بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

سید جمال الدین د دین د منځپانګې په اړه هم ښه ټکي درلودل

سید د دین بهرنۍ تنې ته پر ورپاملرنې سربېره د دین منځپانګې ته هم پاملرنه درلوده، له ده نه په راپاتې مقالو کې لولو، چې په ځینو ځایونو کې یې د مسلمینو په دیني درک او پوهېدنې نیوکې درلودې او په تېره د قضا و قدر په باب یې ښه ټکي ویلي دي. وايي همدا قضا چې اوس یې مسلمین له سرچینې زهرجنې اوبه څښي او د عمومي مسمومیت لامل شوی یې دی او هر څه پر خدای او غیبي ځواکونو ورتپي او خپله فلک وهلي، بې حاله او ذلیل ناست دي، کوم کار ته لاسونه نه ورغځوي؛ دا هماغه څه دي چې یوه ورځ د مسلمینو آریز خوځونکې او د ډډې وهلو آریز ځای یې و او له امام غزالي نقلوي چې دا مفاهیم په خوځښت پورې تړاو لري نه په سکون او پر ټپه ولاړ حالت پورې؛ یعنې باید په خوځون – حرکت او خوځښت کې وواست چې پر خدای مې بروسه کړې یا مقدره ده چې دغسې یا هاغسې وشي، نه دا چې کېنئ او توکل او تقدیر پلمه کړئ.

دا چې یو لړ اسلامي مفاهیم مسخ، اړول شوي او بد پوهېدل شوي او په خپل وار یې د مسلمینو پر ځوړتیا ورزیاته کړې؛ نو ځکه سید له عالمانو غوښتل چې خلکو ته دې له سره دا مفاهیم تعریف او وروپېژني او له اذهانو دې یې ناسمې ماناوې وروڅنډي.

ولې د سید پیغام اغېزمن نشو؟

دلیل یې دا و: لومړی یې خپله نیغ په نیغ ماتې، دویم د سرباندې – فوق العاده سیاسي زهرجن تشیال شتون او د مسلمانانو د واکمنو ستره ځوړتیا، انحطاط او د پردیو لاسپوڅي یې؛ خو تر ده روسته اغېزې یې برکتي شوې، کله چې خپله په زهرو شهید کړای شو، زده کړیالانو یې یعنې ارواښاد محمد عبده او ورپسې رشید رضا د ده کار وغځاوه.

دې زده کړیالانو کار څېړنیز او اندیز اړخونه خپل کړل، ځير شول چې له فرهنګي اړخ په مسلمینو کې داسې کمزورۍ دي، څو سمې فرهنګي زمینه سازۍ ونشي، سیاسي حرکتونه به پکې ښه اغېز پرېنباسي او له همدې لامله یې د فرهنګي زمینو په بیارغاونه لاس پورې کړ او د خلکو په دیني زده کړو لګیا شول. د سید جمال خوځښت خپلو زده کړیالانو ته ورزده کړل، چې د مسلمینو د ځوړتیا یو له لاملونو دادی، چې دین یې دروند شوی او په مسلمانانو کې د دین په نامې ډېر فکرونه دود شوي، چې هډو دیني نه؛ بلکې دین ته زیانمن دي.

روسته دې کار ته په ایران کې ارواښاد ډاکتر علي شریعتي د «دیني فرهنګ» نامه ورکړه؛ یعنې هغه فرهنګ چې خوځښت پنځوونکی نه دی او مسلمین یې پر یو لړ لفاظیو او ویینو بوخت کړي، که نړۍ اوبه یوسي؛ نو دوی به خوب یوسي او په ژوند کې به یې هیڅ واقعي اغېز ونلري. دا د سید جمال ښوونه وه چې مرحوم محمد عبده وغځوله او رو رو د مسلمانانو په ټولنه کې د یو داسې غورځنګ په توګه اوڅار شوه، چې دین دې له زوایدو وڅنډل او په خپله ړومبی بڼه دې وپسولل شي.

نو ځکه نباید د سید جمال خوځښت یوازې د ده په پېر کې محدود او را ایسار کړو، کوم زده کړیالان یې چې رادبره کړل او کوم خوځښتونه یې چې راوپنځول او رو رو یې مېوه ونیوه. لکه په افغانستان کې ارواښاد محمود طرزي نیغ په نیغ په ایران کې یې مرحوم شریعتي په غیر مستقیم ډول د سید جمال د خوځښت پالل شوي اندیالان دي. هیڅ وخت د یو تاریخي شخصیت اړخونه یې په خپله زمانه کې نه رالنډېږي؛ نو ځکه د ارواښاد محمود طرزي او مرحوم شریعتي کارونه باید د سید جمال الدین افغاني د کار غځونه وبولو او ډېری وګړي چې د دوی له حرکته اغېزمن شوي؛ نو دوی هم د سید جمال په جام څښلي؛ آریز ساقي او ویشوونکی سید دی، که څه لاس یې په ښکاره نه لیدل کېږي.

په سیاسي – ټولنیزو خوځښتونو کې د سید جمال الدین افغاني اغېز

سید هېښنده ، خورا ځیرک او زیارکښ انسان و او اغېزې یې دومره پراخې وې چې په ظاهري سترګو نه لیدل کېږي. د ایران سید محمد طباطبایي ته یې (چې هغه مهال په نجف کې و) لیک ورولېږه، او دا هماغه څوک و چې د ایران په مشروطه غورځنګ کې یو له دوو سترو عالمانو شو. مرحوم میرزای شیرازي د سید جمال الدین افغاني په هڅونه په ایران کې د تنباکو د تحریم خوځښت پیل کړ، چې انګلیس یې پر ګونډو کړ په اهلسنتو کې یې محمد عبده، رشید رضا او نور پیاوړي زده کړیالان ول. د افغان سید جمال الدین د اسلام تر منځپانګې او دیني پوهاوی د اسلام د وجود او تنې بیاژواکۍ ته ورمخه وه. تر هر څه ډېر یې د مسلمینو عزت ته ورپام و. د مسلمینو د عزت تاریخ یې مخې ته پروت و، کړېده چې ولې دا تاریخ نه بیاځلي کېږي یا نه غځېږي او مسلمانان دغسې تشلاسي شوي دي. او د دې چار علت یې دا باله چې مسلمینو خپل اسلامي اخلاق له لاسه ورکړي او د رښیتنولۍ، انسانیت، پاکۍ او ځیرکۍ پر ځای یې دروغ او نفاق خپل کړي دي. بل دا خپل یووالی یې له لاسه ورکړی او له لامله یې پردي او غلیمان ورباندې لاسبري شوي دي. دا چې د دین د وجود په اړه خوځښت د دیني فکر او د دین د منځپانګې په باب له خوځښته جلا کېدای نشي؛ نو سید دې اړخ ته هم پاملرنه درلوده او په دې باب یې څه خبرې هم کړي؛ ته وا چې په دې اړه یې خبرې لومړی ډېرې لږې وې، او دویم د سیاسي خوځښتونو په ترڅ کې یې نغښتې وې، او د ډېر راښکاره کېدو مجال او اجازه یې پیدا نه کړه.

د سید جمال الدین افغاني په آثارو او اندنو کې علم ته پاملرنه

څوبمن یم چې دلته یو ټکی ورزیات کړم: سید د نیچریه (یا ماده پالو) پر ضد، د ارنست رنان په ځوابیه او هم د ښوونې راښوونې په مقالو کې د لویدیځ علم او په خپل تعبیر یې فلسفې ته ځانګړې پاملرنه درلوده. سید څرګندوي، فلسفه داسې  څېز دی چې موږ ختیزوال ترې بې برخې یو، له فلسفې د سید تعبیر د علت موندنې او د علمي روح درلودو پر مانا ده او دا هغه څه دي، چې سید د خپلې زمانې د مسلمانانو ټولنه ترې بې برخې ګڼله او ګروهن و، چې بیاځلي یې راژوندۍ کړي. یوه بېلګه راوړي: یو عالم ګرده شپه تر ګهیځه تر ډیوې لاندې مطالعه کوي؛ خو یو ځل هم له ځانه نه پوښتي، چې ولې که ددې ډیوې ځګ واخلم؛ نو لوګي به وکړي او که دا ځګونه وي؛ نو لمبه به یې نرمه او همواره سوځي او لوګی به نه کوي. د ډیوې تر رڼا لاندې په لس ګونو کتابونه لولي؛ خو یو ځل یې هم دې مرستندویه ډیوې ته نه ورپامېږي؛ چې څنګه جوړه شوې ده. سید دا په فلسفه پېژندنې کې شمېري او مسلمین فلسفه پېژندنې ته راهڅوي او ورته نه پاملرنه د مسلمانانو یوه نیمګړنه بولي، چې ما د علمي روح په درلودو تعبیر کړه. د ارنست رنان په ځوابي مقاله کې ځانګړي ټکي شته، چې وړ ده ویینه پرې وشي.

ارواښاد علامه اقبال لاهوري او ارواښاد ډاکتر علي شریعتي –  چې له اقبال لاهوري یې الهام اخستی – پر سید جمال الدین نیوکه کوي، چې خپل ټول عمر یې په دربارونو او د سلاطینو ترمنځ په تلو راتلو کې تېر کړ، کاشکې داسې یې نه وای کړی او خپل وخت یې د ولسي پرګنیو د راویښودلو او خبرولو لپاره لګولی وای؟

د سید جمال الدین ژوند لیک ته په کتو، دا نشو ویلای چې له خلکو سره یې مخه نه وه او نه یې سروکار ورسره درلود، ولسونو ته یې اورینې ویناوې اورولی؛ مخه یې یوازې روښانفکرانو عالمانو ته نه وه. خو په ظاهره د سید تشخیص دا و، چې غوره ده خپله خبره د عالمانو په خوله وکړي. هغه شیعه مفتي چې د تنباکو د تحریم فتوا ورکړه لکه هم خلکو د سید له اړخ نه منله، که خپله یې دا فتوا ورکړې وای؛ نو حداکثر د یو سیاسي مهجور نظر په څېر، نه یې څه غبرګون پیدا کاوه او نه د څه پاڅون لاملېده؛ خو چې خپله خبره یې د عالم له لارې له مسلمانو ولسي پرګنیو سره ګډه کړه؛ نو ومو لیدل چې څومره سرباندې – فوق العاده اغېز یې پیدا کړاو او له یاده نه هېرېدونکې یوه مهمه تاریخي پېښه شوه.