بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

مسلمینو چې ذلت وننګېره؛ نو اسلامي هویت ته یې ورمخه کړه

ددې مانا نومېرنه – تشخیص چې د پرمختګ خواله مو، خپل هویت ته په ورستنېدا کې او هویت مو، اسلامي دی؛ نو ځکه د پرمختګ کونجي مو اسلامي هویت ته په ورستنېدا کې ده، چې دا آریزترینه انګېزه وه. البته دباندنۍ راپارونې هم وې. دا څه مې چې وویل یو تیوریک او نظریاتي تشخیص و؛ خو جګړې چې رامنځ ته شوې او بهرنیان اسلامي هېوادونو ته راننوتل، کوم سپکاوی یې چې د مسلمانانو وکړ، خپل لاسپوڅي یې ورباندې وګومارل، کوم ظلمونه یې چې پر مسلمانانو کول او اسلامي هېوادونو ته د لویدیځ د علومو، فنونو او صنایعو راتلل هغه عوامل وو، چې مسلمین یې په ډاګه بیا اندنې ته راوبلل او دا چې خپله اوسنی اکر – وضع او تېر تاریخ په ټینګه تر پاملرنې لاندې ونیسي او د خپل روستوالي خواله راوسپړي.

په پیل کې بیاژواکي خوځښتونه له ژورو فلسفي جرړو برخمن نه وو

هو، له همدې لامله، دلته او هلته، لږو ډېر په اسلامي هېوادونو کې، د نولسمې پېړۍ له نیمایې راهیسې سمونپالي او بیاژواکي خوځښتونه راټوکېدلي دي، په هر ځای کې په یو ډول او یو لامل؛ خو لږ و ډېر ګډ لامل یې هماغه و، چې اشاره ورته وشوه. په سوډان، الجزایر، مصر، ایران، عراق او افغانستان کې د اسلام او دین په نامې خوځښتونه رامنځ ته شول؛ خو ډېری یې د بیاژواکۍ نامه نه درلوده؛ بلکې یوازې د پردیو د برید پر وړاندې یو څوار – مقاومت و. په ډېری خوځښتونو کې نه وینو چې حقیقي او ژورې جرړې یې راسپړلې وي، نباید تمه ولرو چې د کار په پیل کې ژورې فلسفې جرړې راسپړل شوې وي؛ خو مازې له دردونو کړاوونو راولاړ شوي فریادونه ول، د پردیو پر وړاندې سرښندونکي مقاومتونه ول او بې له دې چې د ځان د کمزورۍ آریزې جرړې او د پردیو قوت او زور آریزې جرړې پېژندل شوي وي خوځښتونه پیل شوي.

تردې روسته، ورو د دې قوم اندیالانو، تشخیص کړه او په ښوونه او تعلیم یې لاس پورې کړ، چې موږ مسلمین په ښه مسلمانېدو پر خپلو ټولو نیمګړتیاوو لاسبري او د غلیم پر وړاندې له کافي ځواکه او خپل روستوالی په پرمختګ او ابادۍ اړوای شو.

سید جمال الدین افغاني د معاصر اسلامي خوځښت پیلوونکی دی

سیدجمال الدین افغاني د اوسنۍ زمانې د مسلمانانو راپاروونکی، راویښوونکی او بیاژواکی و. سید کارنده اندیز ټیپ درلود، یو اندیال او عالم و، سیاسي ځیرکي یې درلوده. دیني او غیردیني زده کړې یې هم درلودې. د نړۍ ډېړو سیمو ته یې مسافرتونه وکړل او دې سرباندې – فوق العاده تېزویني او هوښیار انسان ډېر ټکي ترې زده کړل، د بېلابېلو امتونو پر آدابو، دودونو او تاریخ پوه شو. سید مازې یو ملا نه و، چې خپل عمر یې په یو کتابتون کې په څېړنه تېر کړی وي، سیاسی ځیرکي او عملي خوځښت یې د وګړې – شخصیت یو څرګند ټکی دی. سید یو دردمند و او د مسلمینو د ټولنې درد یې ښه پېژندلی و. په ټوله مانا یو عزتمن او عزت غواړی انسان و او مهمترینه پوښتنه یې دا وه چې ولې مسلمین تر عزت روسته ذلیل او خوار شول. په پاریس کې یې له مصري شیخ محمد عبده سره د «عروة الوثقی» په نامې خپرونه درلوده او د عروة الوثقي ګردې مقالې ارواښاد مولانا عبیدالله صافي په پښتو هم اړولې دي او یوه مقاله یې په همدې نامې ده، چې ولې مسلمانان ذلیل شول؟ په یوې برخې کې یې راغلي:

« دا څه بلا راکېوتې؟ دا څه راپیدا شوی حال دی؟ څه شو هغه عزت او رفعت؟ څه شو هغه هسکوالی، جبروت او عظمت؟ هغه دبدبه، حشمت او درنښت چېرې ولاړ؟ ددې بې برېده او بې اندازې تنزل او راټیټېدو علت څه دی؟ ددې بېوزلۍ او بیچارګۍ لامل څه دی؟ ایا په الهي ژمنې کې شکمنېدای شو؟ معاذ الله له الهي لورنې نهیلېدای نشو؟ نستجیرو باالله. نه څه باید وکړو؟ لامل یې څه دی؟ علت یې له کومه ځایه راوسپړو او له چا وپوښتو، بې له دې چې ووایو « اللّهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ ؛ خدای نه بدلوي حال د هغه قوم، چې بدل کړی یې نه وي خپل حالت په خپله.»

د مقالې په بله برخه کې د مسلمینو د ځوړتیا د خوالې پر څرګندولو سربېره د بیاځواک موندنې لار هم په ګوته کوي:

« د ځمکې د مخ ټول پاچایان زموږ د نیکونو د نامو له یادولو لړزېږي. پر وړاندې یې عاجزي کوي. له روم او فرنګ مو بندیان راوستل، له حبشې مو مریان او مینزې نېوې. د هند بوتان مو نسکورول، بوتخانې مو ویجاړولې، درانه عالمان، ځواکمن پاچایان او زړور پوځیان مو درلودل، شتمن وو، پردیو ته اړمن نه وو، ژوند وزلې مو په خپله چمتو کولې. په لنډو د پاکو وزلیو او الهي نعمتونو یوه ټولنه مو درلوده؛ خو ټول مو له لاسه ووتل او په پایله کې نشتمني، نیستي، پریشاني، ذلت، اړتیا او د بل بنده ګي را کې پیدا شوه».

دا د سید جمال الدین افغاني د درد لنډیز و، آریز ترین درد یې همدا و چې ولې د نورو تر لاس لاندې یو، ولې ورته اړمن یو؟ ولې موږ چې عزتمن عالمان، ځواکمن پاچایان او زړور عسکر درلودل، اوس یو هم نه لرو. هر چېرې د همدې پوښتنې د ځواب په لټه کې و.

د سید جمال الدین افغاني دا دوه تعبیرونه ډېر ارزښتمن دي

درانه عالمان او ځواکمن (پاچایان او) واکمن، او په رښتینه کې دا د سید راروسته کړچار هم ټاکي. سید په خپل ټول عمر کې یا له عالمانو سره ناسته پاسته درلوده، چې خوځښت ته یې اړ کړي یا د اسلامي تولنو له واکمنو سره، چې خوځښت ته یې راوهڅوي، تشخیص یې دا و، که دا دوه ډلې وخوځي؛ نو اسلامي ټولنه به هم وخوځي؛ که په دوی کې د عزتمنېدو فکر وروچوخوي او په خوځښت شي د مسلمانانو ټولنه به هم په ځان پسې راکږي.

البته په ښکاره په دې اړه د سید تجربه بریالۍ نه وه. ښایي په هغې زمانې کې په بل ډول فعالیت نشو کېدای. ښایي خلک له فرهنګي اړخ دومره روسته پاتې ول، چې د یو سیاستوال نیغ په نیغ خبرې اغېز پرې نه درلوده. خپلې خبرې یې د عالمانو له خولې کولې چې په خلکو کې اغېزمنې شي. په هغه پېر کې خلکو ته سلطنت او دنیوي ظاهري واکمني ارزښتمنه وه، دینوالو پاچایان «ظلل الله» سلطنت یې الهي ورکړه بلله، مسلمینو ته عثماني خلیفه د پېغمبر(ص) ځایناستی و، چې د دنیوي خلافت پر مسند او چوکۍ یې ډډه وهلې وه. په هغې زمانې کې بله سیاسي تیوري نه وه، چې سلطنت ورته بې ارزښته او بې اعتباره کړي. موږ چې تر سید ۱۲۰- ۱۳۰ کاله روسته خوځښت یې ارزوو؛ نو نه ښايي د زمانې له جغرافیا غفلت وکړو نباید وانګېرو چې په هاغې زمانې کې سلطان او خلیفه هماغه وضع درلوده، چې اوس یې موږ لرو. په انګلستان کې سلطنت هاغسې نه و، لکه چې نن دی. په جاپان کې امپراطوري هماغسې نه وه، لکه چې اوس ده. دوی په هاغو زمانو کې د سپېڅلتیاوو په شپول کې ول، خلک یې هیلمنول، روح یې پکې ورپوکاوه، په ټولنه کې د وحدت، یووالي، او عظمت نښې وې، چې اوس نه دي. په هر حال سید جمال الدین افغاني انګېرله چې د عالمانو او سلاطینو په راخوځولو به بیاځلي درانه عالمان، ځواکمن واکمن او زړور پوځیان ولیدای شي.

د سید یو بل درد د مسلمانانو بې اتفاقي وه

د سید د مبارزاتو یو بل مهمترین ټکی، چې په لیکنو کې یې اشاره ورته کړې؛ د مسلمینو بې اتفاقي ده. ګروهن و، چې دې یو بل ته شا کولو «تدابر و تخاذل» د مسلمینو ملا ماته کړې او په وینا یې که اسلامي هېوادونه یو بل ته سفیران ورولېږي، د یو بل لاسنیوي او خپلمنځي لورونه وکړي، د یووالي لاسونه ورکړي؛ نو بیاځلي به د مسلمینو عزت خوندي او د نېکمرغۍ به ورمخه شي.