بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

د لوراند او لورین الله په نامه

لومړى څپرکى

 د “عربستان” ټاپو وزمه يا د اسلامي تمدن  زانګو

“عربستان” د اسيا په جنوب ختيځ كې لويې ټاپووزمې دي، چې پراخوالى يې3 ميليونه مربع كيلومټره دى.دا ټاپوزمې د غير متوازي الاضلاع مستطيل په څېر دي،چې شمال ته يې “فلسطين” او د “شام” دښته،ختيځ ته يې “حيره”، “دجله”، “فرات” او  “فارس خليج”، جنوب ته يې د “هند” سمندر،  د “عمان خليج” او ختيځ ته يې سور سمندر پروت دى.

دا ټاپووزمې له پخوا راهېسې پر درېو برخو وېشلى وې:

1 – شمالي او لويديزه برخه يې “حجاز”.

2 – ختيزه او مركزي برخه يي د عربو صحرا.

3 – جنوبي برخه يې “يمن” نومېږي.

په دې  ټاپووزمې كې سترې او تودې دښتې پرتې دي،چې د استوګنې وړ نۀ دي،چې يوه يې هم د “باديه سماوه” دښته  ده،چې نن ورته  “نفوذ”ويل كېږي او بله دښته،چې تر “فارس خليج” پورې پرته ده؛د “الربع الخالي” په نامه يادېږي،چې پخوا يې ددې دښتې يوې برخې ته “احقاف” او بلې ته “دهنا” ويله.د همدې دښتو له امله ددې ټاپووزمې درېمه برخه وچه،بې كښته او د استوګنى وړ نۀ ده.يوازې كله كله د بارانو له امله پکې څه اوبه راغونډېږي،چې ځينې عربي ټبرونه،لنډه موده څړ ته څاروي ورولي.

ددې ټاپووزمې هوا په دښتو او مركزي برخو كې ډېره ګرمه او وچه ده او په ساحلونو كې مرطوبه او په ځينو سيمو كې معتدله ده.

 په دې  هېواد كې يو لړ غرونه هم شته،چې له جنوبه شمال ته غځېدلي چې لوړه څوكه يې نژدې ٢٤٧٠ متره ده.

د سرو او سپينو زرو او ګران بيه تيږو كانونه له پخوا ددې ټاپووزمې له شتمنۍ شمېرل کېږي.

 له څارويو ځنې يې ډېر خلك “اوښان” او “اسونه” روزي او په مرغانو كې “كوتره” او “فيل مرغ”  تر نورو مرغانو ډېر ساتل كېږي.

نن د “عربستان” عايدات د تېلو له رااېستلو او پلورلو له لارې دي،چې د تېلو مركز يې د “احسا‌ء” د “ظهران”  په ښار كې دى.

د زياتې پوهېدنې لپاره لاندې شرح ته پام وكړئ:

“حجاز”:

 له حجازه د “عربستان” شمالي برخه جوړه شوې او ټوله خاوره يې له “فلسطينه” نيولې،د “يمن” تر پولې پورې،د “سره سمندر” پر غاړه پرته ده، يوه غرنۍ سيمه ده،چې دښتې يې د كښت وړ نۀ دي.د “حجاز” مهم ښارونه “مكه” او”مدينه” دي.”حجاز” له پخوا دوه بندرونه درلودل،چې له “جدې” به د مكې خلكو او د “ينبوع” له  بندره به د مدينې خلكو استفاده كوله، دا دواړه بندرونه د “سره سمندر” پر غاړه پراته دي.

مكه معظمه:

“مكه” د نړۍ له مشهورو ښارونو او د “حجاز” د وګړيو ګڼ مېشت ښار دى،چې د سمندر له سطحې نژدې 300 متره جګ پروت دى.د مكې ښار له لرې؛ځکه نۀ ليدل كېږي،چې په غرونو کې پروت دى.

د مکې د ښار تاريخچه

د مكې د ښار تاريخ د حضرت “ابراهيم”عليه السلام له وخته پېل شوى. هغه خپل زوى حضرت “اسماعيل” عليه السلام او مور بي بي”هاجره” يې استوګنې ته، دې ښار ته ولېږل، زوى يې هلته د هماغې شاوخوا له يوه استوګن يوه ټبر سره خپلوي وكړه،.

حضرت ^{“ابراهيم” عليه السلام} د خداى په حکم د كعبې خونه جوړه كړه او د يو لړ سمو روايتونو په رڼا كې ليدل كېږي،چې كعبه د حضرت نوح عليه السلام يادګار و، چې حضرت “ابراهيم” ^{عليه السلام} بېرته جوړه كړه.

مدینه :

د مکې په شمال كې يو ښار دى، چې تقريبا ٤/٥١٨ کيلومټره (90 فرسنګه) ترې لرې ده. په شاو خوا كې يې باغونه دى او ځمكه يې د ونو ودې او كښت ته تياره ده. له اسلام مخکې نوم يې “ثيرب” و او د پېغمبر اکرم تر هجرت وروسته ورته “مدينة الرسول” ويل كېږي. بيا وروسته د اسانتيا لپاره ترې مضاف اليه لرې كړ او نوم يې مدينه شو.

 په  تاريخ كې لولو: لومړي خلك،چې پردې ځمكه اوسېدل، د “عمالقه” ټبر و او بيا د “يهودو” ټبر و او ورپسې “اوس” او “خزرج” وو،چې په مسلمانانو كې ورته “انصار” ويل كېدل.

 مدينه،د “حجاز” د نورو سيمو پر خلاف د يرغلګرو له لوټه خوندي پاتې شوې او د “روم” او “فارس” د امپراتورۍ د تمدن آثار پکې نۀ ليدل كېږي؛ځكه ځمكې يې د كښت وړ نۀ وې او د اوسېدو وړتيا يې هم نۀ درلوده؛نو ځكه د دې ارزښت يې نۀ درلود،چې يرغل پر وشي.

تر اسلام مخكې عرب

له اسلام مخكې د عربو پېژندو ته له لاندې سرچينو ګټه اخيستاى شو:

1 _ “تورات”؛سره له دې،چې ډېرې اړونې پکې شوې دي.

2 _ په منځنيو پېړيو كې د روميانو او يونانيانو ليكنې.

3 _ مسلمانو مورخينو ليكلي تاريخونه.

4 _ ختيځ پوهانو راسپړلي لرغوني آثار.

واقعي ده،چې له ډېر وخت راهېسي،د “عربستان” په ټاپووزمه كې ډېرو ټبرونو ژوند كړى،چې د وخت په تېرېدو،پېښو له منځه وړي دي؛خو په تاريخ كې د لاندې درېو ټبرونو نومونه تر نورو ډېر ځلېدلي دي، چې نور ټبرونه ترې راټوکېدلي دي:

1_“بائده”:

 د پوپنا شوي په مانا ده؛ځكه دا قوم د پر له پسې سرغړونو له امله،په ځمكني او اسماني بلاګانو نابود شوى و.كېداى شي دا هماغه د “عاد” او “ثمود” قومونه وو،چې په قرآن شريف كې هم راغلي دي.

2_“قحطانيان”:

 د “يعرب بن قحطان”  زامن دي،چې په “يمن”  او د “عربستان” په جنوبي برخو كې مېشت وو،چې ورته اصيل عربان ويل كېږي او ننني يمنيان  او د اسلام په لومړيو كې دوه ټبرونه؛”اوس” او “خزرج” هم د “قحطان” له ځوځاته دي.قحطانيانو ډېر حكومتونه درلودل او د “يمن”  په ودانۍ او جوړونه كې يې خورا كوښښ كړى او تمدنونه يې پر يادګار پرېښې دي.

نن د هغوى كتيبې او ليکنې په علمي اصولو لوستل شوې،چې تر يوه حده يې د قحطانيانو پر تاريخ رڼا اچولې او څومره،چې له اسلام  مخکې، د عربي تمدن په باب خبرې كېږي؛ ټول په همدې “يمني” ټبر پورې تړاو لري.

3 _“عدنانيان”:

 د حضرت “ابراهيم” ^{عليه السلام} د زوى اسماعيل ^{عليه السلام} زامن دي. ددې قوم د ريښې په باب به په راتلونكې كې بحث وكړو؛خو په لنډو يې راخلو :

 “ابراهيم”^{عليه السلام} موظف شو،چې خپل زوى حضرت اسماعيل ^{عليه السلام} او مور يې حضرت “هاجره” مكې ته ولېږي. حضرت “ابراهيم”  ^{عليه السلام} هغوى له فلسطينه يوې وچې او ژورې درې؛”مكې” ته ولېږل؛خو خداى پرې ولورېد او د “زمزم چينه” يې ور  برخه كړه .

 حضرت “اسماعيل”  ^{عليه السلام} د “جرهم” له ټبر سره خپلوي وکړه،چې مکې ته نږدې اوسېدل او خداى زامن وركړل، يو يې عدنان و، چې نسب يې حضرت “اسماعيل”  ^{عليه السلام} ته رسي. د عدنان زامن پر بېلابېلو ټبرونو ووېشل شول،چې مشهور يې “قريش” او بيا په قريشو كې “بني هاشم” وو.

د عربو عمومي اخلاق

له دې بحثه مطلب هغه خويونه او ټولنيز آداب دي،چې له اسلام مخكې په عربو كې وو. په يوه عمومي كتنه كې د عربو لنډې ځانګړنې دا دي:

د جاهليت د وخت عرب،په تېره بيا د “عدنان” زامن، ارت لاسي او مېلمه پالي وو. په امانت كې يې ډېر لږ خيانت كاوه، د تړون ماتول ورته نابښوني ګناه وه،د عقيدې په لار كې له ځانه تېر او د فصاحت خاوندان وو. پكې ډېر د قوي حافظو خاوندان وو،چې شعرونه او خطبې يې يادولې او په شعر او وينا كې په خپل وخت كې تر ټولو مخكې وو. مېړانه يې د خولو متل وه. پر اس سپرېدو او غشي اېشتو كې يې ځانګړى مهارت درلود او له دښمنه تېښته يې بده ګڼله؛خو پردې سربېره،څه اخلاقي يې فسادونه درلودل،چې د هغوى ټولې ځانګړنې يې له منځه وړې وې او كه د شپږمې پېړۍ په منځ كې پرې له غېبه د اسلام د رحمت وړانګې نۀ واى لګېدلې؛نو د “عدناني” عرب يو تن به هم نۀ واى پاتې او يو ځل بيا به د “بائده” عربو لړۍ راژوندۍ شوې وه.

حضرت “علي” (ک) هم په يوه خطبه كې له اسلام مخكې د عربو حالات ډېر د تاسف وړ ښوولي دي:

((خداى تعالى حضرت “محمد” (صلی الله عليه واله) نړيوالو ته وېروونكى او د وحې او خپل كتاب پېغمبر وټاكه. حال دا چې تاسې عربو ډېر بد دود او دين درلود او په بدو ځايو كې اوسېدلئ؛ په وچو دښتو،مارانو او ملخانو كې مو ژوند كاوه،مردارې اوبه مو څښلې او بد خواړه (د خرما د زړيو اوړه او څرمښكۍ) مو خوړل. د يو بل وينې مو تويولې.له خپلوانو سره مو راشه درشه نۀ درلوده. د بوتانو عبادت مو كاوه او همېشه مو ګناهونه  كول.))

موږ د “حجاز” د خلكو پر ژوند لا پوهېدو ته د “اسعد بن زراره” کيسه را اخلو:

 په مدينه كې په كلو كلو د “اوس” او “خزرج” د ټبرونو په منځ كې د جګړې اور بل و؛يوه ورځ د “خزرج” د ټبر يو مشر “اسعد بن زراره” مكې ته ولاړ،چې د قريشو مالي او پوځي ملاتړ تر لاسه كړي او د خپل پلار نيكه دښمن له منځه يوسي. هغه د پخوانۍ دوستۍ له مخې،نېغ د “عتبه بن ربيعه”  كره ولاړ او د خپل راتګ موخه يې ورته وويله.

عتبه ورته وويل: “موږ دې غوښتنه منلاى نۀ شو؛ ځكه نن موږ څه عجيبه کورنۍ ستونزې لرو؛په موږ كې يو سړى راپاڅېدلى او خدايان مو بد ګڼي،نيكونو ته مو بې عقله وايي او په خوږه ژبه يې يوه ډله ځوانان هم په  ځان پسې كړي او له همدې لارې يې په موږ كې ژور اختلاف پيدا كړى،چې د حج موسم وي؛نو له “شعب ابوطالبه” بهر راوځي او په “حجر اسماعيل” كې كېني او خلك خپلې لارې ته رابولي او چې حج تېر شي؛نو په “شعب ابوطالب” كې وي.”

“اسعد”مخكې له دې،چې د قريشو له نورو مشرانو سره وګوري؛نو هوډ يې وکړ،چې مدينې ته ستون شي؛خو د عربو په دود يې زړۀ وغوښتل ، چې د خداى د كور زيارت وكړي؛خو عتبه وېرولى و،چې كېداى شي،د طواف پر مهال د هغه سړي خوږ غږ درباندې اغېز وكړي. بلخوا، بې د خداى د كور  له زيارته هم له مكې وتل بد ګڼل كېدل؛خو په پاى کې،چې نۀ سيخ وسوځي او نۀ كباب، په خپلو غوږونو كې مالوچ كېښوول،چې د هغه سړي خوږې خبرې او غږ وا نۀ وري. اسعد غلى “”مسجدالحرام”” ته ننووت او طواف يې پېل كړ. په لومړي طواف كې يې سترګې پر پېغمبر اکرم (ص) ولګېدې؛و يې ليدل چې يو سړى په “حجر اسماعيل” كې ناست دى او يوه ډله “بني هاشم” ساتندويان ترې راتاو دي ؛ خو له دې وېرې،چې د پېغمبر اکرم خبرې پرې اغېز و نۀ کړي؛مخكې را نۀ غى. په دويم طواف كې يې له ځان سره وويل: دا څه د بې عقلو كار دى، چې زه يې كوم؟ كېداى شي سبا په مدينه كې په دې باب وپوښتل شم؛نو بيا به ورته څه ځواب وركوم؟! نو اړينه يې وګڼله،چې د پېښې په باب څه معلومات لاس ته راوړي. څو ګامه رامخکې شو او په جاهلي دود يې سلام واچاوه او ويې ويل: انعم صباحا !

پېغمبر اکرم ورته وويل: زما خداى تر دې غوره سلام اچول را لېږلى دى او هغه ((السلام عليكم)) دى. بيا اسعد د موخو په باب وپوښت، چې پېغمبر اکرم ورته په ځواب كې د انعام سورت 151 او 152 آيتونه وويل، چې پکې د جاهليت د وخت د عربو ټول روحيات راغلي وو.

 دا دوه آيتونه د هغه ملت د ټپونو ملهم وو، چې يو سل و شل كاله له يو بل سره جنګېدلي وو؛نو ځكه يې د اسعد پر زړۀ اغېز وكړ او ځاى پر ځاى يې اسلام راووړ او له پېغمبر اکرمه يې وغوښتل،چې “يثرب” ته يو مبلغ ولېږي، پېغمبر اکرم هم حضرت “مصعب بن عمير” (رض) ولېږه.

 كه ددې دوو آيتونو مانا ته ځير شو؛نو د عربو له حالاتو به ښه خبر شئ؛ ځكه په آيتونو كې په ډاګه شوې، چې ناوړو اخلاقي ناروغيو د عربو ژوند ګواښه؛ نو ځكه موږ آيتونه له ژباړې سره راوړي دي.

قُلْ تَعَالَوْاْ أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلاَّ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلاَ تَقْتُلُواْ أَوْلاَدَكُم مِّنْ إمْلاَقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلاَ تَقْرَبُواْ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ = (ورته) ووايه : (( راشئ، ستاسې پالونكي، چې پر تاسې څه حرام كړي، درته ولولم :” دا چې څوك له خداى سره مۀ شريكوئ او له  مور و پلار سره نېكي وكړئ او خپل اولاد د تنګسې  له (وېرې) مۀ وژنئ ،موږ تاسې او هغو ته روزي وركوو او ناوړه چارو ته ښكاره وي كه پټ، مۀ نژدې كېږئ  او هغه نفس (انسان)،چې خداى دروند ګڼلى، مۀ وژنئ ؛ خو پر حق ( او د استحقاق له مخې ) دا هغه څېزونه دي، چې خداى درته د هغو سپارښتنه كړې ده، ښايي چې له عقله کار واخلئ. “

وَلاَ تَقْرَبُواْ مَالَ الْيَتِيمِ إِلاَّ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُواْ الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ لاَ نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُواْ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَبِعَهْدِ اللّهِ أَوْفُواْ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ = او د يتيم ( پلار مړي ) مال ته تر هغه مۀ نژدې كېږئ، څو د مړانې منګ او ځلميتوب ته نۀ وي  رسېدلى؛خو په غوره توګه پکې تصرف کړاى شئ او په  مچ او تول كې بشپړ انصاف وكړئ، موږ پر هر چا د هغه  تر وسې هومره  پېټى ږدو او چې کله ( د منځګړتوب يا شاهدۍ لپاره) خبرې كوئ؛نو په عدالت يې وكړئ،كه څه هم (ستاسې) د خپلوانو (په باب) وي ا و له خداى سره ژمنه پوره كړئ . خداى تاسې ته ددې څيزونو سپارښتنه كوي، ښايي چې نصيحت ومنئ .

ددې آيتونو مضامين او له “اسعد” سره د پېغمبر اکرم خبرې راښيي دا ټول ناوړه خويونه د هغه وخت په عربو كې وو؛نو ځكه د خداى استازي “اسعد” ته د خپلو موخو بيانولو لپاره دا آيتونه ولوستل.( اعلام الورى/ 35 – 40 او همداسې بحار الانوار،19 ټوك \8-)

سرچینه : د رسول اکرم (ص) ژوند، لیکوال : شیخ جعفر سبحاني