علم د اسلام له نظره په دې ويينه ده،چې آيا دين او علم يو له بل سره اړخ لګوي که نه؟دين د علم په هکله او علم د دين په هکله څه نظر لري او په دې هکله له پخوا راهيسې خورا ارزښتمن کتابونه ليکل شوي دي. دوو ډلو کوښښ کړى،چې دين او علم د […]
علم د اسلام له نظره
په دې ويينه ده،چې آيا دين او علم يو له بل سره اړخ لګوي که نه؟دين د علم په هکله او علم د دين په هکله څه نظر لري او په دې هکله له پخوا راهيسې خورا ارزښتمن کتابونه ليکل شوي دي.
دوو ډلو کوښښ کړى،چې دين او علم د يو بل مخالف و ښيي.يوه په دين متظاهره؛خو ناپوهه چې د خلکو د ديندارۍ ډوډۍ خوري او د خلکو له ناپوهۍ ناوړه ګټنه کوي.دا ډله ددې لپاره،چې خلک په ناپوهۍ کې وساتي او تر څنګ يې پر خپلو نيمګړتياوو پرده راکاږي او ددين په وسله پوهان وځپي او د خپلې سيالۍ له ډګره يې بهر کړي؛نو خلک په دې نامه له علمه وېروي،چې له دين سره اړخ نه لګوي .
يوه هم لوستې ډله ده، چې انساني ژمنو او خويونو ته يې شاته کړې ده. دې ډلې هم خپلو خپلسريو ته د مخونې لپاره پر علم ډډه وهلې او دين ته د نږدېدو خنډ يې ښوولى دى.
درېمه ډله تل شته،چې پر دين او علم پرتې دوړې لرې کړي.
د علم او اخلاقو په هکله ويينه مو په دوو بڼو کېداى شي : ټولنيز اړخ او ديني اړخ. له ټولنيز اړخه بايد ووينو،چې آيا عملاً اسلام او علم يو له بل سره اړخ لګوي که نه؟ آيا شونې ده،چې خلک هم واقعي مسلمانان وي او هم عالمان؟ يا په دې دوو کې يو بايد وټاکي؟ که په دې بڼه ويينه وشي؛نو د مسئلې بڼه به داسې نه وي،چې د علم په هکله د اسلام نظر څه دى او د اسلام په هکله د علم نظر څه دى؟ او اسلام څرنګه دين دى؟
ويينه يوازې پر ټولنه ده،چې آيا په يو وخت کې دواړه درلوداى شي که نه او يا بايد له يوه سترګې پټې کړي؟
بل اړخ دادى،چې ووينو د علم په هکله د اسلام نظر څه دى او د اسلام په هکله د علم نظر څه دى،چې دا هم دوه برخې لري: يو دا چې اسلام د علم په هکله څرنګه سپارښتنې کړي دي؟ آيا سپارښتنه يې کړې،چې څومره مو له لاسه کېږي له پوهې ډډه وکړئ؟ آيا اسلام خپل شتون ته علم ګواښ او خطر ګڼي؟
د اسلام له راښکارېدو او د قرآن له راتګه څوارلس پېړۍ تېرېږي.په دې څوارلس پېړيو کې پوهه په تکامل او پرمختګ کې وه او په تېره بيا په دې وروستيو پېړيو کې پوهې په پرمختګ کې ستر ټوپ وهلى دى.اوس به وګورو،چې علم له دې دومره پرمختګ سره د اسلام د ټولنيز نظام او عملي او اخلاقي احکامو په هکله څه نظر لري؟ آيا په رسميت يې پېژني که نه؟ آيا د دين اعتبار او ارزښت يې ډېر کړى که لږ کړى يې دى؟
دا درې واڼه برخې د ويينې وړ دي؛خو زموږ ويينه پر علم او اسلام ده.
په اسلام کې د علم سپارښتنه
اړنګ نشته،چې اسلام د علم هومره د يو څيز سپارښتنه هم نه ده کړې. له پخوا راهيسې،چې څومره اسلامي کتابونه کښل شوي، د دين د نورو احکامو؛لکه لمونځ،روژې،حج،جهاد،پر نېکيو امر او له بديو منع تر څنګ د ((باب وجوب طلب العلم)) باب هم و او په اسلام کې د علم زده کړه فرض ګنل شوې ده.
د قرآن کريم پر آيتونو سربېره،په نبوي سننو کې د علم پر زده کړې خورا سپارښتنه شوې ده او د پېغمبر اکرم دا خبره (( د علم زده کړه پر ګردو مسلمانانو فرض ده)) يې يوه بېلګه ده.
بيا يې وويل : (( اطلبوا العلم ولو بالصين)) علم زده کړئ که څه په چين کې وي؛يعنې د علم زده کړه ټاکلى ځاى نه لري؛د نړۍ په هر ګوټ کې،چې وي،مسلمان بايد د علم په زده کړې پسې ولاړ شي.
بيا وايي: (( کلمة الحکمة ضالة المؤمن فحيث وجدها فهوا احق بها)) حکمت او علمي خبره د مؤمن ورک شوى څيز دى او په هر ځاى کې يې، چې ومومي بې ځنډه يې رااخلي؛يعنې ارزښت نه ورکوي،چې د حکمت خاوند مسلمان دى که کافر؛لکه څنګه چې څوک خپل ورک شوى څيز وويني؛نو بې ځنډه يې رااخلي؛مؤمن هم پوهه خپله ګڼي او د هر چا په لاس کې يې،چې وويني،رااخلي يې.
امام علي (ک) د همدې جملې په توضيح کې وايي:
(( حکمت د مؤمن ورک شوى څيز دى؛نو په لټه کې يې شئ ان که له کافر سره يې مو وموند؛نو تاسې تر هغو ورته خورا وړ ياست.))
کومه پوهه؟
خبره په دې کې ده،چې له علمه د اسلام مطلب کومه پوهه ده؟ کېداى شي څوک ووايي،چې پر علم له دې دومره سپارښتنو د اسلام مراد ديني زده کړه ده؛يعنې دا دومره سپارښتنې يې ددې لپاره کړي،چې خلک په دين پوه شي او که له علمه د اسلام مراد ديني زده کړه وي؛نو په حقيقت کې پر ځان يې سپارښتنه کړې او له علمه يې مراد دا نه دى، چې د کائنات په حقايقو ځان پوه کړو.که يو مسلک څومره هم د علم ضد وي او د خلکو د فکر د کچې له لوړېدو او پوهې سره مخالف وي؛نو له دې سره مخالف نه دى،چې خلک ورسره آشنا شي؛بلکې وايي به،چې له ما سره اشنا شئ او بې له ما له بل سر مه اشنا کېږئ؛نو که له علمه د اسلام مراد يوازې ديني زده کړه وي؛نو بايد وويل شي،چې له علم سره د اسلام هوکړه صفر ده او د علم په هکله د اسلام نظر منفي دى.
څوک چې له اسلامي ښوونو او سول سره اشنا وي؛نو دا احتمال بېخي نشي ورکولاى،چې له علمه د اسلام مراد يوازې ديني زده کړه ده. دا احتمال يوازې په دې وروستيو پېړيو کې د مسلمانانو له کړنو راپيدا شوى؛ګنې وايي: (( حکمت د مؤمن ورک شوى څيز دى؛نو لاس ته يې راوړئ ان که له کافره وي.))؛نو کافر له ديني زده کړې سره څه کار لري؟ د(( اطلبوا العلم ولو بالصين)) په جمله کې “چين” تر ټولو لرې سيمه انګېرل شوې او په دې اعتبار،چې هغه مهال “چين” د نړۍ يو علمي او صنعتي مرکز و؛نو څرګنده ده،چې “چين” نه هغه مهال او نه اوس د ديني زده کړو مرکز نه دى.
د رسول اکرم په ويناوو کې دا خبره تفسير شوې،چې د علم له زده کړې د اسلام مطلب څه دى؟؛خو پوهه يې ځانګړې کړې نه ده او وايي،چې د هغه علم زده کړه پکار ده،چې ګټوره وي او نه زده کول يې اسلام ته تاوان وي. هره پوهه،چې ګټه او اغېز ولري او هغه ګټه او اغېز اسلام په رسميت وپېژني؛يعنې هغه اغېز ښه او ګټور وګڼي؛نو اسلام د داسې علم سپارښتنه کوي.
نو حساب يې روښانه شو؛اوس بايد وګورو،چې اسلام څه ګټه او څه تاوان ګڼي. هره پوهه،چې د اسلام د وګړيز يا ټولنيزې موخې په پلي کېدو کې مرسته کوي او پرې نه پوهېدل د هغې موخې د پلي کېدو مخه ونيسي؛نو اسلام يې سپارښتنه کوي او د هغې پوهې مخالف دى او سپارښتنه يې نه کوي،چې د اسلامي موخو په پلي کېدو کې مرسته نه کوي او يا پرې ناوړه اغېز لري .
د ديني مشرانو سيرت
د لومړۍ هجري پېړۍ په پاى او د دويمې پېړۍ په پېل کې مسلمانان د نړۍ له علومو سره آشنا شول او د “يونان”،”هند” او “چين” علمونه يې وژباړل . بلخوا ګورو،چې دولس ګونو امامانو د خلفاوو پر ډېرى کارونو نيوکې کولې او که اسلام د علم په هکله منفي نظر درلود او د دين له منځه وړونکيو يې ګاڼه؛نو دولس ګونو امامانو به د خلفاوو پر دې کار خورا نيوکې کولې،چې له نورو ملتونو يې ډول ډول علمونه وژباړل .
د قرآن کريم سول
قرآن کريم پوهه نه ده ځانګړې کړې. قرآن پوهه رڼا او ناپوهي تياره ګڼي او وايي: په مطلقه توګه رڼا پر تياره غوراوى لري .
قرآن په ډاګه د تفکر لپاره ځينې موضوعات وړانديزوي او دا هماغه موضوعات دي،چې پکې د څېړنې پايله همدا طبيعي علوم،رياضي، بيولوژي،تاريخ او…. دى،چې نن په نړۍ کې ليدل کېږي.
قرآن په ډاګه ددې چارو څېړنې ته رابولي او پوهېږو،چې په دې چارو کې څېړنه د نجوم،کيهان پوهنې،ستور پوهنې،ځمکپوهنې،سمندر پوهنې، جوي اوضاع،څاروي پوهنې او …. د راپيدا کېدو لامل شوې ده، همدا راز وايي :
((إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنزَلَ اللّهُ مِنَ السَّمَاء مِن مَّاء فَأَحْيَا بِهِ الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخِّرِ بَيْنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ لآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ (بقره/١٦٤)= سکه د اسمانو او ځمكې په پېدايښت كې، يو په بلې پسې د شپې او ورځې په راتګ كې، په هغو بېړيو كې چې د خلكو د ګټې لپاره په سمندرونو كې ګرځي؛ اوبه چې خداى له پاسه را اوروي او پر هغوى مړه ځمكه را ژوندۍ كوي او ډول ډول خځنده يې پكې خپاره كړي دي او (همداراز) د بادونو په لګولو كې او په هغو ورېځو كې چې د اسمانو او ځمكې ترمنځ د امر تابع دي (؛نو دا) هغو خلکو ته (د يوه پاک ذات) بې شمېره نښې دي، چې عقل لري او له پوهې كار اخلي .))
((إِنَّ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِّلْمُؤْمِنِينَ (جاثيه/٣)= په رښتيا په اسمانو او ځمكه كې مؤمنانو ته (پرېمانه) نښې دي.))
((أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُّخْتَلِفًا أَلْوَانُهَا وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِيضٌ وَحُمْرٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِيبُ سُودٌ (فاطر/٢٧)= ايا نه وينې، چې خداى له اسمانه اوبه اوروي،چې موږ پرې (له ځمكې) ډول ډول مېوى راباسو،چې بېلابېل رنګونه لري (او د پالونکي د لطف له مخې) په غرونو كې هم سپينې او سرې او په بېلابېلو رنګونو او كله هم تكې تورې لارې (او ليكې) دي ( چې موږ پېداكړې دي )؟!))
قرآن د خپل راتلو پيل په ((لوست)) او ((پوهه)) وکړ.
((اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ . خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ . اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ . الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ . عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ (علق/٥-١)= ولوله ،د خپل پالونكې په نامه ،چې (هر څه يې) شته كړي دي،انسان يې له ځوړندې (پرنډې وينې) پيداكړ. ولوله چې ستا پالونكى (تر ټولو) ډېر عزتمن دى؛ هغه [پالونكى]،چې په قلم يې ښوونه وكړه، انسان ته يې هغه څه وښوول، چې پرې نه پوهېده . ))
توحيد او پوهه
اسلام هغه دين دى،چې په توحيد پېلېږي او توحيد يوه تعقلي مسئله ده،چې تقليد او تعبد پکې جايز نه دى او هرومرو بايد تعقل او استدلال وشي او که اسلام په ثنويت يا تثليث پېلېده؛نو نه يې شو کړاى، چې دې ويينې ته ننوتل يې ازاد پرېښي واى او بې له دې يې بله چاره نه درلوده،چې ممنوعه سيمه يې اعلان کړي؛خو اسلام په توحيد پيل شوى،چې نه يوازې ممنوعه سيمه يې نه ګڼي؛بلکې د ټولو ورننوتل پکار ګڼي. د قرآن له نظره ددې سيمې ور ټول کائنات دي،د ننوتو کارت يې پوهه ده او پکې د ګرځېدو وسيله د تفکر ځواک،استدلال او سول دى.
دا هغه موضوعات دي،چې قرآن يې سپارښتنه کوي؛خو دا چې مسلمانانو و نه شو کړاى په دې چارو کې پلټنه وکړي او د خپلو مطالعاتو وخت پر هغه چارو ولګوي،چې بېخي يې قرآن سپارښتنه نه ده کړې.
دا ټول هغه شواهد دي،چې ښيي له علمه د اسلام مراد يوازې ديني زده نه ده او له پخوا هم دا خبره نوموتې وه،چې له علمه د اسلام مراد کومه پوهه ده؟ او هر چا به د خپلې پوهې له مخې ويل : د پېغمبر اکرم ددې خبرې مراد پلانۍ پوهه ده؛د بېلګې په توګه : متکلمينو به ويل: مراد يې د کلام پوهه ده.فيلسوفانو ويل: مراد يې فلسفه ده.مفسرينو ويل: مراد يې د تفسير علم دى.محدثينو ويل: مراد يې د حديث علم دى.د اخلاقو پوهانو ويل : مراد يې د اخلاقو پوهه ده.په دې هکله امام غزالي شل قوله رانقل کړي؛خو د څېړونکيو د وينا له مخې،د اسلام مراد يوه ځانګړې پوهه هم نه ده او که مراد يې کومه ځانګړې پوهه وه؛نو پېغمبر اکرم به پر هماغه پوهه ټنيګاره کاوه او مراد يې ګټوره پوهه ده،چې په کار راشي.
علم وسيله ده که موخه؟
د اسلام له نظره علم وسيله ده که موخه؟ اړنګ نشته،چې ځينې پوهې موخه ده؛لکه د خداى پېژندنه،ربوبي معارف،ځان پېژندنه،معاد او هغه پوهې،چې په خداى پېژندنې پورې اړوند وي او تر دوى،چې راتېر شو؛نورې پوهې وسيله دي؛نه موخه؛يعنې هر پوهه له هغه امله پکار او ګټوره ده،چې د يوې دندې او عمل د ترسره کېدو سريزه ده.ټول ديني علوم_بې له الهي معارفو_؛لکه د اخلاقو علم،فقه او حديث وسيله دي؛نه موخه.
ديني علماء او فقهاء يوه اصطلاح لري،چې وايي: د علم وجوب تهيوى دى؛يعنې له هغه امله واجب دى،چې د هغه چار تر سره کولو ته دې چمتو کوي،چې اسلام يې سپارښتنه کړې ده . ان د لمونځ، روژې، زکات،خمس،غسل او…په هکله پوهه هم ددې لپاره ده،چې د بلې دندې ترسره کولو ته دې چمتو کړي.
چې په دې خبره پوه شو؛نو بله مسئله رامنځ ته کېږي،چې اسلام څرنګه دين دى،څه موخې لري او څرنګه ټولنه غواړي؟ اسلامي موخې څومره پراخوالى لري؟ آيا اسلام يوازې پر عبادي او اخلاقي مسايلو بسيا کړې ده؟ يا د احکامو لمن يې پراخه ده او د بشر ټولې اړتياوې؛لکه سياسي،وټييزې،امنيتي،ټولنيزې او… رانغاړي. آيا اسلام غواړي مسلمانان خپلواک وي يا ارزښت نه ورکوي،چې د بل تر واک لاندې وي؟څرګنده ده،چې اسلام خپلواک،ازاده،سرلوړې او غني ټولنه غواړي.
بله خبره دا،چې نن نړۍ پر علم چورلي.د ټولو اړتياوو کونجي پوهه ده او بې له پوهې نه شو کړاى خپلواکه،ازاده،سرلوړې او غني ټولنه ولرو؛نو په خپله دا پايله اخلو،چې په دې پېر کې د هغو علومو زده ورته فرض ده، چې د اسلامي موخو په پلي کولو کې مرسته کوي.
نو په دې کچه کړاى شو : ټولې ګټورې پوهې،دينې پوهې وګڼو او کړاى شو پوه شو : کومه پوهه کفايي فرض او کومه عيني فرض ده او پوهېداى شو: يوه پوهه کېداى شي په يو وخت کې فرض؛خو په بل وخت کې نه وي او دا خبره د هغو کسانو په هوښيارتوب او ځيرکتوب پورې اړه لري،چې په خپل وخت کې اجتهاد کوي او احکام استنباطوي.
بېځايه نمښـتې
مشهور روايت دى،چې علم درې پوړه لري:همدا چې انسان د علم لومړي پوړ ته ورسېد؛نو مغرورېږي او تکبر کوي او ځان تر هر څه او چا اوچت او غوره ګڼي.دا پوړ د علم وينۍ او ځان وينۍ پوړ دى. په دويم پوړ کې معلومات يې اضافه کېږي،ځان او خپل معلومات د خلقت په ستر غونډال کې کوچنى ويني او د خاکسارۍ حالت پکې پيدا کېږي.دا پوړ د واقع وينۍ او نړۍ ليد پوړ دى.له “علم وينۍ” څخه “نړۍ ليد” ته رسي.ددې پر ځاى،چې خپلو معلوماتو ته نظر وکړي،نړۍ ته نظر کوي او په هغو معلوماتو نړۍ کچوي.په دويم پړاو کې پوهېږي،چې په هېڅ هم نه پوهېږي.دا پړاو د حيرانتيا پړاو دى، په دې پړاو کې پوهېږي،چې د هغه فکر معلومات دومره نه دي،چې نړۍ او عالم پرې کچ کړي.
د نيمګړې پوهې غرور
لکه څنګه،چې کله انسان په خپله شتمنۍ مغرورېږي او د شتمنۍ نشه يې په سر کې وي او انګېري،چې لاس ته راوړې شتمني به يې له هر څه مړه خوا او په دې نړۍ کې تلپاتې کړي ((يَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ (همزه/٣)= انګيري چې شتمي به يې تلپاتې كړي (او له مړيني به يې وژغوري).))
کله په خپل مقام مغرورېږي او د مقام نشه يې په سر کې وي او پر ځمکه ګناه او سرغړونه کوي او د ((أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى (نازعات/٢٤)=زه ستاسې ستر پالونكى يم! )) ډهول او چغې وهي. همداسې کله د پوهې غرور هم پر انسان واکمن شي او د پوهې يو ډول جنون پکې پيدا کېږي؛خو دومره توپير لري،چې د شتمنۍ او مقام لېونتوب له ډېرې شتمنۍ او ځواکمنۍ راپيدا کېږي او د علم لېونتوب له لږ علم او کمزوري درکه پيدا کېږي.وايي: تر محض نشتونه د هر څه نيمګړى شتون غوره وي؛ خو علم چې هېڅ نه درلودل يې له نيمګړي درلودو غوره دى؛ځکه نيمګړى علم مستوونکى او لېونى کوونکى دى او د ډېرو حقايقو د منکرېدو لاملېږي .
دلته مو پام د امام صادق روايت ته راګرځوو :
خداى له بشره دوه ژمنې اخستي
امام صادق وايي :
خداى د قرآن کريم په دوو آيتونو کې له بېځايه رښتينوليو او درغجنوليو ژغورلي يو. يو د اعراف د سورت ١٦٩ آيت،چې وايي: ((أَلَمْ يُؤْخَذْ عَلَيْهِم مِّيثَاقُ الْكِتَابِ أَن لاَّ يِقُولُواْ عَلَى اللّهِ إِلاَّ الْحَقَّ وَدَرَسُواْ مَا فِيهِ وَالدَّارُ الآخِرَةُ خَيْرٌ لِّلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ (اعراف/١٦٩)=ايا له دوى (د خداى) د كتاب ژمنه نه وه اخستل شوې،چې په خداى پورې به ( دروغ نه تړي او ) يوازې حق به وايي او هغوى څو څو ځل هغه (ژمنه) لوستې ده او د اخرت استوګنځى پرهېزګارانو ته غوره دى، ايا نه پوهېږئ ؟))
له انسانه ژمنه اخستل شوې،چې په هغه ځاى کې،چې خداى څه نه دي ويلي او دنده يې نه ده ټاکلې؛نو تاسې به له ځانه دنده نه ټاکئ او بدعتونه به نه کوئ.
بشر کله د تصديق په رنځ اخته کېږي،په هغو چارو کې،چې خداى حکم نه وي کړى او خلک يې د مصلحت له مخې ازاد پرېښي وي. غواړي له ځانه حکم وضع کړي او په خداى پورې يې تړي او کله خپل ناوړه کارونه،چې يوزاې له شهوت سره يې اړخ لګوي؛نو له ځانه ورته احکام جوړوي او په خداى پورې يې تړي؛نو په دې هکله خداى په قرآن کريم کې وايي:
((وَإِذَا فَعَلُواْ فَاحِشَةً قَالُواْ وَجَدْنَا عَلَيْهَا آبَاءنَا وَاللّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللّهَ لاَ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاء أَتَقُولُونَ عَلَى اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ (اعراف/٢٨)= او چې كله كوم ناوړه كار كوي (؛نو) وايي : (( موږ خپل پلرونه پردې ( دود) موندلي دي او خداى راته پخپله هم د دې چارو د سرته رسولو امر كړى دى)) ووايه : ((خداى (هېڅكله) د بې حيا چارو د تر سره کولو امر نه كوي، ايا داسې څېزونه په خداى پورې تړئ،چې نه پوهېږئ ؟!))
دا يوه ژمنه ده،چې خداى له بندګانو اخستې،چې څو علم او يقين نه لري؛څه به نه وايي.
((بَلْ كَذَّبُواْ بِمَا لَمْ يُحِيطُواْ بِعِلْمِهِ وَلَمَّا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِمِينَ (يونس/٣٩)= ( خو هغوى د پوهې له مخې له قرآنه انكار ونه كړ؛) بلكې داسې څه يې په دروغووګڼل،چې ترې خبر نه وو او تر اوسه واقعيت يې ورته څرګند شوى نه دى،په همدې ډول تر دوى مخكې خلكو هم (خپل پېغمبران ) په دروغوګڼلى ول؛ نو وګوره چې د ظالمانو د كار پاى څرنګه وه !))
پر هغو مسايلو،چې نه پوهېږئ او د هغوى روح او باطن يې درک کړى نه وي،ددې پرځاى،چې ووايي،نه پوهېږم؛نو په کبر ترې منکرېږي او وايي : داسې څه خو نشته.
ابوعلي سينا بلخي دې روايت ته نژدې دوه غونډلې-جملې لري او د بې ځايه او بې دليله تصديقونو په اړه وايي :
((څوک چې روږد شوى،هر څه بې دليله ومني؛نو د انسانيت له فطرته وتلى دى او د انسان نوم پرې نه شو ايښوداى.))
او د بېځايه او بې دليله نمښتو په هکله وايي:
((څه چې درته هېښنده ول؛نو يوازې له دې امله يې مه ردوه،چې هېښنده دى؛خو دا چې ردولو ته يې پوخ دليل ولرې.))
بريد پېژندنه
لکه څنګه چې هر څوک د جسم او غړيو له نظره حد او اندازه لري، د روح او عقل له نظره هم حد،اندازه او ظرفيت لري او بې حده نه دى. انسان بايد خپل بريد وپېژني او تر خپل بريده دې مخکې ولاړ نشي او پوه هغه دى،چې خپل بريد او اندازه وپېژني.
شونې ده،چې يو انسان ډېره پوهه ولري او د دنيا له ډېرو چارو خبر وي؛خو له يوې چارې بې خبره او ناپوهه وي،چې هغه چار يې بريد او اندازه ده او هغه ټوله پوهه يې ددې ناپوهۍ پر وړاندې ناڅيزه ده.همدا نه پوهېدل د زر نورو ناپوهيو سرچينه کېږي او د حقايقو د دروغ ګڼلو او د غرور لاملېږي يې.
په تېر څپرکې کې مې وويل،چې د بشر فکر داسې پنځول شوى،چې تر هغه يو څيز ان که څرګند ښکاره هم وي نشي پېژندلى څو يې مقابل ټکى او ضد نه وي ليدلى او يو له بل سره يې نه وي پرتله کړى. همدا يو اړخ ورته بسيا دى،چې انسان مغرور کړي او په ناپوهۍ کې له حقايقو نمښته وکړي.
په تېرو څپرکيو کې مو وويل : کله قرآن کريم په پسرلي کې د ځمکې ژوندي کېدل د توحيد د شهود لپاره راوړي او کله يې د وړوکي قيامت په نامه يادوي او خداى بشر ته وايي: لکه څنګه چې ستاسې د ژوند په نظام کې ژوندي کېدل او مړه کېدل شته او هر تخم او دانه،چې په يو فصل کې په ځمکه کې وشيندل شي،په بل فصل کې همدا دانه وده کوي، په يو فصل کې جامد او بې ساه تخم دى او په بل فصل کې ژوندى بوټى شي .
((وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِّمَّن يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ . حَتَّى إِذَا جَاؤُوا قَالَ أَكَذَّبْتُم بِآيَاتِي وَلَمْ تُحِيطُوا بِهَا عِلْمًا أَمَّاذَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ(نمل/٨٣،٨٤)= او هغه ورځ (دريادكړه) چې موږ له هر امته يوه ډله راپورته کړو،چې زموږ آيتونه يې دروغ ګڼل؛ نو هغوى تموو،چې يو له بل سره يو ځاى شي (او د خپرېورېدو او بې نظمۍ مخه يې نيول کېږي) تردې چې (ټول حساب ته) راټول شي،(ورته) وايي: ((ايا تاسې زما نښې په دروغو ګڼلې او د څېړنې په لټه كې يې نه شوئ ؟ (؛نو) څه مو كول ؟))
هر څه چې ډېر او عادي شول؛ارزښت يې له سترګو غورځېږي. د ځمکې ژوندي کېدل او مړه کېدل هم داسې دي. زموږ طبيعي عمر داسې دى، چې د خپل عمر په ترڅ کې ډېرى دا روان سنت وينو؛نو ځکه په نظر کې مو ارزښت نه لري .
موږ د وړو او سترو نظامونو په منځ کې له يوه اړخه هم نه پوهېږو،چې کوم خوا ته به رسو،له هر لوري ((نه پوهېږم)) ته رسو. له وړوکي اړخ د حجرې او د اتوم مالکول ته رسېدلي يو او نه پوهېږو،چې تر کومه به مخکې ځو او له ستر اړخ “لمريزنظام” او هغه نظام ته چې لمريز نظام يې يوه برخه او تابع دى او هېڅ راته څرګنده نه ده،چې هغه نظام کوم نظام دى او بالاخر کوم ځاى ته به رسي.
زموږ او د پوهانو مثال د هغه چنيجي دى،چې په يوه مڼه يا لرګي کې پيدا کېږي.د هغه دنيا،ځمکه او اسمان يې هماغه مڼه ده او هغه نه پوهېږي، چې دا مڼه د هغه نظام يوه برخه ده،چې نوم يې ونه ده او هغه ونه د يو بل نظام برخه ده،چې نوم يې بڼ دى،چې پخپله بڼوال او پالندوى لري او هغه بڼ په خپله د بل ستر نظام يوه برخه ده،چې په ولسوالۍ کې پروت دى او ولسوالي په ولايت او ولايت په هېواد او هېواد د ځمکې يوه برخه ده او همداسې ده غڼه،چې د يوې کوټې په ګوټ کې پيدا کېږي او هماغلته مري او له کوټې له بهرني نظامونو ناخبره وي.
طبعاً ادراکات يې د انسان په پرتله محدود او کوچني دي او څه چې انسانانو ته څرګند دي؛هغوى ته نه باور کوونکي دي، د ژوند په چورليد کې د سترو عالمونو پر وړاندې د انسان حالت هم همداسې دى.
دا د حجم او پراخوالي له نظره ول؛خو د هغو عالمونو له نظره د بشر مجهولات خورا ډېر دي،چې پر موږ راچاپېر دي او زموږ د ژوند تدبير او تقدير ورپورې تړلى دى.
له کومه څرګنده ده،چې داسې عالمونه نه وي،چې زموږ د شتون نړۍ د هغوى په نسبت د خوب يا ويښتيا نړۍ وي؟
امام غزالي (ره) وايي: (( موږ په خوب کې هغه نړۍ وينو او په هغه حال کې فکر نه کوو،چې خوب وينو او دا حالت يو څرنګوالى دى،چې زموږ د ژوند د نظام يوه برخه شوې ده او د ويښتا آر دى؛خو همدا چې راويښ شو؛د هغه حالت په جزء والي پوهېږو او له کومه څرګنده ده،چې په دې دنيا کې مو ژوند د هغه دنيا په نسبت يو خوب وي. د دنيوي ژوند پر اصالت مو يقين پر خوب تر ډاډه ډېر نه دى.))
دا چې وايو هله پوهېږو،چې راويښ شو او پوهېږو،چې حقيقت نه؛بلکې يو خوب و؛يعنې د بشپړ ژوند په نسبت بې حقيقته دى؛ګنې نو خپل نسبت ته خو حقيقت دى او خيال نه دى.د دنيا ژوند هم په خپل نسبت حقيقت دى؛خو د ستر چورليد په نسبت خوب او خيال دى.
کله بې پامه د انسان له لاسه يوه دانه غورځېږي او په خاوره کې ورکه شي او ښه يې ولټوي او چې پيدا يې نه کړي؛نو فکر کوي،چې دلته بېخي دانه نشته؛خو پسرلى چې راورسېد او هغه ورک شوى غنم،چې په سترګو نه ليدل کېده،له خارور د بوټي په بڼه سر راباسي او وايي: زه يم ! تا انګېرل،چې زه ورک شوى يم؛خو ورکېدل نشته .
((وَوُضِعَ الْكِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَيَقُولُونَ يَا وَيْلَتَنَا مَالِ هَذَا الْكِتَابِ لَا يُغَادِرُ صَغِيرَةً وَلَا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلَا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا (کهف/٤٩)=او هلته به کړنليکونه كېښوول شي؛ نو ته به ګورې چې ګناهکاران،څه چې په کړنليکونو کې دي، ترې وېرېږي او وايي به : ((هاى،زموږ بدې برخې! دا څنګه ليکنه ده،چې زموږ هره کوچنۍ او لويه پکې راټوله شوې ده؟!)) او(حال دا چې) خپل ټول كړه به حاضر ويني او ستا پالونكى پر هېچا تېرى نه كوي.
انسان ته پکار دي،چې د هر څه تر مخه خپل فکري بريد؛يعنې چې فکر يې څومره دى او شخصي بريد؛يعنې شخصي معلومات يې څومره دي، وپېژني او د هماغو معلوماتو او بريد له مخې نفې،اثبات، تصديق او نمښته وکړي؛نو هله به له تېروتنو خوندي پاتې شي.