پوهان د انسان لپاره دوه ډوله تکامل پېژني:يو طبيعي او بيولوژيکي تکامل،چې په بيالوژي کې لوستل کېږي،چې انسان له ټولو بشپړ حيوان ګڼي.

د طبيعي تکامل مانا روښانه ده؛يعنې هغه تکامل،چې طبيعت د انسان په وجود کې بې له څه پوښتنې رامنځ ته کړى او له دې پلوه په انسانانو او نورو څارويو کې توپير نۀ شته؛يعنې يو جبري او قهري بهير هر څاروي يو پړاو ته رسولى دى او نننى انسان هم،چې د نورو پر وړاندې ځانګړى ډول يې بولو،همدې بهير دې پړاو ته رسولى دى.

خو تاريخي يا ټولنيز تکامل؛يعنې د تکامل نوى بهير،چې په دې بهير کې،طبيعت په هغه بڼه لاسوهنه نۀ لري او اکتسابي تکامل دى. (د مارکسيسم له نظره دا تکامل يو ډول جبري او طبيعي تکامل دى)؛يعنې هغه تکامل دى،چې انسان په خپل لاس راوړي او پړاو په پړاو، په تعليم او تعلم_نۀ وراثت_ لېږدولى يې دى.طبيعي تکامل بې د انسان له واک او اکتسابه سرته رسېدلى او په يو لړ ارثي قوانينو،پړاو په پړاو سر ته رسېدلى؛خو دا چې د انسان تاريخي يا ټولنيز تکامل اکتسابي دى او په خپله انسانانو لاس ته راوړى؛نو په توارث له يوه نسله بل ته،له يوې سيمې بلې ته او له يو پړاوه بل ته لېږدول شوى نۀ دى او شونې هم نۀ ده؛بلکې په تعليم او تعلم او په ليکبز فن تر سره شوى او ګورو،چې قرآن پر قلم او د ليکلو پر اوزارو قسم خوري :

(( ن وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ= نون،سوګند پر قلم او څه چې ليكي !)) (قلم: لومړى آيت) او همداسې: ((اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ- خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ- اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ – الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ= ولوله ! د خپل پالونكي په نامه،چې (هرڅه يې) شته كړي دي، انسان يې له ځوړندې (پرنډې وينې) پيداكړ. ولوله، چې ستا پالونكى (له ټولو) ډېر عزتمن دى؛ هغه [پالونكى] ،چې په قلم يې ښوونه وكړه،))؛يعنې ستا خداى هماغه دى،چې انسان ته يې په لاس کې د قلم نيوو استعداد ورکړ؛يعنې په تاريخي او ټولنيز تکامل کې يې انسان ته د ودې استعداد ورکړ.

په دې کې د بحث ځاى نۀ شته،چې بشري ټولنه له پيدايښته او له هغې ورځې،چې د تمدن بنسټ يې کېښود،په وده کې ده او ټول پوهېږو،چې ټولنيز تکامل د طبيعي تکامل په څېر تدريجي او پړاو په پړاو و؛خو په يوه توپير او هغه دا چې د وخت تېرېدو ټولنيزه وده تانده کړې ده او په علمي اصطلاح کې، په سرعت حرکت و؛يعنې حرکت و او سکون نۀ و او بله دا،چې يکنواخت (او يو رنګ) حرکت هم نۀ و(يکنواخت حرکت؛يعنې مثلاً د يو موټر حرکت،چې يوې مودې ته سل کيلومټره په ساعت کې حرکت کوي)؛بلکې حرکت يې په بيړه و؛يعنې په ورو ورو سرعت يې په ډېرېدو و.که په لومړۍ دقيقه کې مثلاً يو کيلومټر حرکت يې درلود، په دويمه،درېمه او څلورمه دقيقه کې حرکت يې مخ پر زياتېدو و،داسې چې څومره به مخکې تله؛نو سرعت يې هم زياتېده او په ځينو ځايو کې به يې سرعت خارق العاده زيات شو او مخکې راغلى دى.

تکامل څه دى؟

لومړى بايد تکامل تعريف کړو.ډېر مسايل دي،چې روښانه ښکاري؛خو چې تعريفوې يې؛نو وينو،چې تعريف يې څومره ستونزمن او په کې سوړي دي.زه نۀ غواړم، فيلسوفانو تکامل ته کړي تعريفونه وکړم.د “تکامل” او “پرمختګ” او د “کمال” او “تمام” پر توپيرونو به رڼا واچوو.

د کمال او تمام تر منځ توپير څه دى؟ دا د اسلامي فلسفې هغه بحث دى،چې په قرآن حکيم کې هم د بحث وړ دى. موږ ((تمام)) د ((نيمګړي)) او ((کمال)) هم د((نيمګړي)) پر وړاندې کاروو. وايو: ((تمام)) او ((نيمګړى)) او ((کامل)) او ((نيمګړى)). آيا ((تام)) هماغه ((کامل)) دى؟

نۀ ! د قرآن شريف د “مائدې” د سورت درېم آيت،چې د مشرۍ په هکله دى،وايي: ((الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينًا= نن مې ستاسې دين درته بشپړ كړ او خپل لورېنه مې درته پوره كړه او اسلام مې درته ستاسې (تلپاتې) دين غوره کړ))

قرآن وايي:موږ دوه کاره وکړل: نعمت مو ((تمام)) کړ او دين مو ((کامل)) کړ؛يعنې قرآن شريف ((اتمام)) او ((اکمال)) ته دوه مفهومه قايل دى؛وايي: نعمتونه مو له نيمګړتيا څخه بشپړتيا ته ورسول او دين مو له نيمګړتيا نه کمال ته ورساوه.

مخکې له دې،چې ددې دوو پر توپير پوه شو؛د ((تکامل)) او ((پرمختګ)) پر توپير رڼا اچوو.

د ((تکامل)) او ((پرمختګ)) توپير

آيا تکامل هماغه پرمختګ دى او پرمختګ هماغه تکامل؟ دا دواړه سره توپير لري.د کارولو ځايو ته يې پام وکړئ. د ناروغۍپه هکله وايو: دا ناروغي د پرمختګ په حال کې ده؛خو نۀ وايو: د تکامل په حال کې ده.که يو لښکر په يوه سيمه کې جنګېږي او د دښمن د سيمې يوه برخه ونيسي؛نو وايو چې لښکر د پرمختګ په حال کې دى؛خو نۀ وايو د تکامل په حال کې دى. ولې؟؛ځکه د تکامل په مفهوم کې لوړتيا(تعالي) نغښتې ده؛يعنې تکامل حرکت دى؛خو پر لوړ او عمودي لور. تکامل له يوې سطحې،لوړې سطحې ته حرکت دى؛خو په افقي سطح کې حرکت هم سم دى.يو لښکر،چې يوه سيمه نيولې وي او چې کله بله سيمه هم ونيسي؛نو وايو چې پرمختګ يې کړى دى؛يعنې په هماغه سطح کې نوره سيمه يې هم نيولې ده.ولې نۀ وايو،چې تکامل يې کړى دى؟؛ځکه په تکامل کې لوړتيا نغښتې ده؛نو چې کله وايو ټولنيز تکامل؛نو په مفهوم کې يې د انسان لوړتيا ده،نۀ يوازې پرمختګ.

ډېر دي داسې څيزونه،چې د انسان او ټولنې لپاره پرمختګ وي؛خو انساني ټولنې ته لوړتيا او تعالي نۀ شمېرل کېږي.

د تکامل او تمام توپير په دې کې دى: که يو څيز د اجزاو خاوند وي؛لکه يو تعمير او يا موټر؛نو چې کله مو په کې ټول په کار اجزا پيدا نۀ کړل؛نو وايو نيمګړى دى او،چې کله يې وروستۍ برخه يا خښته کېښووله؛نو وايو “تمام” شو؛نو ټولې اجزاوې يې تمامې شوې؛خو تکامل درجې او پړاوونه لري.

کوم کوچنى،چې معيوب وزيږېږي؛نو نيمګړى زيږېدلى؛خو که د غړيو او جهازاتو له پلوه پوره دنيا ته راشي؛ بيا هم نيمګړى دى او بايد په ښوونه او روزنه کې د تکامل پړاو سر ته ورسوي؛يعنې دې ماشوم ته د ښوونې او روزنې پړاونه لوړتيا ده؛د درجو او پړاونو لوړوالى دى.

درې پوښتنې مطرح دي:

١_آيا انسان د تاريخ په ترڅ کې په ټولنيز ژوند کې تکامل او لوړتيا پيدا کړې او که نۀ؟

٢_آيا په راتلونکې کې به بشري ټولنه د تکامل پر لور ځي؟

٣_ او که د تکامل پر لور ځي؛نو د “افلاطون” په اصطلاح کې، هغه “ايدياله ټولنه” به څنګه وي او ځانګړنې به يې څه وي؟

تر دم ګړۍ تاريخ مو پېژندلى او پېژندلاى يې شو؛خو راتلونکې څنګه؟ آيا راتلونکې ته بايد سترګې پټې کړو او ووايو: تاريخ جبراً حرکت کوي او مخ پر تکامل دى؟ تکامل د زمانې په طبيعت او خټه کې دى؟ د زمانې بېړۍ جبراً د تکامل په حال کې ده،بې له دې،چې انسان په کې وړوکى اغېز او مسئوليت ولري؛لکه طبيعي تکامل.

په تېرو زمانو کې هم انسانانو د ازادو،مختارو او د مسئوليت د خاوندانو په نامه څه ونډه نۀ درلوده؟ په تېرو کې د انسانانو ونډه جبري او فرعي وه؟

نۀ ! نۀ پخوا داسې وه او نۀ اوس داسې ده او داسې جبر پر تېر وخت واکمن نۀ و.انسانانو د خپلې ټولنې لپاره په خپل واک،اختيار او برنامه سازۍ د تکامل لار ټاکلې وه او ټولنه يې پر مخ بېوله؛يعنې په تېر وخت کې د انسانانو د ازادۍ او واک ونډه بايد هېره نۀ شي؛نو هغه تېر انسانان د ستاېنې وړ دي،چې د خپلې هوساېنې پر ځاى،په خپل اختيار له ځانه تېر شول او د تاريخ په تکامل کې يې مرسته وکړه؛خو هغه بايد ورټل شي،چې لټي يې وکړه او که موږ راتلونکې و نۀ پېژنو او ورته طرح و نۀ لرو او که د تاريخ په جوړولو کې خپلې دندې ته متوجه نۀ شو؛نو په راتلونکې کې به مو خلک رټي. تاريخ په انسان جوړېږي او انسان په تاريخ نۀ جوړېږي.

که د راتلونکې لپاره طرح و نۀ لرو او که د تاريخ لپاره مو خپل مسئوليت و نۀ پېژانده؛نو هېڅوک راسره ژمنه نۀ شي کړاى، چې دا بېړۍ به په خپله خپلې موخې او مقصد ته ورسي.لږ تر لږه خو د مخکې کولو او ځنډولو وړ ده.

د پېښو د مخکې کولو او ځنډولو مسئله،چې په اسلام او په تېره بيا په “اماميه شيعه و” کې مطرح ده؛يعنې دا چې يو ړوند جبري بهير، پېښې نۀ شي رامخکې کولاى او ما دا مسئله د ټولنيز ليد لوري، د ((انسان او برخليک)) په کتاب کې څرګنده کړې ده.

بداء

ظاهره؛خو د بداء مفهوم داسې دى،چې لږ انسانان قبلولاى شي،چې بداء سم چار دى. د بداء مانا داده،چې د الهي ((قضا کېدو او قدر)) په برنامو کې تجديد نظر پېښ شي. مطلب دادى،چې په تاريخي پېښو کې خداى د بشري تاريخ مخکې کېدو او شاته کېدو ته قطعي بڼه نۀ ده ټاکلې؛يعنې انسانه ! تۀ په خپله د الهي قضا او قدر مجري يې. دا تۀ يې،چې کړاى شې تاريخ شاته او مخکې کړې او کړاى شې و يې ساتې.

پر تاريخ د طبيعت،د ژوند اوزار او ان الهي مشيت او هېڅ جبر واکمني نۀ کوي.دا يو ډول فکر دى؛نو موږ، چې تکامل او د انسانيت موخه و نۀ پېژنو؛نه شو کړاى، د تکامل په اړه خبره وکړو او ووايو،چې بشر د تکامل پر لور دى؟؛ځکه سمدستي دا پوښتنې مطرح کېږي؟ چېرته؟ کوم خوا؟ آيا پر هغه لور،چې نۀ پوهېږم چېرته؟ که پر هغه لور،چې نۀ پوهېږم چېرته دى؛نو موږ څه وايو؟ د رسېدو لار کومه ده؟ موږ ددې لپاره تاريخ وايو،چې راتلونکې ته مو لار پرانېزي؟

که داسې وي،چې تاريخ به يوازې تر دم ګړۍ ځان راپېژني او نۀ شي کړاى،چې راتلونکې ته لار پرانېزي؛نو بيا د تاريخ ګټه څه ده؟؛خو وينو چې قرآن حکيم ددې لپاره تاريخ څېړي،چې راتلونکې ته مو لار پرانېزي او بايد داسې هم وکړي؛نو موږ له تېر وخته تر دم ګړۍ او هم د راتلونکې په اړه پوهېدنې ولرو؛ نومسووليت به مو څرګندېږي چې څه وکړو.

[يادونه: بداء په لغت کې په يو چار کې د بلې راى راپيدا کېدو ته وايي.]

په تېر وخت کې ټولنيز تکامل

شک نۀ شته، که تېر تاريخ له دوو نظرو مطالعه کړو؛نو وينو،چې بشر پرمختګ ( که غواړئ نوم يې تکامل کېږدئ،چې مشکله ده) کړى دى.يو يې د اوزار جوړونې له نظره دى او شک نۀ شته،چې بشر په “اوزارجوړونه” کې پرمختګ کړى دى. هغه بشر،چې يوه تيږه اوزار يې وه، هغه هم ناتوږل شوې او بيا توږل شوې تيږه اوزار شوه او اوس يې نننۍ ټکنولوژي او صنعت لاس ته راوړى دى.

بشر په فني او اوزاري خلاقيت کې نۀ يوازې دا چې پرمختګ يې کړى؛بلکې حيرانوونکى پرمختګ يې کړى دى؛نو تاسې نوم يې پرمختګ ږد‌ئ او که تکامل.

شک نۀ شته،چې بشر د اوزارو له نظره د پرمختګ څوکو ته رسېدلى او وړاندوينه کېږي،چې په راتلونکې کې به هم داسې وي؛يعنې که په راتلونکې کې بشر ته ناورين راپېښ نۀ شي(هغه ناورين،چې پوهانو وړاندوينه يې کړې؛بلکې شونې يې بللې او وايي: په فني او صنعتي پرمختګ کې، بشر داسې ځاى ته رسېدلى،چې کېداى شي بشر د بشر په لاس پوپنا شي او کېداى شي، له سره نوي انسانان پيدا شي او له ړومبۍ ورځې ژوند پيل کړي؛خو که داسې ناورين رامخې ته نۀ شي)؛نو شک نۀ شته،چې بشر به د اوزارو له پلوه نور هم دومره مخکې ولاړ شي،چې ننني بشر ته به د تصور وړ نۀ وي.

دا تکامل د بشر د تجربو او پوهې معلول دى (تجربي علوم)؛ځکه بشر په طبيعي علومو کې خورا پرمختګ کړى او طبيعت يې په خپل چوپړ کې کړى دى.

د تکامل (که بيا هم وکړاى شو نوم يې تکامل کېږدو،چې مشکله ده) بل اړخ دادى،چې د بشري ټولنې جوړښت له ساده حالته د پېچلي او کړکيچن حالت پر لور مخکې راغلى؛يعنې لکه هماغسې ،چې په فني او صنعتي چارو کې مثلاً ړومبۍ طياره يې،چې جوړه کړه،ډېره ساده وه؛خو اوس داسې طيارې جوړوي،چې خورا دقيقې دي او لکه څنګه چې په طبيعي تکامل کې د “کثير الحجروي” موجوداتو په پرتله، د “وحيدالحجروي” موجود ساختمان ډېر ساده دى؛نو بشري ټولنه هم داسې ده.

ځېنو تکامل داسې تعريف کړى دى: تکامل له تراکمه عبارت دى؛يعنې لومړى د يو لړ اجزاو راټولېدل او بيا يې وېشل کېدل،له “تجانسه” وتل او د “غير تجانس” پر لور تلل او په اصطلاح کې “ارګانيزه” کېدل،د غړي برخه کېدل،د جزء برخه کېدل او بيا د غړيو تر منځ د وحدت اړيکه جوړېدل؛لکه څنګه چې پوهېږئ،لومړى په “نطفه او څاڅکي” ( چې له نر او ښځې حجرې منځ ته راځي) کې يو بسيط حالت وي او بيا تراکم او تجمع پيلوي؛يعنې يو پر دوو واوړي.دوه څلور شي او څلور اته شي او اته شپاړش شي او منظم وېشل کېږي؛خو يوازې د څومره والي له پلوه وېشل کېږي او يو پړاو ته،چې ورسېد؛نو د تقسيم بڼه پيل شي او په ماهيت کې يې بدلون راځي؛يوه ډله يې د اعصابو شي،بله د زړۀ، بله د ځيګر او… او ټولې ډلې يو ارتباطي يووالى لري،چې له دې ټولو يو انسان جوړېږي.

شک نۀ شته،چې له دې اړخ هم بشري ټولنې پرمختګ کړى دى؛نو اوس مو خوښه،چې د تکامل نوم پرې ږدئ او که نۀ؛يعنې د ټولنې جوړښت،له هغه ړومبي او ساده حالته پېچلى شوى دى. د ړومبنيو او ټبريزو ټولنو جوړښت خورا ساده دى.يو تن د ټبر مشر دى او يو شمېر يې ولس دى،چې “ټبر مشر” په منځ کې يې په شمار دندې اېشلې؛خو ګورئ،چې ټولنې څومره پرمختګ کړى،وېش ډېر شوى،کار ډېر شوى،د کار وېش ډېر شوى او د ټولنې غړي هم ډېر شوي.

د نن ورځې کارونه،دندې او کاري طبقات، له يوې پېړۍ مخکې سره پرتله کړئ يا اداري او علمي وېش په پام کې ونيسئ. پخوا به يو سړي کړاى شول د ټولو علومو ښوونکى شي. په خپله “ارسطو” او “بوعلي سينا” شي او د خپل وخت د ټولو علومو ښوونکى شي؛خو نن د ښوونې او روزنې په برخه کې دومره وېش شوى،چې په سل ګونو “بوعلي سينا ” او “ارسطو” په خپل مسلک کې تخصص لري،حال دا چې د نورو څانگو له شتونه بې خبره دي،چې نورې څانګې او مضامين هم شته او دې ډول تکامل او پرمختګ انسان له همرنګۍ او همشکلۍ اېستلى او تر منځ يې اختلاف او توپير جوړوي؛ځکه لکه څنګه چې انسان کار جوړوي،کار هم انسان جوړوي.

په ټولنه کې وينو،سره له دې،چې ټول انسانان دي؛خو ماهيتونه يې بېل دي؛ځکه يو داسې کاروبار لري،چې هغه بل يې بيخي نۀ پېژني او له داسې نړۍ سره بوخت دى،چې هغه بل يې بيخي نۀ پېژني؛نو پايله يې داسې انسانان وي،چې له يو بل سره خورا توپير لري.

که وغواړو پرمختګ او تکامل، د ټولنو د جوړښت په ارګانيزم او د ټولنو په غړي غړي کېدو کې وکاروو؛نو له دې اړخ هم د ټولنو جوړښت له سادګۍ د پېچلتيا پر لور تللى او په اصطلاح کې د “معقدوالي” او “تعقد” پر لور تللى؛ البته په کوم ډول،چې ما دا خبره مطرح کړه،کېداى شي له همدې ځايه د خطر احساس وکړئ،چې که همداسې مخکې ولاړل؛نو د انسانانو په منځ کې به دومره بېلوالى رامنځ ته شي،چې د انسانانو يو والى به له ګواښ سره مخ شي؛يعنې داسې انسانان به پيدا شي،چې د انسانانو په بڼه به وي؛خو د فکري،روحي،احساسي او روزنيز ساختمان له پلوه به له يو بل سره خورا اختلاف ولري،چې دا د بشري ټولنې لپاره يو ګواښ دى.

دا چې وايي: صنعتي پرمختګ، انسان له ځانه پردى کړى او له انسانه يې داسې څيز جوړ کړى،چې د کار او دندې غوښتنه يې ده او د انسانانو يووالى يې له منځه وړى دى.

د ټولنې د تشکيلاتو او جوړښت له نظره هم بايد ووايو،چې په تېرو کې ټولنو پرمختګ کړى دى؛خو د قدرت او پر طبيعت د واک او د انساني ټولنې پر تشکيلاتو سربېره، يو لړ نور مسايل هم دي،چې د انسان په ماهيت پورې اړه لري او له انسانانو سره د انسانانو په اړيکو پورې اړه لري.

سرچینه : تکامل اجتماعی انسان. استاد مرتضی مطهری