.)) (177)

 له دې روايته جوتېږي،چې مړي ته ژړا پروا نه لري.

9_ د کيسو کول:

 د روزنې کار پر ځينو کيسو بشپړولاى شو،چې شاګرد ترې عبرت واخلي او د کيسو اتل ځان ته بېلګه کړي؛نو ځکه بايد د کيسې په ټاکنه کې ځانګړى پام وشي.

 پېغمبر اکرم به ډېر وخت په کيسو مسلمانانو ته لار ښوده او لاندې کيسې ته ورته حديث يې بېلګه  ده:

 ((د قيامت پر ورځ به  حکم  راشي،چې بنده مې دوزخ ته يوسئ؛د دوزخ پر لور به راکښل شي؛خو يوه ډله مسلمانان،چې په  دنيا کې يې پېژانده،خداى ته به ووايي: خدايه ! ده خو موږ په دنيا کې تاته رابللو،دده په اړه زموږ شفاعت ومنه او خداى به يې شفاعت ومني او بنده به له عذابه خلاص شي.)) (178)

لاندې کيسه مسلمانان له څارويو سره  نېکۍ ته رابلي او  وايي :

 (( يو مسافر تندې  اخستى و، چې څاه يې ومونده؛نو ورکوز شو ځان يې په اوبو موړ کړ،تر راختو وروسته يې سپى وليد،چې له تندې يې ژبه راوتې او خاوره څټي؛له ځان سره يې فکر وکړ،چې سپى هم د ده په څېر تږى دى؛نو بېرته څاه ته  ورکوز شو او خپله پڼه يې له اوبو راډکه کړه او په خوله کې يې راونيوه او راوخوت او سپى يې هم  په اوبو موړ کړ او خداى يې هم ددې نېک جار له امله،له  ګناهونو تېر  شو. ))

 ددې کيسې په اورېدو،چې اصحاب د پاک نبي پر مطلب پوه شوي  وو؛نو د ډاډ لپاره يې وپوښتل:د خداى استازيه ! ايا  له څارويو سره  هم مرسته ثواب  لري ؟ ورته يې وويل: (( د  هر  تږي  مړول  ثواب لري .)) (179)

10_بېلګه جوړونه:

 د  روزونکي يوه  دنده داده،چې شاګرد ته بېلګه وروښيي، چې وينا او چلن يې خپل کړي او د ژوند بېلګه يې وي. ځينې بېلګې د ژوند په  ټولو چارو کې د لاروۍ وړتيا لري؛لکه پېغمبر اکرم،چې حکيم خداى د ژوند ټولو اړخونو ته بېلګه کړى دى او وايي:

 ((لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَن كَانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيراً (احزاب/٢١ آيت)=په يقين چې د خداى د استازي په ژوند كې ستاسې هغو خلكو ته غوره بېلګه ده، چې خداى او د اخرت ورځې ته هېله من وي او خداى ډېر يادوي . )) (180)

 او حکيم خداى ځينې نور په  ټاکلو چارو کې بېلګه کړي؛لکه حضرت ابراهيم (ع) چې له مشرکانو په کرکه او له خداى سره په مينه کې بېلګه کړى و او وايي:

(( قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغَضاءُ أَبَداً حَتَّى‏ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَمَا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللَّهِ مِن شَي‏ءٍ رَبَّنَا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا وَإِلَيْكَ أَنَبْنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ (ممتحنه/ ٤)=په يقين، تاسې ته د ابراهيم او د هغه د ملګرو په (لاروۍ) کې غوره بېلګې شته چې خپل قوم ته يې وويل: ((په واقع كې موږ له تاسې او (هغه) څه چې د خداى پر ځاى لمانځئ، بېزاره يو. ستاسې له (دينه) منكر يو او زموږ او ستاسې تر منځ  تر هغه پورې، چې تاسې پر يوه خداى ايمان راوړئ، همېشنۍ كينه او دښمني اعلان ده؛ خو د ابراهيم  هغه خبره (بېله ده) چې خپل پلار [= د مور پلار، تره، پلندر] ته يې وويل: زه به هرومرو تاته بښنه وغواړم، که څه هم زما په وس کې نه ده، چې له الله نه ستا لپاره څه تر لاسه کړم. پالونكيه! موږ يوازې پر تا توكل كړى او يوازې تاته مو (رجوع او) مخ کړى دى او همدا ستا لوري ته (د ټولو) درستنېدل دي.)) (181)

پېغمبر اکرم هم په ډېرو ځايو کې حضرت “علي” او خپل اهلبيت مسلمانانو ته بېلګه کړل،چې دا خبره د  اهل سنتو او شيعه و د متواترو حديثونو له لارې جوته ده.

11_ناسته پاسته  او ملګرتوب:

 د ژوند چاپېريال د انسان پر کړو وړو خورا اغېز لري؛ځکه هر انسان د هغو انسانانو تر اغېز لاندې راځي،چې ورسره ناسته پاسته  کوي. (183)

کېداى شي د يوه ګناهکار انسان د سمونى وړومبى شرط د فاسد چاپېريال او نااهله ملګرو بدلول يې وي.

 پېغمبر اکرم په  لاندې روايت کې دې حقيقت ته زموږ پام  را اړولى:

حضرت ابوسعيد خدري (رض) روايت کړى چې د خداى استازى وايي:((په  تېرو امتونو کې  يو د نهه نوي کسانو وژونکي ژوند کاوه؛ يوه ورځ  يې خلک وپوښتل:ددې سيمې تر ټولو پوه څوک دى،چې د توبې په  اړه  ورسره مشوره وکړم؟ خلکو ورته يو زاهد ور وښود. ورغى او  ورته  يې  وويل: ما  نهه نوي کسان وژلي؛آيا د توبې لار مې شته؟ زاهد  ورته  منفي  ځواب  ورکړ او د زاهد په  وژلو يې د مړيو شمېر سلو ته ورساوه.بيا يې د سيمې د پوه پوښتنه  وکړه، چې پته يې ورکړ شوه. قاتل ورغى او ورته يې وويل:ما سل کسان  وژلي؛آيا زما د توبې څه  لار  شته ؟ عالم ورته وويل:ولې! څوک دې د توبې مخه نيواى شي؟ پلانۍ سيمې ته ولاړ شه، هلته څه خلک دي،چې د خداى پر عبادت بوخت دي،ته هم ورسره  پر عبادت بوخت شه او زما که منې او بيا خپلې سيمې ته راستون نه شې،چې ډېره  بده سيمه  ده.)) (183)

12_ د خلکو تېروتنې سمې کړئ؛خو  نوم يې مه اخلئ :

 چې کله يو شاګرد تېروځي؛نو تکړه روزونکي ته پکار دي،چې ورته ووايي:کار دې سم  نه  و  او بيا يې و نه کړې. دا کار يوازې څېړنې ته اړتيا لري او د ګناهکار نامه راوړو ته اړتيا نه لري،چې په ډله کې يې نوم اخستل لاندې ناوړه اغېزې لري :

 الف_نوم بدي او په زړه کې کينه پيداکېدل.

 ب_کېدا‌ى شي شاګرد د خپلې ګناه د ناڅيزه ښوولو او خپل ځان د ګناه له پړې  ساتلو لپاره،د نورو نيمګړتياوې هم را برسېره کړي.

 ج _ شاګرد خړ او خجل شي او ژوند پرې تريخ شي .

پېغمبر اکرم به د ځينو هغو کړنو په اړه  خپلو يارانو ته خبرې کولې،چې اصلاً ګناه به وه؛خو د ګناهکار نوم يې نه اخسته.

 ام المومنين عايشه بي بي وايي: ((يوه ورځ  پېغمبر اکرم يو کار وکړ او اجازه يې ورکړه،چې نور هم دا کار  وکړي؛خو ځينو ددې کار پر نامشروعيت ګروهمن وو او و يې نه کړ. چې دا خبره رسول اکرم ته ورسېده؛نو مسلمانان يې راټول کړل او د خداى تر ستاينې وروسته يې وويل: څه شوي، چې ځينو له هغه کړنې ډډه کړې،چې ما په خپله کړې وه؟ پر خداى قسم ! چې زه تر هغوى پر دين ښه پوهېږم او له الهي عذابه هم ډېر وېرېږم))

 وګورئ:(صحيح بخاري؛کتاب الادب او هم: صحيح مسلم ؛کتاب الفضايل )

  او حضرت عبدالله بن مسعود(رض) ته يې وويل:

 ((د مسعود زويه ! تر هغوى مه اوسه،چې پر خلکو سختي کوي؛خو پر ځان يې اسان ګڼي )) (184)

 او  پر هغې  ډلې  يې  نېغ  په  نېغه  نيوکه ونه کړه،چې د جماعت لمونځ  يې پرېښى و؛خو د يوې وينا په ترڅ کې يې خبر کړل: ((منافقانو ته تر ټولو درانه د سهار او ماسخوتن لمونځونه دي او که ددې لمونځونو له فضيلته خبر شي؛نو که پښې يې هم نه درلوداى؛ځانونه به يې په خاپوړو لمانځه ته رارسول)) (185)

13_ د واقعيت له مخې  وړانديزونه :   

د روزونکي خبره بايد موخيزه،حکيمانه او د سمو تجربو پر بنسټ  وي او د پېغمبرانو خبرې هم داسې وې؛نو ځکه يې په زړه کې ځاى پيدا کاوه.

 له حکمته  ډکه خبره لنډه خو پښه وي،چې يادول يې اسان وي. د پاک نبي ټولې خبرې له حکمته ډکې وې؛لکه:((مرګ انسان ته کافي نصيحت دى.)) (186) (( له دې درې کړنو يو هم انسان ته ګټور نه دى؛شرک،د مور و پلار سپکاوى او له جهاده تېښته.)) (187) ((د علم زکات دادى چې ناپوه ته يې وښيي.)) (88)

14_ شخصي لارښوونه:

 مطلب دادى،چې روزونکى ځينو شاګردانو ته ځانګړې روزنه ورکړي او يو لړ وګړنى لارښوونې ورته وکړي؛البته ځينې عالمان د روزنې دې دود غاړه نه ږدي؛خو حقيقت دادى،چې دا لار د انسان د روزنې مهمه لار ده؛خو پر دې شرط چې روزونکى ترې  په  مناسبو وختو کې ګټه واخلي او که داسې و نه کړي؛نو نه يوازې  ګټه  به ونه لري؛بلکې تر ګټې به  يې  تاوان  هم  ډېر وي.

 د خداى استازي هم  له  خپلو محدودو اصحابو سره له دې دود کار اخسته، چې روحي چمتووالی يې درلود؛لکه حضرت “عبدالله بن مسعود”(رض) ته يې ځانګړې روزنه ورکړې وه او په يوه سپارښتنه کې يې ورته وويل:

 (الف)_ ((د مسعود زويه ! کوښښ وکړه،چې ټولې کړنې دې پر پوهه او عقل ولاړې وي او څه په پټو سترګو څه مه کوه ))

ب_ او  حضرت “ابوذر” (رض)  ته يې وويل ((ابوذره ! خداى اهل بيت زما په امت کې “د نوح بېړۍ” او د بني اسرائيلو د بښنې “وره” ته ورته کړي؛نو که څوک پرې وروختل؛نو ژغورل شوى به وي وي او که  چا  ترې  مخ  واړاوه؛نو  هلاک  به  وي ))

 وګورئ : بحارالانوار : ٧٧/ ١١٠ او ٧٤ مخونه

ګرانو لوستونکيو! څه مو چې په دې څپرکي کې ولوستل،د پېغمبر اکرم يو لړ طريقې او قاعدې وې،چې خپل ياران يې پرې روزل او د غوره والي مهم دليل يې دادى،چې مؤمن او مخلص مسلمانان يې وروزل.

@

نهم څپرکى

سيره او د بشر حقوق

اوتريشى خيتځ پوه “ژوزفاوبرمان” ( 1884_1956 ز) د حضرت محمد (ص) په اړه  په خپل کتاب (( مهدالاسلام )) کې ليکي :

 ((سيره ليکونکيو او څېړونکيو ته د “محمد” د ژوند او شخصيت څېړل ګران کار دى؛ځکه ناپېژندل شوى او پياوړ‌ى نبوغ يې درلود او وړومبى تن و،چې  په دې  ساده  جمله ((ټول مسلمانان سره برابر دي)) يې ټول توپېرونه  پاى کړل او ديارلس پېړۍ مخکې يې دا ستره ستونزه په همدې ساده ټکيو هواره کړه؛خو اوس ورته سوونه غونډې جوړېږي او کتابونه ليکل کېږي؛خو ګټه نه لري او زما په خيال دا مساله به تر بلې پېړۍ همداسې کړکېچنه پاتې وي.))

د بشر د حقوقو بنسټونه

سره له دې،چې د بشر حقوق د لويديځ په افکارو کې ځانګړى ځاى لري؛خو په خواشينۍ،چې دا موضوع هم د ازادۍ او مساوات د موضوع ګانو په څېر،ددې پر ځاى چې د خلکو د سوکالۍ او هوساينې لامل شي، تر ډېره حده د خلکو د کړاو او پرې د تېري لامل شوى؛ځکه د مادي ليد نظر پوهانو،انساني ټولنې،ددې نيمګړو او خامو نظرياتو ازمېښتون کړى دى .

 ډېرى لوېديځوالو د بشر د حقوقو په اړه  “ژان ژاک روسو” ته مخه کړې،چې په اتلسمه پېړۍ کې په “اروپا” کې د وړومبي روزنيز ښوونځي بنسټګر و. “روسو” پر عمومي حقوقو ټينګار درلود او د ازادۍ د بنسټونو د پياوړتيا او پلي کولو ته د ملاتړ پيدا کولو په هڅه کې و؛خو لکه څرنګه چې مو وويل،د مادي اصولو د نيمګړتياوو او غلطيو له امله،ترې راولاړ نظريات يوازې غولوونکي تبليغات وختل. يو له  دې  مبهمو مفاهيمو د انسان  د ازادۍ په اړه  نظريه ده،چې د انساني حقوقو په ليکه کې نه ځايېږي؛ځکه  د قانون ډېرى پوهان  باوري دي چې:((وګړي ته،چمتو  شويو امکاناتو ته ازادي وايي، چې زورور پرې له تېري ژغوري .)) (189)

 او ډېرو يې پوهانو په اړه  ويلي دي: (( ازادي يوه ښېګڼه ده،چې  له  نورو ښېګڼو راته د ګټو اخستو لار هواروي . )) (190)

له مادي نظرياتو سره د اسلام د نظر توپېر او پرې غوره والى دادى،چې اسلامي احکام په ټولو برخو؛(لکه  د بشر حقوق،ازادي او عدالت) کې پر ټاکلو بنسټونو ولاړ دي او هر يو يې په حقوقي کړيو،ژمنو او ځانګړو واجباتو کې ځاى پر ځاى شوي او قانوني  چوکاټ او ملاتړ لري  .

  مادي اصولو،تېرو مطرح شويو ارزښتونو ته پام نه دى کړى؛نو ځکه د پلي کېدو ضمانت نه لري،تردې چې د ازادۍ،عدالت او مساوات په څېر سپېڅلي مفاهيم، چې د انسان په فطرت کې ريښه لري؛د فرانسې په پاڅون  کې،چې د مادي پوهانو له اړخه د هغوى د منل شويو ارزښتونو له مخې مطرح  شول او سره  له دې،چې ډېر زحمتونه ورته ګالل شوي  وو او پلي کولو ته يې ډېرې وينې  توى  شوې؛خو لا تر اوسه  په  بشري  ټولنو  کې نه دي منل شوي.

له ويل شويو مطالبو څرګندېږي،چې د بشر د حقوقو اصول  د انسان د پيدا کوونکي له لوري د اسلام له تشريعاتو سره سم ښوول شوي؛نو ځکه نه يوازې  له دينه بېلېدونکي نه دي؛بلکې له اسلامي واجبو حقوقو ګڼل کېږي؛لکه د مورولۍ حق،د ماشومتوب حق ،د کارګرانو حق او نور حقوق .

بېلابېلو انساني ډلو د تاريخ له پيله  تر اوسه پر دوو  لارو ګام اېښـى: ځينو د الهي استازيو بلنه  منلې،چې انسان پر ځمکه د خداى خليفه بولي او ټولې کړلارې يې له هر ډول تېري او زبېښاکه د انسان  خلاصون دى او ځينې هم د شيطان لاروي شوي او له پوهې او وخت سره يې د همغږۍ په ادعا يې توکم پالنه،غرور او لويي جامه کړې ده.

 دويمې ډلې د شلمې پېړۍ په وړومبيو کې پر بشريت لومړى او دويمه نړيواله جګړه وتپله،چې پايله يې”هيټلري نازيزم” او د لويديځ پانګوالي وه،چې بېوزلي او مستضعف هېوادونه يې ښکېل او وزبېښل.

د منطق پوهانو ويلي: ((په منطقي قضاياوو کې، پايله د ډېرو پرېوتو سريزو تابع ده.))

 په خواشينۍ بايد ووايم،چې دې موضوع په ځينو ټولنيزو چارو کې هم صدق کړى؛ځکه ددې پر ځاى،چې د رښتينو پېغمبرانو رښتين لارويان،د بشري ټولنو د لارښوونو مخکښان شي،د وسلې سوداګر په دې لار کې مخکښ شوي،چې په واقعيت کې جنګي جنايت کاران هم دي. هغوى د بشر ضد موخو پلي کولو ته وروسته پاتې هېوادو ته د ايدئولوژۍ او افکارو سياست خپل کړى، چې يو له دې پر ١٣٢٧ل کال (١٩٤٨٩ز)په “دسمبر” کې تر دويمې نړيوالې جګړې وروسته، په “ملګريو ملتونو” کې د “بشر د حقوقو د نړيوالې اعلاميې” تصويبول وو.

 ددې اعلاميې د جوړوونکيو تېرايسته به هله درته څرګنده شي،چې ان  ددې اعلاميې تر تصويب وروسته،د هېوادو له ښکېل او د ملي شتمنيو له لوټلو يې لاس وا نه خست او بايد ووايم،چې ددې اعلاميې متن يو اړخيز او پر مادي ليد ليکل شوى او ډېر مواد يې  مبهم  او توضيح  ته اړ دي. (191)

هغه حقوق چې مادي فکر يې نه پېژني

څه مو،چې وويل،ترې څرګندېږي ،چې موږ د نړۍ نورو ملتو ته د اسلامي احکامو او پوهاوي په ور پېژندنه کې لټي کړې او دا خبره مو يې غوږونو ته نه ده رسولې،چې  په  اسلام کې  د بشر حقوق د بشر د حقوقو تر نړيوالې اعلاميې خورا پراخ دي.

بايد ووايم،چې د بشر د حقوقو په اعلاميه  کې د ځينو نېمګړتياوو لامل دادى ،چې له مادي فکره اخستل شوي او مادي فکر وس نه لري،چې د انسان ټول حقوق وپېژني او و يې ښيي.(192)

  کوم دلايل،چې د پېغمبرانو د راتلو اړتيا جوتوي؛يو يې هم د “پېرزوينه” ده؛ځکه چې کله ګروهمن شول،چې انسان نېکمرغۍ ته د رسېدو لپاره د انبياوو لارښوونې ته اړتيا لري او الهي دين له انسان سره،د خداى پېرزوينه ده او خداى تعالى د لورېنې سرچينه ده؛نو په طبيعي توګه دې خبرې ته رسو،چې د انبياوو بعثت يوه اړتيا او د الهي پېرزوينې غوښتنه ده.

 په اسلام کې د بشر پر حقوقو له رڼا اچونې مخکې  پکار ده ځينو هغو حالاتو ته په لنډو اشاره وکړو،چې بشر ورته په طبيعي توګه د تکامل لپاره اړتيا لري؛لکه مادي اړتياوې،عقلي اړتياوې، اخلاقي اړتياوې  او قانوني اړتياوې.

الف_مادي اړتياوې:

د انسان ټولې طبيعي اړتياوې؛ لکه خواړه، جامه، روغتيا، کور، کالي، امنيت او څه چې يې ژوند خوندي ساتي او همداسې جنسي اړتياوې او د اولاد درلودل، چې د نسل د پايښت لامل دى.

 ب_عقلي او معنوي اړتياوې:

 لکه د فکر ازادي،عقلي پراختيا،په پيداېښت کې ځيرنه او له څيزونو منطقي انځور درلودل.

 ج _اخلاقي اړتياوې:

 يا د انسان طبيعي تنده،چې هر يو په ځانګړي ډول ماتېږي؛لکه سمې روزنې ته اړتيا،د اخلاقي او ښکلا خوښونې د حس ودې ته مناسبه فضا جوړول، څه چې له انساني فطرت سره ناسازه وي،ترې کرکه درلودل،مينه اولورنه ،دين او خداى ته لېوالتيا.

 د_ د متمدنې  ټولنې وړ قانون ته اړتيا:

ټولنيز ژوندکول د انسان اړتيا ده؛نو ځکه قانون ورته پکار دى او بشر هغو قوانينو ته اړتيا لري،چې په لنډ مهاله توګه ورته چارې سمبال کړي او هم هغه همېشني قانون ته اړتيا لري،چې د پرمختګ  او تمدن  لامل  شي.

په بله وينا ويلاى شو،چې بشر نېغې لارې ته اړ دى،چې د نېکمرغۍ لپاره يې فطري  لېوالتيا پلي کړي او همدا اړتيا  يې د غوره قانون  په لټې پسې هڅوي.

يو اړخيز توب

د بشر د حقوقو د مدعيانو د فلسفې او مفکورو تر څېړولو وروسته دا واقعيت راڅرګندېږي،چې هغوى هر يو د انسان يو اړخ  ته  پام کړى او قانون يې ورته وضع کړى او دا خبره د “داروين”،”فرويد”، “ماکياولي” او ان د “بروکلي” په نظرياتو کې هم ښکاري او هم په پانګواله ټولنو کې،چې جګړه بلوونکي او خونړي پرې واکمن دي.

دلته ((لا يزم)) هم سرګردان دى او کله يو خوا او کله بلخوا سر ښکاره کوي،چې له بېلابېلو ښوونځيو راټول کړاى شويو نظرياتو ته تاييد او ملاتړ پيداکړي او په دې هڅه کې زياتره وخت تېروځي او بيا ټګي برګي کوي او په همدې اړه کله په طبيعي رابرسېرونو،تاريخ او په شرايعو کې  درغلۍ او تېرايستنه لاس پورې کوي؛لکه چې د “داروين” د نطرياتو ثابتولو ته يې له همدې شيطاني  لارې  کار واخست؛نو ځکه ډېر پوهان د((نئاندرتال)) (١٩٣) انسان د سر د کوپړۍ پر واقعيت شکمن شول او ځينو عالمانو يې دا ځانګړى شکل ناروغي او يا طبيعي لاملونه وګڼل. هغوى د اديانو تاريخ واړاوه او اسلام يې د بشر د حقوقو مخالف وښود؛خو څه چې حضرت “محمد”(ص) راوړل،بشر ته د ژوند بشپړه کړلار ده؛هغه د حقيقت او رښتياوو په وسله،د  حق  او  رښتياوو څرګندوونکى  و.(١٧٧)

دا تلپاتې دين،انسان  د  ثابتو حقوقو  خاوند بولي او په  ډاګه وايي:

((وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى‏ كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلاً(اسرا / ٧٠)=او په رښتيا چې موږ بنيادم ته ډېر عزت وركړى دى او هغوى مو په وچه او لمده كې (پر سپرليو) سپاره كړي دي او هغو ته  موږ له ډول ډول پاكو څيزونو روزي وركړې او هغوى مو پر خپلو ډېرو مخلوقاتو غوره كړي دي .)) (194)

  او انسان ته يې خورا ارزښت ورکړى او وايي :

((مِن أَجْلِ ذلِكَ كَتَبْنَا عَلَى‏ بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَن قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعاً وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ كَثِيراً مِنْهُم بَعْدَ ذلِكَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ(مائده/ ٣٢)=د همدې (وژنې) له امله موږ پر بني اسرائيلو دا فرمان ليكلى و چې : كه چا يو انسان له قصاص يا پر ځمكه له فساد خپرولو پرته وواژه؛ نو لكه چې ټول خلك يې وژلي وي او څوك،چې يو انسان له مرګه وژغوري؛لكه چې ټولو خلكو ته يې ژوند وربښلى وي او په يقين بني اسراييلو ته زموږ استازيو څرګند دلايل راوړل (؛خو) بيا هم ډېرى يې تر دې وروسته په ځمكه كې له پولو واوښتل. ))

د داوړو اعلاميو پرتلنه

نړۍ تر سختو تجربو او خونړيو جګړو وروسته پر ١٩٤٨ ز کال (١٣٢٨ل) له ټولو نيمګړتياوو سره په ملګرو ملتونو کې  ((د بشر د حقوقو نړيواله اعلاميه)) تصويب کړه.

 ددې خبرې په  پامنيوي،چې  اسلام د ژوند ټولو اړخونو ته په هر وخت کې سمې کړلارې لري او د انسان حقوقو ته يې ځانګړى پام دى؛ نو پر  ١٩٧٩ز کال (١٣٥٩ل) د اسلامي هېوادو د بهرنيو چارو د وزيرانو په لسمه ناسته کې پرېکړه وشوه،چې د اسلامي کارپوهانو يوه ډله دې په  اسلام کې د بشر د حقوقو لايحه جوړه کړي؛د دې کړلارې پلي کول يوولسمې ناستې ته وځنډول شو او ورپسې دا کار د اسلامي هېوادو د مشرانو  ناستې ته ور پرغاړه  شو او بيا د “بنګله ديش” په پلازمېنه “ډاکار” کې  پرې  ټينګار وشو،چې په پاى کې پر    ١٩٨٩ز کال (١٣٦٩ل)  کې  د”تهران”  په  کنفرانس کې ددې  اعلاميې وروستى متن ((د بشر د اسلامي حقوقو)) په نامه  وليکل شو  او بيا د اسلامي هېوادو د بهرنيو چارو د وزيرانو په نولسمه ناسته کې په “قاهره” کې تصويب شو.

په لاندې جدول کې دا اعلاميه د بشر د حقوقو له نړيوالې اعلاميې سره پرتله شوې ده.

د بشر نړيوال حقوق	اسلامي  بشري حقوق	د حقوقو شرح	ګڼه
١ ماده	١ ماده، م بند	په انساني کرامت کې د برابرۍ اصل	1
نېغه پکې  نه دي راغلي ؛ خو مفهوم يې په نورو  موادو کې رانغاړل شوى دى	١ ماده _ م او ف بندونه	له هغه حق برخمنېدل، چې له ايمان او صالحو کړو لاس ته راځي.	2
نېغ پکې  نه دي راغلي ؛ خو مفهوم يې په نورو  موادو کې رانغاړل شوى دى	نېغ پکې  نه دي راغلي ؛ خو مفهوم يې په نورو  موادو کې رانغاړل شوى دى	د شرع او قانون پر وړاندې د مساوات حق او د ټولو تبعيضونو نفې	3
لومړۍ موضوع په ٣،٧،٨،او ١٠ مادو کې راغلي او دويمه موضوع پکې  نه شته	دواړه موضوع ګانې په دويمه ماده او په  ب  بند کې راغلي	د  ژوند حق او له ذيلانځه د ماشوم د غورځولو حرمت او د بشري ژوند د سرچينې د له منځه وړو بنديز	4
پکې   شته	٢ مه ماده ، ٦ بند	د انسان د جنازې حرمت	5
د مادې په ترڅ کې نه دى راغلى؛ خو په متن کې راغلى	٣ مه ماده	په جګړو کې د  زړو ښځو او سړيو او د  ماشومانو د ساتلو حق	٦
پکې  نه شته	٣ ماده ،  ب  بند	د انسانيت حق او په  جګړو کې د کر ځمکو ته تاوان نه رسول او  غېر پوځي ځايونه  نه  ورانول	٧
٢٢  ماده	٢ مه ماده ،   د  بند	پر ژوند اوتر مرګ  وروسته د انسان د ابرو او کرامت د حق خوندېينه	٨
١٦ ماده	٥  مه ماده  ،   الف   بند	بې له کوم توپېر او توکمه د کورنۍ په جوړولو کې د ازادۍ حق	9
١٦ ماده او نورې مادې	٦ مه ماده او نورې مادې	په انساني کرامت ، ټولنيز شخصيت او اقتصادي استقلال کې د ښځې او د سړي  د حقوقو مساوات	10
په دې بڼه پکې  نه ده راغلې	٦ مه ماده	د سړي  له نفقې د کورنۍ د وګړيو ګټه اخستل	١١
25مه ماده _ب بند	٧مه ماده، الف  بند	د ساتنې او روزنې له اړخه د ماشوم حق	12
٢٥مه ماده ؛ خو د مور پر ګېډه ماشوم پکې  نه دى راغلى	٧ مه ماده، الف  بند	د مور پر ګېډه د ماشوم او د مور  حق	١٣
٢٦مه ماده ، ج بند	٧ مه ماده ، ج بند	د ماشوم د څه ډول روزنې لپاره د پلار او پالندوى حق يې	١٤
پکې  نه شته	٧ مه ماده ، ج  بند	پر اولاد د مور او پلار حق او  پر يو بل  د خپلوانو حقوق	١٥
١٥ مه ماده	پکې  نه شته	د مليت او د تابعيت د انتخاب حق	16
په بېلابېلو مادو کې راغلې ده	٩ مه ماده ، الف بند	نورو ته د ژمنې په راپيدا کېدو کې له قانوني او شرعي حقه برخمنېدل او په خپله يي هم منل	17
٢٦ مه ماده	٩ مه ماده ، الف  بند	د تکامل او پرمختګ په موخه د زده کړې حق	١٨
په ٢٩مه  ماده کې ورته لنډه اشاره شوې ده	٩ مه ماده ، ب  بند	د ديني او دنيوي زده کړې حق	١٩
پکې  نه شته	١٠ مه ماده	له فطري دين د لاروۍ حق	٢٠
٤ مه ماده په بل تعبير سره	١١ مه ماده ، الف بند	د ازادۍ حق	٢١
په دې بڼه پکې  نه ده مطرح شوې	١١ مه ماده ، الف بند	د خپلواکۍ حق او د ښکېلاک له بنده ځان خلاصول	٢٢
١٢ او ١٤ مادې	١٢ مه ماده	د هستوګنې د ځاى بدلول او ځاى  پر ځاى کېدل او د پناه اخستو حق	٢٣
٢٣،٢٤،٢٥  مادې	١٣ مه ماده	د کار په انتخاب کې د ازادۍ حق	٢٤
په دې بڼه پکې  نه دي مطرح شوي	١٤ مه ماده	د مشروع کسب  حق او د ربا تحريم	٢٥
په دې بڼه پکې  نه ده مطرح شوې	١٥ مه ماده	د مالکيت حق  او د مالکيت د سلب تحريم او د اموالو مصادره	٢٦
٢٧ مه ماده	١٦ مه ماده	له علمي او ادبي توليداتو د ګټې اخستو حق	27
٢٩ ماده له محدودې مانا  سره	١٧ مه ماده ، الف بند	د سپېڅلي  اخلاقي چاپېريال د درلودو حق	٢٨
٢٥ مه ماده	١٧ مه ماده ، ج بند	د ټولنې د سلامتيا د څارنې حق	٢٩
٢٥ مه ماده	١٧ مه ماده ، ج بند	په ټولو برخو کې د شرافتمن  ژوند کولو حق	٣٠
٣،١٢،٢٢ مادې	١٨ مه ماده	د وګرني،ديني، کورنۍ،پت او مالي  امنيت حق	٣١
١٢ مه ماده	١٨ مه ماده ،ب بند	په  هستوګنه ،کورنۍ ،مالي چارو او اړيکو کې د خپلواکۍ حق	٣٢
١٢مه ماده	١٨ مه ماده،ج بند	د کور او  استوګنځي حرمت	٣٣
٢٤ ماده	١٣ ماده	د تقاعد حق او له رحصتۍ ګټه اخستل	٣٤
٨ او ١٠  مادې	١٩ مه ماده ،ج بند	محکمې ته د مراجعې او د حق اخستو حق	35
١١ مه ماده	١٩ مه ماده ، ه بند	(( د برائت د اصل)) له قاعدې د ګټې اخستو حق	36
٥،٩،١١،١٤ مادې	٢٠ او ٢١ مادې	په تصرفاتو او چلن کې د ازادۍ حق،د انسان را ايسارول او کړول منع دي او د هغې چارې چې سپکوي يې مخنيوى	37
١٨،١٩، ٢٧ مادې	٢٢ مه ماده ، الف  بتد	د راى د ازادۍ حق	38
پکې  نه شته	٢٢ مه ماده ، ب بند	پر نېکيو امر او له بديو د منع حق	39
پکې  نه شته	٢٢ مه ماده ،	د سپکاوي پر مهال  له خپلې عقيدې  دد فاع حق  او د ارزښتونو د سپکاوي بنديز او د  هرې فتنې اچولو  مخنيوى	40
٢١ ماده ، الف ، ب ،ج   بندونه	٢٣  مه ماده	په  اداري سازمانو،سياسي ټولنو کې د ګډون او د منصبونو د سمبالښت حق	41
١٨ او٢٨ مادې	١٠ مه ماده  له لازمو څرګندونو سره	د عقيدې ازادي ،امنيت او د عقيدې له امله د اضطراب نه  درلودو حق	42
١٩ مه ماده	١٠ مه ماده  له لازمو څرګندونو سره	د عقيدې ازادي ،امنيت او د عقيدې له امله د اضطراب نه درلودو حق	43
٢٠ مه ماده	٢٣ مه ماده	د سوله ييزو  ټولنو او ډلو د جوړولو حق	44
٢٣ مه ماده ،د بند	٢٣ مه ماده	په  اتحاديو او تشکيلاتو کې د ګډون حق	45

د بشر حقوق

په خيال يا واقعيت کې

د مادي ښوونځيو لارويان،چې کله د اسلام له پرمختلليو او بشپړو قوانينو سره مخ شي او په خپله هم دا ارزښتونه نه لري؛نو د خپل زاړه عادت له مخې،په ناوړو تبليغاتو لاس پورې کوي.د ساري په توګه:د الهي پېغمبرانو کړه وړه او معجزې افسانې او خرافات ګڼي او د عمومي افکارو غولولو ته پراخ او غټ غټ شعارونه؛ لکه د بشر حقوق او د ژوند د چاپېريال د ساتنې  شعارونه ورکوي؛خو  په عمل کې  هر  څه  تر پښو  لاندې  کوي.

موږ مخکې  په دې اړه  خبرې وکړې او اوس د بشر د حقوقو د نړيوالې اعلاميې د مسئلو روښانولو ته  لاندې  ټکيو  ته د قدرمنو لوستونکيو پام  را  اړوم :

١_ددې اعلاميې منځ  ته  راوړونکي،دا اعلاميه  قانوني او  الزامي  نه ګڼي او په دې اړه  مېرمن “روزولت” د ملګرو ملتونود وخت رئيسه  وايي: ((د بشر د حقوقو نړيواله  اعلاميه نړيوال تړون نه دى او پلي کولو ته يې هېڅ  قانوني ژمنه نه شته؛ بلکې د حقوقو يوه ټولګه ده،چې  له  انسان سره ټينګ تړاو لري او البته په نړۍ کې يې پلي کول غوره چار ده.))

وګورئ : العلامه جعفري،الحقوق العالمية للانسان (ص ٥٠)

د همدې نه کارولو له  امله،د هېوادو د اساسي او عمومي قوانينو مفسران،تل د عمومي ازاديو او د لږکيو او مهاجرو د حقوقو په باب وارخطا شوي دي. (19٥)؛ ځکه له دومره ارزښت سره ،دا اعلاميه يوازې پر  اخلاقي  سپارښتنو اړول شوې ده.

٢_ د نړۍ سترو ځواکونو،ډېرى نړيوال سازمانونه،په تېره بيا ملګري ملتونه خپل  لوبڅي کړي دي.

دا سازمانونه پر دې سربېره،چې له جګړې په مخنيوي کې هېڅ اغېزمنه ونډه نه لري، ادعا کوي له  لوږې، کډوالۍ او ناروغيو سره د مبارزې لپاره مالي وس هم نه لري؛خو ددې موسسو د چارواکو پر سترو سترو غلاوو پردې اچوي او چې غلاوې يې راښکاره شي،يوازې په ګوښه کولو يې بسيا کوي او پر ځاى  يې له بدو بتر کسان راولي؛خو د اسلام پېغمبر،چې په مدينه کې مېشت شو؛نو پر خلکو يې د بشر د حقوقو او انساني کرامت زېرى وکړ او له زبېښاک، زور او بندګۍ يې د ټولو طبقو خلاصون وغوښت او په ډاګه يې وويل:

(( انسانان ټول د ږومنځې د غاښو  په څېر برابر دي او بايد ټولو ته د پرمختګ او تکامل لار پرانستې وي،واکمن او رعيت ټول مساوي حقوق لري  او د دولت د شتون  فلسفه د خلکو  خدمت دى.))

د رسول اکرم  نه يوازې  انساني کرامت ته پام و؛بلکې د څارويو حقوقو ته يې هم  پام و  او چې  و يې ليدل يو اوښ له بار سره په تړليو ګوڼدو ملاست دى؛نو په خپګان يې وويل:

 ((د اوښ خاوند چېرې دى؟ ورته ووياست،چې په محکمه کې دې محاکمې ته چمتو  وي.)) (١٩٦)

او ويې ويل:((هر څاروى،چې په ناحقه ووژل شي؛نو د قيامت پر ورځ به خپل وژونکى محاکمه  کوي .)) (١٩٧)

٣_ د بشر د حقوقو د ادعا د دروغو بل شاهد دادى،چې په اسلامي هېوادوکې يې ګوډاګيانو د نوښت او له وخت سره د همغږۍ په پلمه اجازه ور نه کړه،چې د بشر حقوق د پېغمبر اکرم د سيرت پر بنسټ پلي شي. د ساري په توګه: چې کله په  “تهران” کې د اسلامي هېوادو کارپوهانو د اسلامي بشري حقوقو د اعلاميې يوه ماده تصويب کړه، چې پر بنسټ يې اسلامي هېوادو دنده درلوده،چې ددې اعلاميې پلي کولو ته لازم شرايط چمتو کړي؛د اسلامي هېوادو د بهرنيو چارو د وزيرانو نولسمه غونډه جوړه شوه او دا ماده يې تصويب کړه؛ خو د مسلمان مېشتو هېوادو د لائيکو حکومتو استازيو د نيوکو له امله دا ماده له اعلاميې وغورځول شوه؛ځکه ويل يې: يوازې هغه  اسلامي بشري حقوق مني، چې په هېواد کې يې له  جاري قوانينو سره اړخ لګوي.

تاريخ وايي: هغه مهال چې “وحشي مغول” پر اسلامي هېوادو برلاسي شول؛ نو د الهي دين پر حقانيت وپوهېدل او د مغلوب ملت دين يې ومانه ؛خو دا د خداى له دينه بې خبر،نه يوازې د حقيقت په لټه او منلو پسې نه دي؛بلکې په ډول  ډول اوزارو ددې دين د جرړو په را  ايستو  پسې  دي او په دې لار کې جګړې او په هر ډول تېري لاس پورې کولو ته چمتو دي او بشر دوستانه شعارونه يې يوازې د خلکو غولولو ته دي.

اسلام، ازادي د مسئووليت په منلو او د شرعي ضوابطو په  چوکاټ کې مني او دا هغه  خبرې  دي،چې په تېرو څپرکيو کې مو ورته اشاره وکړه او په همغو څپرکيو کې مو هم د بې چوکاټه ازادۍ زيان ته هم اشاره وکړه.

 زموږ په وخت کې،چې د “نړيوالېدو” او ((نړيوال کلي)) خبره مطرح ده؛نو د مادي ښوونځيو د پام  وړ ازادي د  لا  پسې نورو ډله ييزو وژنو د وسلو  او د فضا او د ژوند د چاپېريال د ککړېدو لامل شوې او نړۍ يې تر پخوا زياته هم په پوپنا کېدو ګواښلې،په تېره بيا چې د “عالم” او “پوه” په نامه ددې وسلو له جوړوونکيو  مننه او قانوني ملاتړ کېږي او پرې وياړي .

 د بشر د حقوقو داعلاميې سترې نيمګړتياوې

ددې اعلاميې نيمګړتياوې دادي:

١_د ټولنيزو حقوقو فلسفي بنسټونو ته يې پام نه دى کړى.

 ٢_ د حقوقي مادو او سريزې ترمنځ يې د منطقي ترتيب نه شتون.

 ٣_د انسان ځاني کرامت يې له هغه غوراوي نه دى بېل  کړى،چې د صالح عمل او زهد له لارې يې لاس ته راوړي.

 ٤_ټولو انساني حقوقو ته يې اشاره نه ده کړې؛لکه د ژوند حق،د انسان د جنازې درناوى او د انساني ژوند د سرچينې د پوپنا کولو د تحريم حق.

 ٥_هغو  اخلاقي مسايلو ته يې اشاره نه ده کړې،چې بايد په جګړو کې رعايت شي.

 ٦_ د مېړه او ښځې د حقوقو،واده په مسئلو او د ښځې او مېړه د دين د توپېر په  ماده کې يې ابهام  دى او څرګنده نه ده.

 ٧_د  مور و پلار او نورو خپلوانو حقوق پکې  نشته.

 ٨_د ښکېلاک په نفې کې د بشر حق ته  پکې  اشاره نه ده شوې.

 ٩_ د اخلاقي او بافضيلته ټولنې د درلودو د حق په اړه  پکې  څه  نه دي راغلي.

 ١٠_ د بيان بې شرطه د ازادۍ روا ګڼل،چې په ځينو ځايو کې ستر زيان هم اړولاى شي.

مخکې له دې،چې ددې اعلاميېو ترمنځ پر توپېرونو اوږد بحث وکړو؛د بشر د حقوقو د نړيوالې اعلاميې د چمتو کوونکيو د ليد توپېر ته اشاره کوو:

 قانون پوهان وايي: ((حق يو مصلحت دى،چې قانون يې ملاتړ کوي))؛خو ديني پوهان وايي:((حق يو مصلحت دى،چې انسان يې شرعاً د تر لاسه کولو مستحق دى.)) ددې دواړو تعريفونو ترمنځ ډاګيز توپېر شته.

د دوو اعلاميو توپېر

١_اسلامي اعلاميه د انسان ځاني کرامت له هغه کرامته بېل ګڼي،چې د معنوي تکامل او صالحو کړنو له لارې يې لاس ته راوړي او دا هغه روښانه ټکى دى،چې په نړيواله  اعلاميه کې يې ځاى  تش دى .

٢_د اسلامي اعلاميې ټينګار پردې ټکي دى،چې ټول خلک د خداى کورنۍ ده، چې دا لومړى په انساني کرامت کې د ټولو انسانانو يو رنګى او تساوي څرګندوي او ښيي،چې يوازې له حقوقي اړخه مسئلې ته نه دي کتل شوي او د ټولو کرماتو سرچينه کريم خداى دى.

 دويم دا چې د انسانانو ترمنځ خداى ته،په معنوي نږدې کېدو کې سيالي ده، چې اوزار يې رښتين ايمان او ښه کړه وړه دي؛خو نړيواله اعلاميه د هستۍ په اړه  داسې ليد نه لري.

 ٣_ د اسلامي اعلاميې دويمه ماده،ژوند الهي پېرزوېنه او ډېر ارزښتمن ګڼي او ساتل يې په هره شونې وسيله لازم ګڼي،چې ددې الهي پېرزوينې موخه پلي شي؛خو په نړيواله اعلاميه کې ژوند ته داسې ژوره کتنه  نه ده شوې،که  څه هم ټينګار کوي، چې انسان د عقل او وجدان خاوند دى،چې دا نېکه  خبره ده او په واقع کې پر يو  څرګند حقيقت په ټپه درېدل دي؛بې له دې،چې مقتضياتو ته يې پکې  اشاره  شوې وي.

 ٤_دا چې په اسلامي اعلاميه کې د ژوند د سرچينې له منځه وړل تحريم شوي،دې  ښکلي حقيقت ته اشاره ده،چې  ژوند الهي ډالۍ ده او بايد دوام ومومي او همداسې په دې اعلاميه کې د[((د بشري ژوند دوام تر هغه چې خداى وغواړي))] عبارت،پردې خبره ټينګار کوي ،چې د انسان ځان بايد له هر ګواښ او خطره وساتل شي او هېڅ څوک د خپل ځان مالک نه دى او څوک  د ځان  وژنې حق  نه لري.

 په  نړيواله اعلاميه  کې داسې مطالب  نه دي  راغلي؛خو  مفهوم  يې  له  ځينو مادو راايستاى  شو؛خو  بايد دې  خبرې  ته مو  پام  وي،چې په  حقوقي مباحثو  کې مبهم عبارتونه اغېزمن نه دي او مسائل بايد په ډاګيز او پرېکنده وويل شي،چې د هرې ناوړې ګټې مخنيوى وشي.

 حقيقت خو دادى، چې د اسلام هومره يو دين او ښوونځى هم انسان  ته دومره  پام نه لري. په دې اړه  د خداى استازى (ص) وايي :

 ((د خداى په نزد د ټولې نړۍ پوپنا کېدل،تر هغې  وينې لږ ارزښت لري،چې پر ناحقه  تويه شي.)) (١٩٩) .

 ٥_ د اسلامي اعلاميې په اوومه ماده کې له انساني جنينه د ملاتړ خبره راغلې،چې دا خبره په نړيواله اعلاميه کې نه ده راغلې.

 ٦_ په اسلامي اعلاميه کې د انسان جنازه محترمه شمېرل شوې او څوک حق نه لري سپکاوى يې وکړي او څيرې يې کړي؛خو دا چې طبي چارو ته وي او شرعي جواز ولري؛خو په نړيواله اعلاميه کې دا موضوع نه ده راغلې.

 ٧_د بشر په اسلامي حقوقو کې په جګړه کې د اخلاقي ارزښتونو پامنيوى څرګند ښوول شوي او وايي:((څومره چې کېداى شي،ژوندي موجودات دې وژغورل شي او د انسان درناوى دې ان تر مرګ وروسته هم وشي،دکورنۍ درناوى وشي اود ونو او د کښت وړ ځمکو او د هستوګنځيو ته دې زيان و نه رسي؛خو په نړيواله اعلاميه کې دا ستره نيمګړتيا ليدل کېږي؛نو ځکه غربي پوهانو دا نيمګړتيا د ((ژنيو)) په تړون  له  منځه  يووړه .

  ٨ _ دواړه اعلاميې يوه خوله دي،چې واده او کورنۍ د بشري ټولنو اصلي ستنه ده او دواړه وايي ټولنه او دولت بايد د کورنۍ ملاتړي وي او هم يوه خوله دي،چې واده  د سړي  او ښځې طبيعي حق دى او نه ښايي د پوټکي،رنګ،مليت  او توکم بېلوالى د واده خنډ شي؛خو يو لړ توپېرونه پکې  شته، چې لاندې مو ورته اشاره کوو :

الف_اسلامي اعلاميې واده د ټولنې د جوړونې بنسټ ګڼلى؛خو نړيوالې اعلاميې دې مطلب ته اشاره نه ده کړې.

 ب_د بشر د حقوقو نړيواله اعلاميه،د ښځې او سړي حقوق برابر ګڼي،چې دا تساوي په حقوقو،نفقه،مهر او طلاق کې ده؛خو اسلامي بشري حقوق وايي:د ښځو حقوق د دندو هومره يې دي،چې ورته ورسپارل شوې دي او ښځه خپلواک ټولنيز شخصيت او اقتصادي استقلال لري او خپل نوم او نسب ساتلاى شي،ساتنه او د ژوندلګښت يې پر سړي دى.

 ج_اسلامي اعلاميه دولت ته دنده ورکوي د واده په لار کې پراته خنډونه له مخې لرې کړي او اسان  شرايط ورته  برابر کړي؛خو په دې اړه  نړيواله اعلاميه چوپ ده.

 د_نړيواله اعلاميه په واده کې د سړي او ښځې ديني يووالى،د واده په لار کې خنډ ګڼي او وايي، چې بايد له مخې يې لرې شي؛خو اسلامي اعلاميه پرې ټينګار کوي؛ځکه د ښځې او مېړه ديني يووالى پر يو خداى او يو پېغمبر د ايمان  هومره ضروري دى  او دکورنۍ د پياوړتيا  لامل دى او که  داسې نه وي؛نو ټولې هغه موخې به په سيند لاهو شي، چې  واده ته په پام کې نيول  شوي دي .

٩_ پر نړيوالې اعلاميې د اسلامي اعلاميې يو بل غوره والى دادى، چې په اوومه ماده کې يې د مورو پلار او خپلوانو  حقوق راغلي دي.

 ١٠_ اسلامي اعلاميې،ټولو انسانانو ته په ټولو پړاوونو کې د ښوونې روزنې له حقه برخمنېدل په رسميت پېژندلى او ددې مادي پلي کول يې د دولت او ټولنې دنده ګڼلې؛خو نړيواله اعلاميه وايي،چې لومړنۍ زده کړې بايد وړيا او په زور وي او د ښوونې نورو پړاوونو ته د ننووتو شرايط دې ټولو ته يو شان چمتو شي.

 ١١_ په اسلامي اعلاميه کې د روزنې موخې دا دي:

 د انسان د شخصيت انډول او تکامل،پر خداى د ايمان پياوړتيا او د ټولو وګړنيو او ټولنيزو حقوقو او واجباتو رعايت کول دي؛خو په نړيواله اعلاميه کې دا موخې دادي:

   د انسان د شخصيت بشپړ تکامل،ازاديو او حقوقو ته د درناوي زياتوالى ، بېلابېلو عقيدو ته درناوى او د ښه تفاهم روحيي پيدا کول،مينه کول او د سولې ساتلو ته کوښښ.

 ١٢_د اسلامي اعلاميې په لسمه ماده کې په ډاګه راغلي،چې اسلام د بشر له الهي فطرت سره اړخ لګوي او چاچې کوم انسان په زور د فطرت  له بهيره واړاوه؛ نو د هغه  د ځانخبرۍ مخه يې نيولى او مسخ کېدو ته يې شرايط ور چمتو کړي دي .

 زموږ په نظر دا ځانګړنه يوازې په  اسلام  پورې ځانګړې ده؛ځکه نور اديان  تحريف او اړول شوي او تر ډېره يې خپل کمال له لاسه ورکړى دى .

 مادي او الحادي ښوونځيو هم انسان څارويتوپ ته ورنږدې کړى؛خو نړيواله اعلاميه انسان ته د دين بدلول جايز ګڼي.

 ١٣_د اسلامي اعلاميې يوولسمې او د نړيوالې اعلاميې څلورمې مادې انسان ته د ازادۍ حق مطرح کړى؛خو په داوړو کې خورا توپېر دى؛ځکه  اسلامي اعلاميه  ښکاره وايي،چې انسان په طبيعي  توګه ازاد پيدا شوى او هر ډول مريينه او زبېښل يې منع دي او ازادي د خداى دعبادت طبيعي پايله  ګڼي،چې  د ناپوهانو د پوهېدنې پر خلاف،له عبادته مراد،خداى ته ستروالى ور بښل نه دي؛ځکه هغه مطلق غني دى؛خو نړيواله اعلاميه د انسان هر ډول اسارت او خواري او د مريينې نظام ناروا بولي، بې له دې چې د ازادۍ بنسټونه او د انسان او خداى تر منځ اړيکې روښانه کړي.

 ١٤_د بشر اسلامي حقوق هر ډول ښکيلاک په کلکه نفې او تحريموي او ملتونو ته يې د خپلې لارې د ټاکنې،ازادۍ او خپلواکۍ حق په رسميت پېژندلى او له ملتونو سره يې د ازادو ملتونو مرستې واجب ګڼلي؛خو نړيوالې اعلاميې دې خبرې ته اشاره نه ده کړې او له دې مهمې موضوع غلې تېره شوې،چې دا بې پامي، لومړى د هغې اعلاميې د ليکونکيو د پرېوتيو موخو ښکارندوى ده  او دويم داچې دا شبهه پيدا کوي،چې ددې اعلاميې جوړونکو په پام کې درلوده،چې د ښکيلاکګرانو پر خلاف د پاڅونو مخنيوى وکړي.

 ١٥_ اسلامي اعلاميې د هېوادو مليت يا تابعيت ته اشاره نه ده کړې؛ځکه د ډول ډول مليتونو جوړېدل، د سياسي بدعتونو پايله او د اسلامي امت د تفرقې لامل دى او په اسلامي نړۍ کې د يووالي مخنيوى کوي.

 ١٦_دواړو اعلامېو انسان ته د پتمن کار د درلودو حق کره کړى؛خو اسلامي اعلاميه دا ځانګړنه لري،چې له کارګره غواړي،په ځير ټينګ کار وکړي  او له دولته  غواړي که د کارګر او د کاروال ترمنځ اختلاف رامنځ  ته  شو؛ نو  په ښه نيت دې اختلاف حل کړي او په عدالت او  بې پلوۍ، حق  د حق  خاوند ته  ورکړي.

 ١٧_د اسلامي اعلاميې په څوارلسمه ماده کې د کسب او سوداګرۍ مشروع  حق ته اشاره شوې او د سوداګرۍ ناوړه لارې؛لکه سود،دوکه او ځان او نوروته تاوان رسول يې تحريم کړي؛خو نړيوالې اعلاميې  پر دې مسئلو نيوکه  نه ده کړې.

 ١٨_د اسلامي اعلاميې په پينځلسمه ماده کې د مالکيت د مشروعو لارو پر اړتيا  ټينګار شوى،چې مالکيت بايد ځان،نورو يا ټولنې ته د تاوان رسولو لامل نه شي او د مالکيت پر مشروعيت او تاوان نه رسولو دومره ټينګار،له پانګوالۍ او ښکېلاکه دکرکې اعلان دى،چې د مالکيت او ازادې سوداګرۍ په پلمه يې د نورو ملتونو د  اقتصاد ملا ماته کړې  او ملي شتمنۍ يې لوټ کړې دي.

 ١٩_د اسلامي اعلاميې  په اوولسمه ماده کې له اخلاقي ارزښتونو د برخمنېدو د حق خبره راغلې؛خو نړيوالې اعلاميې دا خبره نه ده په ډاګه کړې،که څه هم په نهه وېشتمه ماده کې يې راغلي:

 (( د اخلاقي مسايلو رعايتول،د وګړيو د ازاديو پوله ټاکلاى شي))؛ خو د همدې جملې  په  پاى کې د ((ديموکراټيکې ټولنې )) عبارت، له  اخلاقو مراد د نورو د ازادۍ رعايت دى،نه هغه انساني ارزښتمن خويونه او صفات،چې اديانو پرې  ټينګار کړى دى.

 ٢٠_ اسلامي اعلاميه پر انسان د پوهانو او ډاکټرانو د نطرياتو تجربه کول مجاز نه ګڼي؛خو د وګړي په خوښه،چې ورته خطر نه  وي.

 ٢١_د اسلامي اعلاميې په شلمه ماده کې يې هغه استثنايي قوانين تحريم کړي، چې له انساني کرامته مخالف وي او انسان وځوروي؛خو په نړيواله اعلاميه کې دې  سترې  موضوع  ته  اشاره نه ده شوې .

٢٢_ځينې فکر کوي،دا چې نړيوالې اعلاميې بې قېد و شرط د انسان  ازادي  مطرح  کړې؛نو تر اسلامي بشري حقوقو به غوره  وي؛خو  زموږ په نظر همدا مساله د دې اعلاميې د نيمګړتيا او ابهام نښه ده؛ځکه په نړيوالو ويناوو کې نه شو کړاى، چې له داسې عباراتو کار واخلو،چې اخلاقي آثار له منځه وړي او يا داچې د حقايقو څېره بد رنګه ښيي او يا د نورو د مقدساتو سپکاوى پکې  وشي؛ نو ځکه د اسلامي اعلاميې په دوه وېشتمه ماده کې د وګړيو ازادي د شرعي اصولو او قوانينو په چوکاټ کې  په رسميت  پېژندل  شوې ده.

 ٢٣_ د اسلامي اعلاميې بله غوره ځانګړنه،انسان ته “پر نېکيو امر او له بديو د منع”  حق په رسميت پېژندل دي؛دا اصل ددې لامل دى،چې انسان په کوم ځاى کې اوسېږي؛د هغه څه پر وړاندې بې توپېره نه شي،چې په چاپېريال  کې يې تېرېږي.

 ٢٤_ په اسلامي بشري حقوقو کې،دې ښکلي حقيقت ته اشاره شوې، چې  پر خلکو  واکمني امانت دى او هر ډول خپلسري او ځان مني سخته حرامه ده؛خو په نړيواله اعلاميه کې دا مطلب نشته.

 ٢٥_ ددې دوو اعلاميو بل توپېر دادى،چې د اسلامي اعلاميې ټولې مادې د اسلام له احکامو سره همغږي دي؛خو په نړيواله اعلاميه کې د وګړي ټولې ازادۍ يې په دې شرط منلي،چې د  نورو له  ازاديو سره په ټکر کې نه وي.

 ٢٦_په اسلامي اعلاميه کې راغلي: ددې اعلاميې د ټولو مادو د تفسير او د توضيح مرجع اسلامي شريعت دى؛خو نړيوالې اعلاميې د خپل ابهام  ټکيو ته مرجع نه ده ټاکلې او همدا مسئله ددې لامل شوې،چې مادې يې د بېلابېلو تفسيرونو لوبڅي شي او خپل اغېز له  لاسه  ورکړي؛لکه څرنګه چې له ښکېلاک سره په مبارزه کې ددې اعلاميې د مادو په باب ناسم تفسيرونه ښوول شوي،چې  پر بنسټ يې پر هغو ملتونو د (( ترهګرو)) نوم پرې اېښوول کېږي،چې د خپلو ملي شتمنيو د لوټ مخه نيسي.

  بنسټيز توپېرونه

مخکې مو وويل،چې ډېر مادي اصول او مفاهيم يوازې بې لاروونکي او غولوونکي تبليغات دي،چې تر ننه سم او څرګند تعريف نه لري او همدا خبره په انساني مسئلو کې د پوهانو ترمنځ د ډول ډول ښوونځيو او درزونو لامل شوې ده.

 د بشر د حقوقو اعلاميه همداسې ده،چې په ملګرو ملتونو کې په ١٣٢٧ل  ١٩٤٨ز کې تصويب شوه او پياوړى فلسفي بنسټ نه لري؛خو د بشر د اسلامي حقوقو بنسټ اسلام دى. د ساري په توګه: د اسلامي اعلاميې  په  لومړۍ ماده  کې د انسان د ځاني کرامت موضوع راغلې،چې لاندې دلايل لري:

الف_ انسان ته د ټولو موجوداتو غاړه اېښوونه:

 دا څه چې په اسمان او ځمکه کې دي، د انسان په واک کې او ورته تابع دي،چې دا د خداى د ورکړې او د انسان د ذاتي کرامت نښه ده  او قرآن کريم دې مطلب ته  په دې  آيتونو کې  اشاره کړې ده:

 ((اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَّكُمْ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِيَ فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْأَنْهَارَ(ابراهيم/۳۲)= الله هغه دى چې اسمانونه او ځمكه يې پېدا كړل او له اسمانه يې اوبه وورولې،چې په دې اوبو يې ستاسې د روزۍ لپاره (له ځمكې ډول ډول) مېوې رايستلې او بېړۍ يې تاسې ته اېل كړې،چې په سمندر كې په حكم روانې شي او (همداراز) سيندونه يې درته ايل كړل؛))

((وَسَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَائِبَيْنِ وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ(ابراهيم/۳۳)= او هغه تل په يو شان روان لمر و سپوږمۍ (ګټې) تاسې ته اېل کړې او (همداراز) شپه و ورځ يې ستاسې تابع كړل ؛))

((أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَا فِي السَّماوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً وَمِنَ النَّاسِ مَن يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلاَ هُدىً وَلاَ كِتَابٍ مُنِيرٍ( لقمان/۲۰)=ولې نه وينئ، چې خداى په اسمانو او ځمكه كې ټول څيزونه تاسې ته اېل كړي دي او خپل ښكاره او پټ نعمتونه يې پر تاسې پراخه لورولي او بشپړ كړي دي؟!خو ځينې خلك د خداى په باب، بې له دې چې كومه پوهه او لارښوونه او روښانه كتاب [ولري] ناندرۍ وهي.))

ب_ د انسان خداى پلټونکى فطرت:

 د خداى پلټنه د انسان په خټه او ذات کې اغږل شوې ده او د انسان د شخصيت درناوي ته يو ډول روحي خواړه او اسماني مائده ده او قرآن  په دې اړه  وايي:

 ((فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لاَ تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ(روم /٣٠)=نو خپل مخ دې د پالونكي (ساهو) دين ته سم کړه، دا فطرت دى، چې انسانان پرې خداى پيداكړي دي، په الهي پيداېښت كې ادلون بدلون نشته؛دا هماغه سم دين دى؛خو زياتره خلك نه پوهېږي.))

ج_د انبياوو بعثت:

 د خداى له لوري،د پېغمبرانو او اسماني کتابو رالېږل،د انسان د درناوي او د هستۍ له رازونو سره اشنايي يې ده. په دې اړه  قرآن وايي:

((لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَن يَنصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قوي عَزِيزٌ( حديد /٢٥) = په يقين (موږ) خپل استازي له څرګندو دلايلو سره ولېږل او تر هغو سره مو (اسماني) كتاب او تله (له باطله د حق پېژندنه او عادلانه قوانين) ولېږل،چې خلك پر انصاف ودرېږي او اوسپنه مو راكوزه كړه،چې په هغې كې ډېر زور او د خلكو لپاره ګټې دي چې خداى ته معلومه شي،چې څوك په پټه او له استازيو سره يې مرسته كوي؛په رښتيا خداى غښتلى ناماتى دى.))

په قرآني آيتونو کې تر پلټنې وروسته،د اسلام له نظره،د انساني ځاني کرامت؛ د انسان اکتسابي حق دى او د کړو وړو له امله يې نه دى؛بلکې يو ديني فکر دى،چې انسان ته د اسلام د ځانګړي پام ښودونکى دى.

 اسلام د بشر حقوق، د سترو دولتو،ګوندو او د ملګرو ملتو ډالۍ نه ګڼي؛بلکې فطري او انساني ارزښتونه يې ګڼي،چې د حکيم خداى له  لوري انسان  ته ورکړل شوي او قرآن کريم هم د پاک نبي په سيره کې پرې ټينګار کړى او څوک د بشر د حقوقو په  اړه   پر انسان  احسان نه شي کړاى.

 مسلمان چې کله هم د خپل حق د لاس ته راوړو لپاره هلې ځلې کوي؛ نو په دې يې کوي،چې لوى خداى ورته ټاکلى؛ځکه ګروهمن دى،چې د هستۍ خاوند لوى خداى دى:

 ((لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ قُلْ فَمَن يَمْلِكُ مِنَ اللّهِ شَيْئاً إِنْ أَرَادَ أَنْ يُهْلِكَ الْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَأُمَّهُ وَمَن فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً وَلِلّهِ مُلْكُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَاللّهُ عَلَى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ ( مائده /١٧)= هغوى چې وويل:(( همدا مسيح د مريمې زوى خداى دى ))؛ نو په يقيني توګه چې كافر شول؛ ورته ووايه:(( كه خداى وغواړي،چې مسيح د مريمې زوى، د هغه مور او د ځمكې ټول هستوګن هلاك كړي؛ نو څوك يې مخه نېولاى شي؟(هو) د اسمانو او ځمكې او څه چې د دوى ترمنځ دي، واكمني يې د خداى ده . څه چې غواړي پيدا كوي يې (ان د مسيح په څېر بې پلاره انسان) او هغه پرهرڅه قادر دى.))

 او انسان پر ځمکه د خداى يوازېنى ځايناستى دى:

((وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلاَئِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَتَعْلَمُونَ(بقره /٣٠) = (هغه وخت درياد كړه) چې ستا پالونكي پرښتوو ته وويل:((زه پر ځمكه ځايناستى،خليفه (استازى) ټاكم.)) (پرښتوو) وويل:(( (پالونكيه!)ايا ته داسې څوك ټاكې،چې فساد او وينه تويه كړي؟ (؛ځكه له آدم نه مخكې ځمكني موجودات پر فساد او وينه تويونه ككړ وو،كه د دغه انسان له پېدايښته موخه عبادت وي )؛ نو موږ (خو) ستا ستاېنه كوو او تا په سپېڅلتوب ستايو.)) خداى وويل: ((زه،چې پرڅه پوهېږم تاسې پرې نه پوهېږئ.))

نو کړاى شي خپل حق وغواړي.

داچې موږ خداى د هستۍ مالک ګڼو او عقيده لرو،چې خداى انسان پر ځمکه خپل ځايناستى کړى او په رښتيا يې دنيا اخرت ته د کرځاى ټاکلې او که د لوى خداى عبادت د خپل همت له مخې وګڼو؛نو دا باور به  مو په  ذهن کې رازرغون  شي،چې ټول حقونه د خداى دي،نه د اوربلوونکيو ښکېلاکګرو،چې په تېري يې د کمزوريو ملتونو مالونه لوټلي او بيا د همدې لوټليو توکيو ډېره ناڅيزه برخه  د بشر دوستانه مرستو په نامه رالېږي او بيا يې په همدې هېوادو کې لوټي.

 دلته خبرو ته  پاى ټکى ږدم او له لوى څښتنه توفيق غواړم او توکل پرې کوم .

پاى

پاېليکونه

١_ سيره ابن هشام :138_134 مخونه

تاريخ ابن کثير:3 ټوک ،226_224 مخونه

المقدسي؛ البد والتاريخ :4 ټوک ،154_153 مخونه

محمد حميدالله؛مجوعه الوثايق :47_41 مخونه

2_ محمد ابوزهره؛ العلاقات الدوليه في الاسلام :76 مخ

٣_ (ابراهيم :1)

٤_ د محمد رسول الله کتاب :2 ټوک ،25 مخ

٥_(حشر :9 آيت)

٦_( سيره ابن هشام :2 ټوک،504 مخ)

٧_(حج :41_39 آيتونه)

٨_(احزاب:6)

٩_(نسا:د 59 آيت يوه برخه)

١٠_( (نسا:د 59 آيت يوه برخه)

١١_ (شورى : 38)

١٢_ الطباطبايي محمد حسين؛محمد في مراه الاسلام :83 مخ.

١٣_ ابن عبد ربه؛ العقدالفريد:5 ټوک،119مخ، دارالکتب العلميه بيروت ،1987م..

14_ قطب محمد علي؛ نظام الاسلام السياسي : مطبعه الوفا مصر،1406 ه،ق _1986 م ..

15_ السنهوري عبدالرزاق؛ فقه الخلافه :39 مخ،الهيته المصريه للکتاب، 1989 م..

16_(نازعات :24)

17_ بدوى عبدالرحمان؛دورالعرب في تکوين الفکر الاروبي :5 مخ. لويس برنارد؛ اهتمام الانګليز بالعلوم العربيه : 4_3 مخونه.

18_( نحل :90)

19_(انعام :152)

20_( اعراف :33)

21_((ان اکرمکم عندالله اتقيکم))؛( حجرات :13)

22_ ( توبه:105)

23_(مايده:45)

٢٤_(نسا:82  او محمد:24)

25_(حشر:7)

26_(بقره :247)

27_ تاريخ  ابن عساکر: 2 ټوک ،264 مخ

 حسکاني؛ شواهد التنزيل:لومړى ټوک ، 234  او 25 مخونه.

28_ ابن حجر عسقلاني؛ صواعق :135 مخ _ شواهد التنزيل؛ 1 ټوک ،49  او 15 مخونه .

29_ ابن سعد؛الطبقات الکبرى :2 ټوک ،190 مخ _ يعقوبي تاريخ :2 ټوک ،93 مخ .

30_(حجرات : 13)

31_  ( نحل : 90)

32_ ابن ابى الحديد؛ شرح نهج البلاغه :15 ټوک ، 23 مخ _ ابن سعد؛ طبقات :3 ټوک ،155 مخ

ابن کثير؛ السيره :3 ټوک ،58 مخ _ الکامل في تاريخ  :2 ټوک ،18 مخ _ تفيسر الرازي :9 ټوک ،67 مخ .

33_ ( الحرب عبر التاريخ )

34_ القياده و اداره الحرب :83 مخ

35_(سيره ابن هشام :3 ټوک ،232 مخ .

36_ القياده و اداره  الحرب فى الاسلام : 134 مخ .

37_ محمد عبد الزهره عثمان؛ سيره المصطفى : 117 مخ .

38_ عرموش؛ احمد راتب : مقاله (( الرسول قائد عسکري ساريى )) 11 ګڼه .

39_ تهذيب؛ سيره ابن هشام : 241 مخ

40_ الحرب عبر التاريخ : 1 ټوک ،26 مخ .

41_ الرسول العربې  و فن الحرب : 173 مخ .

42_ الرسول القائد :46 مخ .

43_   تاريخ طبري :2 ټوک ،242 مخ .

44_ الرسول القائد :111 مخ _ الرسول فن الحرب : 151 مخ .

45_ القياده و اداره الحرب : 158 مخ .

46_ کنزالعمال :5 ټوک ، 108 مخ .

47_ ( آل عمران : 173 )

48_ ( بقره : 157_153)

49_ بحار الا نوار:77 ټوک ، 58 مخ .

50_ ( آل عمران :142_139)

51_ ابن ابى الحديد؛  شرح نهج البلاغه :14 ټوک ،15 مخ _هېکل؛ حياة محمد:265 مخ _ ابن اثير؛ کامل : 2 ټوک ،910 مخ _ سيرة الحلبيه :2 ټوک ،297 مخ . 

52_ ابن سعد؛ طبقات :3 ټوک ، 15 مخ _ ابن کثير؛ السيره النبويه : 3 ټوک  58 مخ _ البدايه والنهايه :4 ټوک ،29 مخ _ مستدرک الحاکم :3 ټوک ،27 مخ .

53_ بخاري؛ التفسير: باب قوله تعالى (( و يوم حنين )) _ دلايل الصدق :3 ټوک ،262 مخ .

54_ قوشجې؛ شرح تجريد :486 مخ _ دلائل الصدق ؛ 3 ټوک ، 357 مخ _ الشبلنجي؛ نورالابصار: 87 مخ .

55_ فرائد السمطين : 1ټوک ،259 مخ _ الطبرانې؛ المعجم الصغېر :2 ټوک ، 100 مخ _ البخاري :5 ټوک ، 23 مخ _ مسلم :7ټوک ، 122 مخ .

56_( احزاب :21)

57_ ( مزمل :20 )

58_ (صف:9)

59_ بسيوني دکتر عبد الغني عبدالله؛ اصول علم الا دارة العامة : 48 مخ .

60_ ( حجرات :13 )

61_(توبه : 105)

62_ ( مائده: 2)

63_(بقره: 168 )

64_( فرقان :67 )

65_ ( معراج : 25_ 24)

66_ ( توبه :103)

67_ (شورى : 38)

68_( آل عمران :159)

69_ طبرسي؛ مجمع البيان : 5 ټوک ، د شورى دسورت د 38 آيت تفسير .

70_ ابوالاعلي مودودي؛ نظريه الاسلام و هدية في السياسة والقانون  والدستور:262 مخ .

71_ احقاف : 19)

72_ ( آل عمران :195)

73_ ( مجادله : 11)

74_ ( نسا :1)

75_ ( کهف : 110 )

76_( شعرا : 114_111)

77_ (انعام /٥٢)

78_( نحل : 97)

79_ قسطاني؛ مواهب اللدينه : 294 مخ .

80_  ( قصص :26)

81_ ( اسرا : 70)

82_ (کهف : 30)

83_ ( بقره : 286 )

84_ ( نهج البلاغه :53 ليک ))

85_ (بقره:285)

86_( کهف:6)

87_ آل عمران :159)

8٨_ (غرر الحکم :4ټوک ،232 مخ)

89_ ( الحيات: لومړى ټوک ،402 مخ)

90_(تاريخ طبري :2 ټوک ،57 مخ )

91_ _کافي :1 ټوک،407 مخ)

92_(فصلت:34)

93_( سفينه البحار : حلم )

94_ راشد الشبراوي؛النظام الا شتراکي _ سيد قطب؛ نحو مجتمع الاسلامي: 76 مخ .

95_ ( محمد :4)

96_(حجرات :13)

97_ (بقره:30)

98_ ( بقره :143)

99_))(بقره : 138)

100_( يوسف : 40)

101_ ( نجم :39))

102_ (احزاب :72)

103_ ( اسرا :34)

104_ (بقره:124)

105_(رايت،ف،ج؛ مبادي علم الاجتماع :56 مخ )

106_( تاريخ العرب :45 مخ )

107_ دکتر محمود بستاني؛ کتاب الاسلام و علم النفس

108_ اصول کافي :2ټوک  ((د خلکو د بې نيازۍ باب )) 2 حديث.

109_(وسايل شيعه : 5باب،6 حديث )

110_(آل عمران :159)

111_(ابراهيم :34)

112_(کنزالعمال :971 حديث ))

113_ (بحار الانوار:62ټوک،292 مخ )

114_( وسايل شيعه :12ټوک ،285 مخ )

١١٥_ ( مجلسي ؛ بحارالانوار:57 ټوک،352 مخ )

116_ توبه :34)

117_ ( بحار الا انوار:71 ټوک ،364 مخ )

118_ ( بحارالانوار : 78ټوک ،201 مخ )

119_( الا قتصاد الاسلامي : 108_107 مخونه )  

120_ ( سوره سبا : 28)

121_ (فتح : 4)

122_ ( اسرا:44)

123_(حشر:21)

124_ ( بقره :74)

125_ ( دکتر ابراهيم امام ؛ الاعلام الاسلامي:5 مخ )

126_ (بقره :159)

127_ (علق:1)

128_(شعرا:214)

129_ (عماره دکتر محمد؛ اساليب الاتصال والتغېر الجتماعي:114 مخ ) 

130_ ( امام دکتر ابراهيم؛الاعلام الاسلامي :10 مخ )

131_( حمزه عبدالطيف؛ الاعلام صدر الاسلام:71 مخ)

132_ ( روم :30)

133_ ( تاريخ يعقوبي:2ټوک،77 مخ )

134_ ( تاريخ طبري :2ټوک،297 مخ )

135_(دويدارامين ؛ صورمن حيات الرسول:498 مخ )

136_ (تاريخ طبري :2ټوک ،294 مخ )

137_ (تاريخ يعقوبي :2ټوک،77 مخ )

138_بحارالانوار:16ټوک ،233 مخ )

139_(بحارالانوار:16ټوک ،233 مخ )

140_(  مکارم الاخلاق:1 مخ ) (الرسول الاکرم:1 ټوک،71 مخ )

141_ ( مکارم الاخلاق :17 مخ )

142_( وسايل الشيعه :2ټوک ،36باب،195 مخ)

143_(لقمان : 18)

144_ ( مسند امام احمد حنبل : 5ټوک ،256 مخ )

145_ (بقره: 275)

146_(حجرات :12)

147_ (کنزالعمال :4533 حديث ) 

148_ (رعد :29)

149_  ( بحار الانوار: 77ټوک ،86 مخ )

150_ ( کنزالعمال: 5309 حديث )

151_ ( کافي:1 ټوک ،18 مخ ،باب العقل ،120 حديث )

152_( وسايل الشيعه :15 ټوک ،195 مخ )

153_(صحيح مسلم  او صحيح بخاري : د الايمان کتاب )

154_ ( کنز العمال :12984 حديث)

155_ ( تنبيه الخواطر:52 مخ)

156_( صحيح بخاري او صحيح مسلم : کتاب الزکاه )  

157_ ( وفيات الاعيان : 1ټوک ،77 مخ _ سير اعلام النبلا:14ټوک ،132 مخ )

158_ (صحيح بخاري؛کتا‌ب الادب او صحيح مسلم؛ کتاب البر )

159_ ( هود : 114)

160_ (  کنز العمال:43639 حديث )

161_ ( کنز العمال :5869 حديث )

162_ (  انبيا:90 آيت )

163_ ( احزاب :5)

164_ ( کنز العمال :1079 حديث )

165_ ( نحل :106)

166_  ( التوحيد:343 مخ )

167_( شمس:7_10 آيتونه )

168_ ( بحار الانوار:77 ټوک،83 مخ )

169_ ( مستدرک الوسايل :2ټوک ،270 مخ )

170_ ( نهج البلاغه :33 خطبه )

171_ (( صحيح بخاري؛ صحيح نسائي او الترغيب والترهيب :4ټوک ، 244 مخ  )

172_ ( نورا الثقلېن:5ټوک ،597 مخ )

173_ صحيح بخاري؛کتاب المظالم: باب نظر المظلوم _صحيح مسلم؛کتاب البر: تراحم المومنين

174_ (تاريخ طبري: 2ټوک، 319 مخ )

175_( صحيح بخاري؛کتاب الجماعه )

176_( بحارالانوار:72ټوک ،6 مخ _کنز العمال : 103327 حديث)

177_( صحيح بخاري:1ټوک ،154مخ  _ ابن سعد؛ طبقات: 1ټوک،137 مخ )

178_( روضة الواعظين:2ټوک ،327 مخ )

179_( الموطا:2ټوک،929 مخ _ سنن ابې داود؛ کتاب الجهاد )

180_ (احزاب:21)

181_ ( ممتحنه :4)

182_ ( صحيح بخاري؛ کتاب البيوع _ صحيح مسلم؛ کتاب البر_ کنزالعمال؛24676 حديث )

183_ ( صحيح بخاري؛کتاب الانبيا_ صحيح مسلم؛کتاب التوبه ))

184_( مستدرک الوسايل :2ټوک،363 مخ)  

185_( صحيح بخاري؛ کتاب الصلوة : باب صلوةالجماعة_ صحيح مسلم؛ کتاب المساجد_ شيخ طوسي؛ تهذيب:3ټوک،25 مخ )

186_ (بحارالانوار: 77 ټوک، 137 مخ )

187_(کنز العمال: 43824 حديث)

188_(بحارالانوار:2ټوک ،25 مخ )

189_ عطيه دکتر نعيم؛ مساهمه في دراسه العامه  للحريات:161 مخ .

190_ دکتر سعاد الشرقاوي؛ نسبته الحريات العامه و انعکاساتها علي التنظيم القانوني:5مخ ) 

191_ محمد علي تسخيري؛ حقوق الانسان بين الاعلانين الاسلامي والعالمي.

192_ جمال الدين محمود؛الاسلام والمشکلات السياسيه المعاصر،15 مخ

١٩٣_نئاندرتال د المان د ((دوسلدرف)) ښار ته نژدې د يوې درې نوم دى،چې پر ١٨٥٦ز(١٢٣٥ ل) د انسان د سر يوه کوپړۍ يې وموندله او هغه يې څلويښت زره کلنه وبلله او نئاندرتال انسان يې ونوماوه.

19٤_ (نهج البلاغه :72 خطبه )

19٥_ بدوى ثروت؛ النظم السياسية الاسلام والمشکلات السياسيه المعاصره،٢٢٤مخه راخستې دى.

19٦_ بحارالانوار:٧ټوک ،٣٧٦ مخ.

19٧_( کنز العمال : ٣٩٩٦٨)

لړليک

سيره او نړيوال حکومت.. 8

د اسلامي دولت جوړول. 9

د اسلامي دولت اصلي قوانين.. 30

د پېغمبر اکرم پوځي مشري.. 39

سيره او مديريت.. 74

سيره او ټولنيزې کړلارې.. 117

سيره او ارواپوهنه. 143

سيره او اقتصادي  وده. 163

سيره  او تبليغ. 177

سيره او روزنه. 202

سيره او د بشر حقوق.. 248