بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

سید جمال الدین الافغانی الحسیني او د اسلام بیاژواکي

سریزه

افغان سید جمال الدین په خپلې زمانې کې د اسلامي ویښتیا بنسټګر او د استبداد، ناپوهۍ او د ښکېلاک له جغه د ژغورنې مخکښ وه. پر مبارزې یې له هېواد دننه او دباندې شننې شوي او وګړه یې دومره خوله په خوله وه چې څنګه یې نامه اخلې؛ نو وايي: افغان سید جمال الدین!

تاریخ مو دغسې هسک نامي درلودل. دلته یو اندیاله له یوه نوي کونجه د سید مبارزې پر څرنګوالي او منځپانګې څېړنه کړې چې نوي کهول ته د څنګه مبارزې لار پرانځي، څنګه پر دیني ویاړنو ډډه ولګوي او اوس چې د سید د مبارزاتي لیکې تشه ده، څنګه یې ډکه کړای شي. دلته موضوع په لاندې عنوانونو کې رانغاړو او تمه ده چې تر پایه یې ولولئ.

مسلمینو چې ذلت وننګېره؛ نو اسلامي هویت ته یې ورمخه کړه

سید جمال الدین د دین د منځپانګې په اړه هم ښه ټکي درلودل

سید جمال تر سوکه سوکه او رو رو حرکاتو،اغېزمنو او ناڅاپي حرکاتو ته ورمات و

د دیني سمونپالو خوځښتونو د قوت او کمزورۍ ټکي

د سید جمال الدین الافغاني د ارمان پلی کوونکی

له یوه وخته روسته له اسلامه ناوړه پوهېدنه د مسلمینو د ځوړتیا لامل شو؟

نوې پوښتنې له دینه د نویو ځاوبونو اخستو لاملېږي

په قرآن کې د اقوامو د ذلت علت

د مسلمینو د ځوړتیا علت

د مسلمینو ځوړتیا له دین څخه بهر عواملو راولاړ شوې وه

د دیني اندنې د بیاژواکۍ ( د دیني تفکر احیا) د مانا او مفهوم په باب ویینه کوو؛ ځکه د دیني اندنې بیاژواکي یا د اسلام بیاژواکي یا په عام تعبیر اسلامي خوځښت داسې مانا او مفهوم پیدا کړی، چې په دیني ادبیاتو کې مو دود شوی دی.

د مسلمانانو پر وړاندې د «احیا» او بیاژواکۍ مانا.

«احیا» د لفظ او مانا له اړخ یو سوچه اسلامي مفهوم دی او کله چې په پینځمې لېږدېزې پېړۍ کې امام ابو حامد غزالي ته وینو چې د «احیاء علوم الدین» کتاب لیکي؛نو په څرګنده یې منو چې د «احیاء» مفهوم په اسلامي فرهنګ پورې تړاو لري او د دیني ټولنې له اړتیاوو راولاړ شوی یو مفهوم دی او یو کار دی چې لومړی درجه دیني عالمانو لاس ورغځولی دی.

په لویدیځ کې «دیني سمونه»

ښه ده چې دا لفظ او مانا له هغه لفظ او مانا سره پرتله کړو، چې تر «لوتري» خوځښت روسته په اروپایي ادبیاتو کې رادبره شوه.

هلته د «رفورم» تعبیر کاریږي، چې په «دیني سمونې» یې ژباړلی دی او البته سمه ژباړه هم ده. رفورم د تازه او نوې بڼې ورکولو پر مانا ده او سمونه (اصلاح) هماغه کار دی چې پایله یې د نوې بڼې رامنځ ته کېدنه ده؛ خو په اروپایي ادبیاتو کې یې د بیاژواکۍ خوځښت revivalism  ژباړلی دی. دا یو تعبیر دی چې دوی یې د «لوتر» او «کالون» په څېر کسانو فعالیت ته نه کاروي؛ خو په ژباړې کې ملزم شوي چې د revival کلمه وکاروي، چې د «احیا» د کلمې دقیقه ژباړه ده.

 ارواښاد علامه اقبال لاهوري پر خپل کتاب reconstruction نامه ورایښې، چې د «بیارغاونې» پر مانا ده، چې په حقیقت کې «بیا رغاونه» بې له «بیا پوهېدنې» بل څه نه دي. په هر حال دلته درې تعبیرونه لرو: «دیني سمونه»، «دیني بیارغونه» او «دیني بیاژواکي».

بیارغاونه او سمونه یا نوې او تازه بڼه ورکونه په موږ مسلمانانو کې دومره فرهنګي مخینه نلري؛ خو احیا (بیاژواکي) یې لري.

په دوو څانګو کې د دین بیاژواکي

د دین بیاژواکي په دوو اړخونو پورې تړاو لري: دین هم یو منځپانګه او ماهیت لري او هم یو وجود او تنه. د دین منځپانګه د پېغمبر(ص) له لوري رارسېدلی احکام، دیني معارف او پوهاوی دی. د دین وجود او تنه؛ هغه دین دی چې په ټولنه کې چلېږي؛ هغه بنسټونه دي چې په دین پورې اړوند او له مخې یې رادبره شوي دي؛ هغه اړیکې دي چې د خلکو ترمنځ د دینولۍ په دلیل ټینګې دي، کوم روحانیت چې رامنځ ته کېږي، دیني حکومت چې رادبره کېږي، کتابونه چې لیکل کېږي، د بېلابېلو مذاهبو ترمنځ چې جګړې پېښېږي او ډلې ډلې کېدل چې د یو دین او یوې دیني ټولنې تنه سره جلا کوي؛ دوی ټول د دین بهرنی وجود دی.

کله چې د دین بیا ژواکي وایو، ځینې وخت مراد مو هغه بیا ژواکي ده چې د دین په منځپانګې پورې تړاو لري او کله مو مطلب هغه بیاژواکي ‍ده چې د دین په بهرني وجود پورې تړاو لري. البته د دین منځپانګه (یعنې څه چې د پېغمبر(ص) له لوري رارسېدلي) بیا ژواکېدای نشي؛ یعنې هماغه ده چې راغلې ده، او د دین متن او نص دی او لاس وروړل کېدای او لاسوهنه پکې کېدای نشي.

د دین د منځپانګې بیاژواکي

خو د دین د منځپانګې په اړه باید دیني معرفت او پوهاوي ته هم اشاره وکړو؛ ځکه څه چې له دینه را تر ګوتو کېږي، هغه درک او پوهه ده، چې له دینه یې لرو او دا درک د بیاژواکۍ وړ دی؛ یعنې کله رکود او پر ټپه ولاړ حالت ته ورمخه کوي او کله دا درک د احیاګر او بیاژواکي له نظره، سمه پوهېدنه نه ده او د شارع له غوښتنې سره اړخ نه لګوي؛ نو ځکه باید بیاژواکې یا سمه شي. نو ځکه دې ته د دین په منځپانګې پورې اړوند بیاژواکي وایو چې دقیقه مانا یې له دینه بیا پوهېدنه ده، چې دا بیا يوهېدنه ډېرې انګېزې او وزلې لري او له اهمو وزلیو یې نوې او تازه معیشتي او توکیزی – مادي اړتیاوې دي، چې په دیني ټولنه کې رادبره کېږي او یا نوې پوهاوی دی چې دینوال یې پیدا کوي او په ټولیز ډول د معرفت او پوهاوی نوې څانګې، چې په نړۍ کې رامنځ ته کېږي، دا ګرد سره دینوال د خپلو دیني پوهایو او معارفو بیا پوهېدنې ته وربولي.

د دین د وجود بیاژواکي

خو د دین د وجود بیاژواکي بله مانا لري. کله یو محیی او بیاژواکی خپله هڅه د دین رامنځ ته کولو ته وراړوي: په هغه ټولنه کې چې دین ته بې اعتنایي کېږي او د خلکو خپلمنځي اړیکې پر دیني بنسټ نه وي او په لنډو دین په ټولنې کې تری تم یا پکې تش د دین نامه شته؛ خو ځینو کسانو، واکمنو او شیخانو د دنیوي نامشروع ژوند وزله کړې او ناوړه ګټنه ترې کوي، یا دینوال دي خو دین یې عزتمن کړي نه؛ بلکې اپوټه ذلیل کړي یې دي؛ دا ټول د دین په بهرني وجود پورې تړاو لري او محیی په ټولنه کې د دین بیاژواکۍ ته هڅه کوي، د ناوړه ګټنه کوونکیو لاسونه لنډوي، دیني بنسټونه بیاځلي او په سمه مانا مستقر او پر پښو دروي، ټولنېزې اړیکې په سمه او مشروع توګه د دیني لارښونو له مخې رامنځ ته کوي، مسلمینو او دینوالو ته یې دیني عزت ورګرځول او په څېر یې.

نو په دې لنډه او تنګه توضیح کې چې مې درته وویله، د دین بیاژواکي دوه تړاوونه پیدا کوي: یو د دین منځپانګه او بل د دین وجود او په دې پورې اړه لري چې محیي دیني ټولنه دې کوم یوه تړاو ته اړین بولي؛ نو هماغې لوري ته به ورمخه کړي او بیاژواکۍ ته به یې ملا وتړي.

په اسلامي هېوادونو کې څه له پاسه یوې پېړی راهیسې اسلامي خوځښتونه رادبره شوي، دا چې عوامل او انګېزې یې څه دي، لږو ډېرو یې په اړه خبرې کوو.

مهمه انګېزه یې له دین سره مینه درلودل دي. که یو قوم له دین سره مینوال نه وي او څه ښه والی، قوت، ځواک او چاره سازي پکې و نه ویني؛ نو ښکاره ده، چې په بیاژواکی، سمونې او بیارغاونې پسې به یې ورونه دانګي؛ نو ځکه له دین سره پایښته مینه درلودل، دین چاره ساز او د عزت لامل بلل د سمونپالي او بیاژواکي خوځښتونو د رادبره کېدو آریزه لاره چاره او زمینه ده؛ خو البته دا کافي نه ده، که څه لازم ده. کېدای شي یوه دینواله ټولنه له دینه غلط او ناسم درک او پوهه ولري او په عین حال کې دین ته مینواله وي او خپله همدا غلط پوهه عین دین او عین د خدای مراد وبولي او ټینګار او تعصب هم پرې کوي او په عین روسته پاتېوالي او ځوړتیا کې په دینوالۍ هم ویاړي؛ نو ځکه له دین سره مینه، نمانځنه او تقدیس یې یو لازمي چار دی؛ خو کافي نه دی.

مسلمان تر یو وخت روسته دې ته ځير شول چې د تمدن له کاروانه روسته پاتې شوي او تر لاسلاندې شوي دي. دا یو احساس او ننګېرنه وه چې عامو مسلمینو او په تېره اندیالو او دردمندانو یې درلوده او لیدل یې چې د نړۍ په نورو ځایونو، اقوامو او ملتونو کې علوم، زور او ځواکونه رامنځ ته شوي، چې په اسانۍ له مسلمینو وروړاندې کېدای او پرې لاسبرېدای شي، حکم او امر ورباندې وچلوي او خپله رایه او فرهنګ پرې واکمن کړي. د نورو د دې وړاندېتوب او د مسلمینو د روستوالي پر وړاندې، دوه غبرګونونه انګېرل کېدل: یو ځان تسلیم او ورسپارل او بل درېدل او تسلیمېدو ته غاړه نه ایښوول؛ خو درېدل زور او ځواک غواړي، په تشو لاسونو د هغه قوم پر وړاندې درېدنه او مقاومت چې له توکیز او مانیز – مادي او معنوي پلوه درنه مخکې وي، هډو څه مفهوم نلري. اوس نو د اسلامي خوځښت آریزه پانګه دا وه هغوی چې څوار – مقاومت کاوه، تشخیص یې کړه، چې د مسلمانۍ په زور مقاومت کړای شو او د اسلام له زېرمتونه، غوره وسله تر لاسه کولی او ځان د غلیم پر وړاندې سنبال او ټینګولای شو. دا ددې مشرانو نومېرنه – تشخیص و، دوی ګروهن وو، چې په مسلمانانو کې یو پټ ځواک او زور شته، چې ښه ګټنه ترې شوې نه ده؛ بلکې ددې پر ځای چې عزتمن یې کړي، ذلیل کړي یې دي او له همدې ځایه اسلامي خوځښت انګېزه او زور واخېست.

دا مانا چې مسلمین پر زېرمو ناست دي؛ خو نه یې پېژني، شتمن دي؛ خو د نېستمنو په څېر ژوند کوي او د اقبال لاهوري په ونیا: «دلی دارند و دلداری ندارند» ددې لامل شوي، چې د اسلامي هویت ورستنېدا ته غږ پورته شي.