بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

به نام خداوند رحمتگر مهربان

اصول نظرى فزيوتراپى

تهیه و تنظیم : محمد طارق اقبال

فزيوتراپست وکارشناس ارشد( ماستر) منجمت علوم صحى

از نقطه نظر طبى يکى از شاخه هاى اصلى احياى مجدد، فزيوتراپى است. بدين منظور به اجمال به شرح مفهوم احياى مجدد( Rehabilitation )مى پر دازيم.

احياى مجدد ابعاد وسيعى دارد و شايد بيش از ٧٠ % امورى که در احياى مجدد انجام مى شود جهت معلولين مى باشد.

سازمان صحى جهانى در نشست جنورى سال١٩٨١ خود احياى مجدد را چنين تعريف کرده است: “احياى مجدد عبارتست از اولين پاسخ به نا توانى و معلوليت.”

پس احياى مجدد يا بازتوانى يا نو توانى عبارت است از آموزش به فرد معلول جهت کاهش ناتوانى ناشى از معلوليت به منظور حد اکثر استفاده و بکار گيرى از حداقل امکانات معلول.

به عبارت ديگر، هدف از احياى مجدد آنست که تا آنجا که ممکن است حداقل استعدادى که در فرد معلول موجود است، به کار گرفته شود تا به درجه اى از خود کفايى رسيده و به ميزان کمترى به کمک ديگران نيازمند باشد.

براى روشن تر شدن مفهوم احياى مجدد جا دارد تعريفى هم از معلول و معلوليت داشته باشيم. سازمان صحى جهانى در نشست جنوري سال ١٩٨١ معلوليت را بدين مفهوم که معلوليت يعنى”ايجاد اختلال در رابطه بين فرد و محيط ” تعريف کرده.

پس معلول يا کم توان به فردى اطلاق مى گردد که توانايى جسمى کمترى از حد طبيعى داشته و در نتيجه براى او مشکل است که با اطرافيان خود به رقابت بپردازد.به بيانى ديگر، معلوليت عبارت است از نقص يا کم کارى عضو يا اعضايى از بدن انسان که موجب مى گردد فرد نيازمند کمک بيشترى از طرف ديگران باشد، البته بايد توجه داشت که هر نقص عضوى معلوليت نيست. مثلا کسى که يک بند انگشت ندارد، معلول محسوب نمى شود.

نکته بسيار حايز اهميت اين است که معلوليت بيمارى نيست،بيمارى داراى موجوديت خاص است که بايد تداوى شود،و در صورت پيشروى موجب هلاکت مى شود.در صورتى که در مورد معلوليت اين امر صادق نيست و فرد معلول  مى داند که بايد به همان وضعيت به زندگيش خو کند و لذا ناچار است به نحوى با وضعيت موجود خود کنار بيايد و به زندگى خود ادامه دهد.اخيرا در جهت هر چه کمتر کردن ناتوانى از طريق ايجاد مهارتها يا در اختيار گذاشتن وسيله هاى خاص اقداماتى انجام مى گيرد که اين اقدامات را به معناى وسيع کلمه احياى مجدد ( يا توان بخشيدن) REHABILITATION  نام نهاده ند.

پس دانستيم که احياى مجدد به مفهوم عام به مجموعه اى از خدمات و اقدامات طبى، اموزشى،حرفه اى و اجتماعى اطلاق مى گردد که در جهت بازتوانى جسمى،روانى،اجتماعى و حرفه اى به معلولين عرضه مى گردد؛احياى مجدد را مى توان براساس نوع خدماتى که ارايه مى دهد،بشرح ذيل تقسيم نمود:

١- احياى مجدد طبى Medical Rehabilitation

٢- احياى مجدد حرفه اى Vocational Rehabilitation

٣- احياى مجدد اجتماعى Social Rehabilitation

همان طورى که اشاره شد،احياى مجدد بامعناى وسيع ان ابعاد گسترده اى نيز دارد و غالباً کادرى مرکب از گروههاى مختلف تداوى در امر احياى مجدد معلولين و بيماران دخالت دارد.

در اين گفتار صرفاً در مورد فيزيوتراپى که شاخه عمده اى از احياى مجدد،مى باشدسخن به ميان امده  و لذا از ديگر مقولات مربوط به احياى مجدد صرفنظر مى شود.

فيزيوتراپى  PHYSIOTHERAPY

اصولاً اطباء در تجويز فيزيوتراپى جهت تداوى بيماران خود نيازى به دانستن خواص فيزيکى،بيوفزيکى و بيوشيمايى اين طريق ندارند.براى داکتر که تداوى فزيوتراپى را تجويز مى کند و يا کادرى که در رابطه بابيماران هستند،تقريباً با اهميت است که اصول و قوانين اوليه و پايه را  که شامل موارد استعمال ( استطباب) و عدم استعمال  و خطرات ناشى از با کارگيرى  دستگاههاى موجود در مراکز فيزيوتراپى است،بدانند.لذا اين مطالب صرفا جهت اشنايى کادر طبى به ويژه نرسان و محصلين رشته طب و ديگر علاقه مندان به آشنايى با فيزيوتراپى نوشته شده است.

فيزيوتراپى به دوصورت قابل تعريف است:

الف. تعريف لغوي:  در لغت فيزيوتراپى از دو کلمه ) PHYSIO ( به معناى بدن يا جسم و

 ) THERAPY (، به معناى تداوى تشکيل شده که در مجموع ميتوان انرا تداوى بدن ترجمه کرد.

ب. تعريف عمومى: فيزيوتراپى يعنى تداوى از طريق استفاده از پديده هاى فيزيکى موجود در جهان از قبيل الکتريستي،گرما،سرما،آب و غيره…… که از تبديل يا به کارگيرى اين عوامل فيزيکى طبيعى و مصنوعى جهت تداوى و بهبودى بيماران و معلولين استفاده مى شود؛ در اين نوع تداوى معمولا از دوا استفاده نمى شود.

تاريخچه فيزيوتراپى

 تاريخ خاص از گذشته فيزيوتراپى در دست نمى باشد،اما اولين قدم اساسى در اواخر قرن گذشته در سال ١٨٩٣ در ايالت بوستون ( امريکا) برداشته شد.مسله ضايعات و معلوليتهاى ناشى از جنگهاى اول و دوم جهانى و کثرت مجروحين و ضايعات عصبى ناشى از مرمى خوردن،قطع عضوها،فلج اندامها……… و اهميت برگشت اين معلولين به زندگى عادى و استقلال انها تا حد توانايى شان ،مساله اى بود که تامدتها بى جواب مانده بود تا با لاخره فيزيوتراپى به عنوان پاسخ به اين سوال قدم به اقدامات طبى نهاد،دراين ميان نقش سازمان صليب سرخ جهانى قابل تحسين است.

چند نکته مهم در رابطه با تداوى فيزيوتراپى

اگر اين روش تداوى به طور صحيح و دقيق تحت نظر و نظارت فيزيوتراپست مجرب انجام شود ، شرايط بهبودى را تسريع مى کند.اثرات تداوى فيزيوتراپى بايدقابل پيش بينى باشد و اگر در يک مدت معين نتيجه تداوى حاصل نشود،دران صورت يا تشخيص اشتباه است يا تجويز و يا هر دو،و لذا ادامه تداوى به اين صورت اثرى نخواهد داشت.در ضمن استفاده از چندين دستگاه و روشهاى مختلف تداوى به اميد بهبود چندان صحيح نمى باشد.

به طورکلی اهداف فزیوتراپی ممکن است درارتباط با موارد زیر باشد:

کاهش دردهای عضلانی و مفصلی

کاهش اسپاسم عضلانی

کاهش التهاب و تورم

تسریع در پروسه ترمیم بافتی

بهبود وسعت حرکتی (ROM) مفاصل

جلوگیری از ضعف و آتروفی عضلانی

تقویت عضلات

افزایش انعطاف پذیری

بهبود کنترل حرکتی (Motor control) ازطریق افزایش تعادل، هماهنگی و آموزش برنامه هایی جهت ایجاد مهارت های حرکتی

استقلال هرچه سریع تر بیمار جهت برگشت به فعالیت های روزمره

پیشگیری از آسیب مجدد ازطریق آموزش به بیمار، خانواده و جامعه

بهبود فعالیت دستگاه تنفسی

افزایش کارایی دستگاه قلبی-عروقی

حمایت های روحی، تقویت اراده و افزایش انگیزه

کاربردهای فزیوتراپی

فزیوتراپی در امراض اورتوپیدی

فزیوتراپی در بیماری ها و اختلالات دستگاه عصبی مرکزی (CNS)

فزیوتراپی در بیماری ها و اختلالات دستگاه عصبی محیطی (PNS)

فزیوتراپی در میوپاتی ها و گروه میاستنی

فزیوتراپی در بیماری های روماتیسمی

فزیوتراپی در بیماری های تنفسی

فزیوتراپی در بیماری های قلبی-عروقی

فزیوتراپی در سوختگی ها

فزیوتراپی در جراحی ها

فزیوتراپی در آسیب های ورزشی

فزیوتراپی در مشکلات زنان و زایمان

فزیوتراپی در اطفال و کودکان

فزیوتراپی در ارتوپدی

فزیوتراپی در اورتوپیدی بیشتر درارتباط با بیماری ها و اختلالات عضلانی-اسکلتی (Musculoskeletal disorders) است. بعضی از مشکلات اورتوپیدی که نیاز به فزیوتراپی دارند شامل موارد ذیل میباشند:

* آرتروز مفاصل مختلف (به خصوص آرتروز زانو)

*خشکی مفاصل (مثلا به علت کسرها یا بی حرکتی مفاصل)

*خلع مفاصل

*کشیدگی های عضلانی (استرین) و پیچ خوردگی مفاصل (اسپرین)

*آسیب منیسک های زانو

*تغییر شکل مفاصل

*تاندونیت و بورسیت

*تریگر پوینت (نقطه ماشه ای)

*اختلالات ستون فقرات (مانند افزایش یا کاهش قوس کمر)

*فتق دیسک بین مهره ای

*تنگی کانال نخاعی

*ناهنجاری های ستون فقرات (مانند اسکولیوز و کایفوز)

*سندرم گیرافتادگی شانه

*اختلالات مفصل مچ پا

فزیوتراپی در بیماری ها و اختلالات دستگاه عصبی مرکزی

دستگاه عصبی مرکزی (CNS) شامل مغز و نخاع است. بسیاری از بیماری ها و اختلالات دستگاه عصبی مرکزی منجربه مشکلات حرکتی در بیماران می گردند. معمولا این گروه از بیماران به فزیوتراپی نیاز دارند که برخی از موارد عبارتنداز:

*سکته مغزی (CVA)

*آسیب طناب نخاعی (SCI)

*بیماری پارکینسون

*بیماری ام اس (مالتیپل اسکلروزیس)

*فلج مغزی

*اختلالات مخچه ای

*آسیب های ضربه ای مغز (TBI)

*ضایعه نورون حرکتی فوقانی (UMNL). منظور از نورون حرکتی فوقانی، نورون هایی است که از قشر مغز به نخاع (راه هرمی که راه قشری-نخاعی نیز خوانده می شود) یا از قشر مغز به هسته های حرکتی اعصاب مغزی در ساقه مغز (راه قشری-بصل النخاعی) امتداد می یابند.

*سیرنگومیلی (وجود یک کیست پر از مایع مغزی-نخاعی در طناب نخاعی)

*مننگومیلوسل (فتق نخاع و پرده های آن)

یزیوتراپی در بیماری ها و اختلالات دستگاه عصبی محیطی

دستگاه عصبی محیطی (PNS) شامل اعصاب مغزی، اعصاب نخاعی و دستگاه عصبی خودکار (سیستم عصبی سمپاتیک و پاراسمپاتیک) است. به آسیب اعصاب محیطی به هر علتی، نوروپاتی محیطی یا نوروپاتی می گویند. هر گونه آسیب در امتداد نورون حرکتی تحتانی که از شاخ قدامی نخاع یا هسته های حرکتی ساقه مغز شروع می شود و به پایانه آکسونی جهت ارتباط به سلول هدف ختم می گردد، یک ضایعه نورون حرکتی تحتانی (LMN) محسوب می شود. اعصاب محیطی حاوی دستجات نورون های حسی-حرکتی و فیبرهای سمپاتیک در اندام های فوقانی و تحتانی هستند.

بعضی از بیماری ها و ضایعات اعصاب محیطی که ممکن است به فزیوتراپی نیاز داشته باشند شامل:

*سندرم گیلن-باره. در این سندرم ریشه های اعصاب نخاعی درگیر می شوند.

*پولیومیلیت (فلج اطفال). در فلج اطفال محل درگیری در شاخ قدامی نخاع است.

*فلج بل (Bell’s palsy) که به علت آسیب عصب چهره ای یا عصب هفتم مغزی ایجاد می گردد.

*گیرافتادن تنه اعصاب محیطی در نواحی خاص (مثلا سندرم تونل کارپ)

“”Seddon، ضایعات اعصاب محیطی را به سه درجه تقسیم بندی کرد:

*نوروپراکسی (خفیف ترین حالت). این حالت به عنوان قطع فیزیولوژیک خوانده می شود.

*آکسونوتمزیس. هنگامی که آکسون آسیب ببیند ولی غلاف آن سالم بماند، آکسونوتمزیس نامیده می شود.

*نوروتمزیس (شدیدترین حالت). در نوروتمزیس، قطع کامل تنه عصب محیطی اتفاق می افتد.

فزیوتراپی در میوپاتی ها و بیماری های گروه میاستنی

به بیماری عضلانی به هر علتی میوپاتی می گویند. بیماری های گروه میاستنی به علت اختلال در ناحیه تماس عصبی-عضلانی (NMJ) ایجاد می گردند. میوپاتی ها و بیماری های گروه میاستنی باعث ضعف و آتروفی عضلانی و همچنین خستگی زودرس می گردند.

میوپاتی شامل:

*دیستروفی های عضلانی (مانند دیستروفی عضلانی دوشن و بکر)

*میوپاتی های التهابی (مانند پلی میوزیت، درماتومیوزیت و سارکوئیدوز)

*میوپاتی های مادرزادی

*گروه میوتونی ها

*میوپاتی های آندوکرین (مانند هیپرتیروئیدی و هیپرآدرنالیسم)

*میوپاتی ناشی از داروها و مواد سمی

گروه میاستنی شامل:

*میاستنی گراویس

*میاستنی مادرزادی

*میاستنی به علت داروها و مواد سمی

*میاستنی نوزادی

*میاستنی به علت سرطان

*میاستنی چشمی

فزیوتراپی در بیماری های روماتیسمی

*آرتریت روماتویید

*اسپوندیلیت آنکیلوزان

*آرتروز (استئوآرتریت) مفاصل

*سندرم بهجت

*استئوکندریت دیسکان

*پلی میوزیت

*درماتومیوزیت

*سندرم مارفان

*روماتیسم غیر مفصلی (مانند میوزیت، بورسیت، تاندونیت، فیبرومیالژی، سندرم درد میوفاشیال)

فزیوتراپی در بیماری های تنفسی

*برونشیت مزمن

*آمفیزم

*آسم

*سیستیک فیبروزیس (CF)

*برونشکتازی

*سندرم دیسترس تنفسی

*پنومونی

فزیوتراپی در بیماری های قلبی-عروقی

*بیماری شریان کروناری (CAD)

*نارسایی قلبی

*بی کفایتی مزمن وریدی

*وریدهای واریسی

فزیوتراپی در سوختگی ها

معمولا به دنبال سوختگی ها، ضایعات و عوارضی در دستگاه عصبی-عضلانی-اسکلتی ایجاد می گردد که جهت جلوگیری از آن و کاهش اثراتش نیاز به فزیوتراپی است. عوارض و ضایعات ناشی از سوختگی ها ممکن است درارتباط با موارد زیر باشد:

*کاهش وسعت حرکتی مفاصل

*اسکار، چسبندگی ها و کوتاهی های بافتی

*تغییر شکل مفاصل

*کاهش قدرت عضلات

*اختلال در هماهنگی عضلات

*مشکلات تنفسی

*آسیب اعصاب محیطی و مرکزی که بیشتر در برق گرفتگی ها رخ می دهد. در برخی موارد، ضایعه عصب محیطی ناشی از عمیق بودن زخم است. گاهی سوختگی مستقیم اعصاب ایجاد می گردد و در مواردی نیز ممکن است توسط بافت اسکار کشیده شوند، یا به علت چسبندگی های بافتی تحت فشار قرار گیرند.

*اختلال در راه رفتن به هنگام سوختگی های اندام تحتانی

فزیوتراپی در جراحی ها

از مهمترین اهداف فزیوتراپی در جراحی ها، جلوگیری از عوارض پس از عمل و بستری شدن و همچنین برگشت سریع تر بیمار به فعالیت های روزمره است. بعضی از مواردی که پس از عمل جراحی نیاز به فزیوتراپی دارند شامل:

*آرتروپلاستی (تعویض مفصل)

*جراحی های ترمیمی اعصاب محیطی

*جراحی های قفسه سینه و ریه

*جراحی های ترمیمی تاندون ها

*جراحی به دنبال کسرها و خلع

*جراحی به علت تومورهای سیستم عصبی

*آمپوتاسیون (قطع عضو)

*جراحی های نواحی فک و صورت

*جراحی های قلب و عروق

فزیوتراپی در آسیب های ورزشی

امروزه انجام فزیوتراپی در ورزشکاران آسیب دیده (به ویژه ورزشکاران حرفه ای) از اهمیت خاصی برخوردار است. بازگرداندن ایمن و هرچه سریع تر یک ورزشکار حرفه ای به مسابقات ورزشی معمولا توسط یک فزیوتراپیست قابل و مجرب امکان پذیر است. آشنایی فزیوتراپیست از علم کنترل حرکت (Motor control) به وی این امکان را می دهد که در بازگرداندن یک ورزشکار حرفه ای به سطح مطلوب، مسئله پیشگیری از آسیب های مجدد را نیز درنظر داشته باشد. زیرا بدون درنظرگرفتن تمریناتی جهت بهبود هماهنگی عصبی-عضلانی-اسکلتی (Neuromusculoskeletal coordination) پروسه درمان کارا و موثر نخواهد بود.

عضی از مهمترین آسیب های ورزشی که معمولا با درد و تورم، التهاب بافتی، مشکلات دامنه حرکتی و اختلالات عملکردی عضلانی همراه می گردند عبارتنداز:

*ضایعات لیگامانی یا پیچ خوردگی ها (اسپرین)

*ضایعات تاندونی

*پارگی منیسک های زانو

*کشیدگی های عضلانی (استرین)

*خلع مفاصل

*شکستگی ها

*بورسیت (التهاب بورس)

*آسیب های مفصلی (به خصوص در زانو، مچ پا و ستون فقرات)

فزیوتراپی در مشکلات زنان و زایمان

*دردهای کمری در هنگام بارداری و پس از آن

*اختلال در عملکرد مفاصل ساکروایلیاک و سیمفیزیس پوبیس

*اختلالات وضعیتی (پوسچرال)

*اختلال در جریان وریدی مانند وریدهای واریسی

*درد مفاصل در اندام های تحتانی (به خصوص در زانوها) به علت شلی لیگامانی و افزایش وزن

*گرفتگی های عضلانی

*اختلال در عملکرد عضلات کف لگن

*سندرم خروجی قفسه سینه (TOS) به علت گیرافتادن عروق سابکلاوین و شبکه بازویی در قسمت فوقانی قفسه سینه

*سندرم تونل کارپ (CTS) به علت گیرافتادن عصب مدین در مچ دست

*ایجاد ادم بافتی

*جداشدگی عضله مستقیم شکمی (رکتوس ابدومینوس) از خط وسط

فزیوتراپی در اطفال و کودکان

*فلج مغزی

*پولیومیلیت (فلج کودکان)

*کلب فوت

*فلات فوت (کف پای صاف)

*سندرم گیلن-باره

*آرتروگریپوزیس (نوعی بیماری مادرزادی که اگرچه گروهی از عضلات سالم هستند، ولی برخی از عضلات تشکیل نمی شوند و بعضی دیگر به طور ناقص ایجاد می گردند که نتیجه آن تغییر شکل مفاصل است)

*تورتیکولی (گردن گجی مادرزادی)

*مننگومیلوسل (فتق نخاع و پرده های نخاع)

*فلج های زایمانی (فلج کامل یا ناقص عضلات اندام فوقانی به علت آسیب شبکه بازویی به هنگام زایمان های سخت و طولانی)

شيوه هاى تداوى

اصول فيزيوتراپى مشتمل بر شش شيوه يا عنوان اصلى مى باشد.

شيوه اول: الکتروتراپى ELECTROTHERAPY

شيوه دوم: مکانو تراپى MECHANOTHERAPY

شيوه سوم: هايدروتراپى HYDROTHERAPY

شيوه چهارم: فيزيوتراپى ريه CHEST PHYSIOTHERAPY

شيوه پنجم: روشهاى اختصاصى  SPECIAL TECHNIQUES

شيو ه ششم: اموزش وسايل کمکى در راه رفتن نظير Prosthesis و Orthosis

احتمالاً موارد ديگرى هم خارج از نکات شمرده شده در بالا وجود دارد.

در اينحا لازم مى دانم يک نکته مهم را به دوستان و همکاران جوان فيزيوتراپست تذکر دهم  وآن اينکه با توجه به همه ابعاد تداوى دستگاه هاى فيزيوتراپى و جنبه مثبت ان ،اما فقط دستگاه هاى فيزيوتراپى نيست که بيمار را تداوى مى بخشد؛ بعقيده من شايد بتوان گفت تنها ٢٠% همه تداوى فيزيوتراپى مبتنى بر اين دستگاه هاست و تمرينات و ورزش هاى خاصى که لزوماً بايد به بيمار اموزش داده شود،بخش مهم ديگر تداوى  فيزيوتراپى را تشکيل مى دهد.فيزيوتراپى واقعى انجام حرکات و تکنيک هاى ويژه و صحيحى است که فيزيوتراپست با هميارى جسمى و روحى  بيمار و جلب اعتماد او اجرا مى کند و بيمار را شفا مى دهد.