د کوفې د ښارتاريخ اوجغرافيه :

د کوفې ښار حضرت سعد بن ابي وقاص (رض) په ١٧ هجري کال کې د دويم خليفه حضرت عمربن خطاب (رض) په وخت کې د فرات سيند لويديځې غاړې ته جوړ کړ،چې له سينده زيات واټن نه لري .

لومړى دا ښار له لوخو او ونو له ډډونو او پاڼو ځنې جوړ شوی و،چې بيا دې ښار اور واخيست او لو لپه شو،چې وروسته حضرت سعد بن ابي قاص (رض) له خليفه څخه اجازه واخيسته،چې ښارله خټو جوړ کړي ، خليفه ورسره په څو شرطونو دا خبره ومنله :

١–   څوک دې له درېو خونو څخه زيات کور نه جوړوي .

٢– کورونه دې زيات جيګ نه جوړوى او د کور په جوړولو کې دې له نبوي سنت څخه لاروي وشي .

د دې ښارد سرکونو پلنوالى شل گامه او د کوڅو پلن والى يې اوه گامه وه .

لومړۍ ودانۍ،چې په دې ښار کې جوړه شوه،د دې ښار جومات و او د جوړولو طريقه يې داسې و،چې جنگيالي د ښارمنځ ته راغلل او هرې خوا ته يې خپل غشي خوشى کړل او چېرته،چې عشي ولګېدل ترهماغه بريده به جومات وي او له هغه وروسته به ترې کورونه جوړېږي .

د جومات ترڅنګ يې يوه کنده جوړه کړه،چې د دښمنۍ له يرغل څخه يې وساتى او د جومات په ځنگ کې حضرت سعد بن ابي وقاص يوه لويه اوښايسته ماڼۍ جوړه کړه او د(( سعد ماڼۍ )) نوم يې پرې کېښود .

   حضرت علي د جمل له جنگ څخه وروسته،چې پر٣٦ هجرى کال پېښه شوه، د کوفې ښار د خپل حکومت پلازماينه کړه.په دې وخت کې د کوفې ښار ډېر پرمختگ کړى و،ځکه له هرى لورې به ورته خلک راتلل او پکې به يې باغونه او کورونه جوړول .

د قطام د کور پته

له ښاره بهر د فرات سيند ته څېرمه يوه ښايسته او لويه ماڼۍ وه،چې شاوخواته يې د کجورو ونې کرل شوې وې.

د مني د فصل د مياشتې څوارلسمه شپه و او کجورې رسېدلى وې او سپوږمۍ د ونو په منځ کې ځان راښکاره کاوه د او نورو الوتونکيو غږونو دهغه ځاى چوپه چوپتيا ماته کړې و، ښايسته باد به کله کله د ونو زلفې ګومنځولې،په دې چوپه چوپتيا کې يو کور و، چې درې خونې يې درلودې چې گران بيه تورشکونه او بالښتنونه پکې اچول شوي ول.يو تت څراغ د يوې ځوانې نجلې څېره روښانه کړې و،چې زلفې یې پرېشانه وې او له سترګو يې اوښکې رابهېدى او تورو جامو يې ښودل،چې د خپلو عزيزانو وير ته ناسته ده.تپه تياره او يوازیتوب یې يو غنيمت گڼلى و،چې له زړه څخه د خپلو دوو عزيزانو غم تش کړي،چې دواړه پر يوه ورځ مړه شوي و.

قطام څوک وه

قطام د [ شحنة بن عدى ( عيسى )] لور و،چې د ټبرنوم يې (( رباب)) و،چې ښايست او ښکلې څېرې يې په ټول ښار کې مشهوره کړى و،تر دې،چې ورته به د(( کوفى سپوږمۍ )) ويل کېده. د نهروان تر جګړې وروسته يې،چې ورور او پلار یې ووژل شو؛نو د حضرت علي د مخالفینو په لیکه کې ودرېده. قطام ،چلۍ او مکاره ښځه و،چې تل د خپل پلار او ورور د غچ په فکر کې و؛خو له ويرې يې څه په خوله نشو راوړلاى ؛ځکه د کوفى ښار د حضرت علي له پلويانو ډک وو؛نو ناچاره و،چې د خپل پلار او ورور د زړه داغ په زړه کې وساتي او پخپل کور کې وير وکړي. وروسته له دې ، چې قطام د خپل ورور او پلار وير ته کېناسته،خپل ټول خدمتگاران ترې ولاړل او يوازې يو مریې ورسره پاتې شو ،چې له قطام سره يې ژوند کاوه او قطام به هم ورسره د زړه خبرې کولې .

له اموي ځوان سره د قطام دروغجنه مينه

يو ماسپښين قطام خپل مریې،ښار ته په يوې زړې ښځې پسې ولېږه؛شپه شوه؛خو مریې لا نه و راستون شوى،قطام د مريي ناوخته کېدو وارخطا کړه، ولاړه او بيا د خپل پلار او ورور وير ته کېناسته،ناڅاپه يې د پښو کښار واورېد، وارخطا راپاڅېده او غوږ شوه .

وروسته يې د خپل مريي (( ريحان )) د پښوغږ وپېژنده. زړه يې قرار شو او مخې ته ورغله،همدا چې ريحان ته ورورسېده؛نو د ناوخته کېدو علت يې ترى وپوښت. ريحان وويل : ځنډ مې د((لبابه )) له امله و،چې له يو ځوان سره يې خبرى کولي . قطام : ځوان څوک و ؟ ريحان وويل:نه پوهېږم،هر وخت،چې لبابه راغله ؛نو خپله یې وپوښته.

وروسته له دې،چې لبابه راغله،قطام ته يې مخ کړ او ورته يې وويل:لورې! د ځنډ بښنه غواړم. قطام : ته خو مې د زړه ټکور يې،ولې راکره ژر ژر نه راځې؟ لبابه: قطام، مه خپه کېږه! يوه ورځ به خداى دا غمونه پاى ته ورسوي. قطام : ته خو پوهېږې،چې زړه به مې هله يخ شي،چې د خپل پلار او ورورغچ واخلم. لبابه موسکۍ شوه او قطام ته یې مخ کړ. قطام ورته وويل : ترورې راپورې دې خندا کېږي ! چې غچ مې نه وي اخستاى؛نو د زړه اور به مى مړ نشي.

لبابې د قطام لاس ونیو او مريي ته يې وکتل . مريي هم له خونې ووت او هغوى يې ځان ته پريښودل.لبابې وويل : ما ته به څه انعام راکړې،چې داسې کس راپيدا کړم،چې د عزيزانوغچ دې واخلي ؟ قطام په بيړه وويل : ترورې!هغه څوک دى ؟ لبابې وويل : قطام ! بيړه مه کوه ، هغه (( سعيد اموي)) دى . قطام وويل: سعيد څوک دى ؟ لبابې وويل : هماغه ښايسته ځوان چې زړه يې پرتا بايللى دى .قطام وويل : ترورې هغه پېژنم ؛خو پېژندگلوي یې راته څه گټه لري .

لبابه : قطام! آيا په زړه کې دى ورته مينه نشته؟ قطام پر بيړه وويل : نه ! نه ! زه چا سره هم مينه نه لرم . زړه مې دغچ له اوره ډک دى .

لبابه موسکۍ شوه او ويې ويل : ډيره عجيبه او ځیلي نجلۍ يې، تو خو سعيد اموي پېژنې؛نو څنگه دې پرې زړه اوبه نه څښي؟ قطام وويل : نه ! ……نه ! هغه مې نه دی خوښ او نه له بل کوم يو سره مينه لرم، چې په زړه کې مې دغچ د اورلمبې بلې وي؛نو مینه به پکې څنګه وي .

لبابه : اوس چې دغچ په فکر کې یې ؛نو بايد له سعيد سره مينه ولرې،که څه هم د يوې لنډې مودې لپاره وي،سعيد همغه دى،چې ستا غچ به اخلي .

قطام په حېرانتيا لبابې ته وکتل،چې وويني لبابه ورته رښتيا وايي او که ټوکې ورسره کوي او همدا و، چې پوه شوه لبابه ټوکې نه کوي؛نو ویې وويل : رښتيا دې وويل ، د غچ آخيستنې لپاره،بايد پرهغه ميینه شم ،هغه به دې ته غاړه کېږدي،چې زما غچ واخلي ؟

لبابې وويل : هو! که دې کار ته يې غاړه هم کېنښوده ؛نو زه به يې راضي کړم. لبابه څه شېبه چوپ شوه اوبيا یې وويل : لورې! ورسره مینه وکړه که څه هم د يوې لنډې مودې لپاره وي.

قطام : پرې ميینه به شم ؛خو فکر نه کوم ،چې هغه به دا کار سر ته ورسوي. بيا يې لبابې ته مخ کړ او ورته يې وويل : ته وگوره،ته دا خبرې له خپلې ګيډې کوې ، که له سعيد سره دى هم په دې اړه باب خبرې کړي اوهغه هم درسره په دې هکله خبرې کړي دي او که نه ؟ لبابې په سترګو کې قطام ته وکتل او ويې ويل : لورې! پوه شه،چې سعيد دې په عشق کې له څو کالو مخکې ډوب شوی دى ؛خو ستا د پلار په ژوندون یې ددى څرګندونې زړه نه کاوه ؛ځکه چې پلار دې د علي له سرسخته پلويانو ځنې و او سعيد هم همغسې،چې پوهېږې اموي دى او له علي سره له پخوا دښمني لري او د (حضرت) عثمان د وينې غوښتونکې دی.هغه يقين درلود که په تا مارکه وکړى؛نو پلار به دې ورته نه وکړي ؛خو وروسته له دې،چې پلار دې ( د صفين تر جګړې وروسته ) د علي له لارویانو لاس واخيست او د علي د دښمنانو په لیکه کې ودرېد، سعيد وغوښتل،چې په تا مارکه وکړي او څو ځلې يې په دې اړه راسره خبرې هم کړي او دا چې پلار دې جنگ ته تللى و؛نو وخت مې پيدا نه کړ،چې ورسره دا خبره پښه کړم ؛خو چې ( د نهروان په جنگ کې) سعيد ستا د پلار د وژل کېدو خبر واوريد؛نو د خواشينۍ لپاره ما ته راغى او بيا يې راته د مارکې خبره راياده کړه؛خو ما ورته وويل ،چې هغه اوس ويرجنه ده او اوس ددې خبرو وخت نه دى؛خو هغه راته وويل ،چې که موږ دواړه دې يو ځاى نه کړو او زه خپلې مینې ته ونه رسم ؛نو ځان به ووژنم . هغه نن بيا زما کور ته راغى او بيا يې د مارکې خبره راياده کړه ، ما هم ورته وويل،چې پردى شرط کړاى شي ،چې د قطام زړه گوتو ته راوړى،چې له علي څخه دهغې د ورور او د هغې د پلار غچ واخلې،هغه هم راسره ومنله او زما د ځند علت هم له سعيد سره خبرې وې،اوس وايه،چې څه به کوو؟

قطام،چې د لبابې خبرې واورېدې،ويې ويل : ترورجانې ! هغه به پرخپله ژمنه عمل وکړي ؟ علي به ووژني ؟ زه د علي له وژلو پرته بله مهريه نه منم.

لبابې وويل :زه فکر کوم،چې هغه به په خپله ژمنه عمل وکړي او د علي د وژلو واک هم پکې ليدل کېږي؛خو غوره به دا وي،چې هغه پخپله دلته راوړم او دا قول ترې پخپله واخلې، په تېره بیا د مينې اوعشق څو خبرې به هم ورته وکړې او ورته ووايې،چې زړه مې په تا بايللى؛نو ډاډ ولره،چې خپلې موخې ته به ورسې او که دا کار يې و نه کړ او يا ووژل شو ؛نو وینه به يې پخپله غاړه وي،اوس دې نظر څه دى ؟ قطام پر دې خبره لکه د ګل وغوړېده اوويې ويل : هو! دا ښه فکر دى،هغه راوړه؛خو ورته ووايه،چې قطام ستا وړانديز نه دى منلى او دومره ورته زما په اړه خبرې وکړه ،چې زه پرې خپل منتر پوخ کړای شم .لبابې کړس کړس وخندل او ويې ويل : خداى دې عمر ډېر کړه،زه دى لا نه يې يم پېژندلى،انګېرې،چې کم عقله يم ، زما ويښتان په همدې کارونو کې سپین شوي ديََ ډېرو سړیو ته مې ښځې کړي دي او ډېرې ښځې،چې واده ته چمتو نه وې،خلکو ته مې په نکاح کړي دي،په ما ډاډمنه اوسه لکه څرنګه،چې زه په تا ډاډ لرم . بيا لبابې ((ريحان ))( دقطام مريي ) ته غږ کړ او ورته يې وويل : هغه ځوان پېژنې،چې نن شپه مې کور ته راغلى و ؟ او پوهېږى،چې چيرته اوسي ؟ ريحان وويل : هو! پېژنم يې . لبابې وويل: ژر ورشه او ورته ووايه ،چې لبابه ترور دې درسره کار لري . ريحان هم په سعيد پسې ووت .

سعيد اموي څوک و ؟

سعيد اموي يودېرش کلن ځوان و، لا ماشوم و؛چې پلار يې مړ شو او بیا نيکه سرپرستي پر غاړه واخیسته،له نيکه سره یې خپله ځوانۍ د (حضرت) عثمان په کور کې تېره کړه ، هغوى د (حضرت) عثمان له سره سخته پلويانو ځنې وو او کله،چې (حضرت) عثمان ووژل شو ؛نو هغوى له هغه کسانوځنې ول،چې د (حضرت) عثمان د وينې غوښتونکي شول.د جمل په جنګ کې سعيد وجنګيد؛خو نيکه يې زوړ و او په مکه کې پاتې شو.د جمل په جنګ کې يې چې ماته وخوړه ؛نو مکې ته راستون او له خپل نيکه سره اوسېده،چې د صفين په جنګ کې يې هم ګډون وکړ؛خو کله کله به کوفې ته هم راتله،سعيد د قطام د ښايښت په اړه اوريدلي و او څو ځلې يې هم په ستر پرده کې په پټ مخ ليدلى و او زړه يې پرې بايللى و؛خو د مارکې زړه يې نه درلود؛ځکه د صفين تر جنګړې مخکې دهغه پلار د علي له پلويانو ځنې و او کله هم دې ته حاضر نه و، چې خپله لور داسې سړي ته ورکړي،چې اموي وي او له علي څخه د (حضرت) عثمان د وينې غوښتونکې وي ؛خو تر صفين وروسته سعيد هیلمن شو او د يو مناسب وخت په تمه و ، چې خپل عشق گوتو ته راوړي. وروسته له دې،چې د قطام ورور او پلار د نهروان په جنګ کې ووژل شول؛نو لبابې ته راغى اوله هغى يې وغوښتل،چې په دې خير کار کې دهغه او د قطام ترمنځ منځګړې شي اوهغوي دواړه سره يوځاى کړي . لبابې هم په مکر او ټګۍ برګۍ هغه دعلي وژنې ته راوهڅاوه او نور کار يې قطام ته وروسپاره .

سعيد ښايسته او بې تجربه ځوان و،چې د قطام مينى دومره ليونى کړى و،چې په دنيا کې يوه ښځه هم ورته د قطام هومره ښايسته نه ښکارېده.کله،چې لبابې له سعيد سره د قطام په اړه خبرې کولى داسې يې وښودل،چې قطام به ورسره کله هم واده و نه کړي ، چې سعيد ورته وويل،که قطام دې راواده کړه ؛نو پر سرو سپينوبه دې مړه کړم .

د کتاب نوم : نقش قطام در شهادت حضرت علی کرم الله وجهه

لیکوال :جرجی زیدان لبنانی لیکوال