علامه محمد اقبال لاهوري

علامه محمد اقبال لاهوري ته په اسلامي نړۍ کې مصلح ويلاى شو،چې د سمونې فکر يې د خپل هېواد له پولو هم واوخوت. اقبال څه مزاياوې او څه نيمګړتياوې لري:

د علامه اقبال له ځانګړنو دا وه چې د لوېديځ له فرهنګ سره آشنا و او د لوېديځ له فلسفي او ټولينزو افکارو سره يې ژوره آشنايي يې درلوده،تردې چې په لوېديځ کې هم متفکر او فيلسوف پېژندل کېده.

اقبال لوېديځ يې ښه پېژانده او له هر اړخيز انساني مفکورې بې برخې ګاڼه او ګروهمن و، چې يواځې مسلمانان لداسې ښوونځي برخمن دي.علامه اقبال ولس د لوېديځو علومو او فنونو زده کړې ته راباله؛خو پر لوېديځ او ښوونځيو يې له ځان بايللو ژغورل.

علامه اقبال وايي:

((د اروپا بېلګه توب،په ژوند کې يې د يو ژوندي عامل په بڼه نده راښکاره شوې، چې پايله يې د سرګردان ((انسان)) پيدايښت دى، چې د ناسازګاره ديموکراسيو تر منځ د خپل ځان په لټه کې دى، چې يواځېنى کار يې د شتمنو په ګټه له بېوزليو کار اخېستل دي. په خبره مې باور وکړئ،چې نننۍ اروپا د بشريت د اخلاقو پر مخ تر ټولو ستر خنډ دى،بلخوا مسلمانان د وحې پر بنسټ د فکر،مطلوب اوکمال خاوندان دي او دا چې د ژوند له ډېرو ژورو بيانېږي؛نو ظاهريتوب ته يې د باطن رنګ ورکوي.))

وګورئ: احياى فکر ديني:٢٠٤ مخ.

د علامه اقبال بله ځانګړنه دا وه،چې د عبده په څېر پخپل ذهن کې يې بوختياوې نۀ درلودې،چې مسلمانان بې لدې چې د اسلام کوم حکم يا اصل تر پښو لاندې کړي؛د خپل وخت سياسي،اقتصادي او ټولنيزو ستونزو ته لار پيدا کړي؛نو ځکه د اجتهاد،اجماع او ورته مسئلو په هکله يې زياد فکر کاوه.  علامه اقبال،اجتهاد د اسلام د حرکت ماشين ګاڼه.

د علامه اقبال بله ځانګړنه داده،چې په لوېديځ کې د نورو روزل شويو پر خلاف،معنويت پالى و او له پياوړي عرفاني روح برخمن و؛نوځکه عبادت ،ذکر،فکر،مراقبې،له نفس سره حساب،سلوک او معنويت ته يې خورا ارزښت ورکاوه،چې همدا مسايل يې د ديني فکر په بيا راژوندي کېدو کې هم مطرح کول. بې له اسلامي معنويته، د ديني فکر بيا راژوندي کول يې بې ګټې ګڼل.

بله ځانګړنه يې دا وه چې يواځې فکري شخصيت نۀ و؛بلکې د مبارزې او عمل سړى هم و،له استعمار سره د مبارزې په ډګر کې په لومړۍ ليکه کې ولاړ و. علامه اقبال د پاکستان د اسلامي هېواد بنسټګر هم دى.

د علامه اقبال بله ځانګړنه دا ده،چې غښتلى شاعر و او دا ځواک يې د اسلامي موخو په چوپړ کې و. علامه اقبال له هغو شاعرانو دى، چې “کواکبي” د “کميت اسدي”،”حسان ثابت انصاري” او “دعبل بن علي خزاعي” په څېر وستايه. د علامه اقبال انقلابي شعرونه له “اردو” پر فارسي او عربي هم ژباړل شوي چې لا تر اوسه يې هم خپل حماسه ييز اړخ خوندي ساتلى دى.

سره لدې چې علامه اقبال سني و؛خو په فارسي يې د پېغمبر اکرم ^{صلى الله عليه و آله وسلم} د کورنۍ په ستاينه کې داسې انقلابي او له ښوونو ډکه شاعري کړې،چې په فارسي ژبو شيعه و کې يې جوړه نۀ پيدا کېږي. په هر حال شعر د علامه اقبال موخه نۀ وه؛بلکې د مسلمان امت د راويښولو او پوهاوي وسيله يې وه.

علامه اقبال د ((خودي فلسفه)) په نامه فلسفه لري. هغه ګروهمن و چې اسلامي ختيځ خپل واقعي هويت، چې اسلامي هويت دى،له لاسه ورکړى او بايد بېرته يې لاس ته راوړي. علامه اقبال ګروهمن و؛لکه څنګه چې وګړى کېداى شي،د شخصيت په تزلزل اخته شي او يا خپل شخصيت ورک کړي او له ځانه لرې او پردى شي او پردى خپل ځان وګڼي او د مولانا بلخي د وينا له مخې( چې اقبال يې مريد او پرې مين و) د نورو پر ځمکه کور جوړ کړي او د خپل کار پر ځاى د پردي کار کوي؛نو ټولنه هم داسې ده. ټولنه هم د وګړي په څېر روح او شخصيت لري،د وګړي په څېر احياناً د شخصيت په تزلزل اخته کېږي او هويت له لاسه ورکوي،پر ځان ايمان له لاسه ورکوي او له بېخه راپرځېږي.

علامه اقبال ګروهمن و،چې اسلامي ټولنه له لوېديځ تمدن سره په مخامخېدو کې د شخصيت د تزلزل په ناروغۍ اخته شوې او خپل هويت يې له لاسه ورکړى،چې ددې ټولنې اصلي شخصيت او ټولنيز روح اسلام او اسلامي فرهنګ دى.

تر تولو وړومبى کار،چې مصلحان يې بايد وکړي،ددې ټولنې ايمان او عقيده خپل فرهنګ او اسلامي معنويت ته راستنه کړي،چې همدا ((خودي فلسفه)) ده.

علامه اقبال به پخپلو ويناوو،مقالو،کنفرانسونو او شعرونو کې هڅه کوله،چې ټولنې ته ددې امت هڅې، مجاهدتونه،عظمتونه،کلتورونه او لياقتونه ور پر يادې کړي او يو ځل بيا پر ځان يې مؤمنه کړي او همدې موخې ته علامه اقبال، له تاريخه اسلامي اتلان راوباسي او د مسلمانانو مخې ته ږدي يې؛نو ځکه علامه اقبال پر اسلامي ټولنه ستر حق لري.

علامه اقبال د علامه سيد جمال الدين په څېر؛خو نۀ د هغه تر پولې،د خپلو اصلاحي فعاليتونو لمنه نورو هېوادونو ته خپره کړه او څه نا څه يې پر اسلامي نړۍ هم اغېز کړى دى.

د علامه اقبال په کار کې دوه سترې نيمګړتياوې دي:

(١) له اسلامي فرهنګ سره يې ژوره آشنايي نۀ درلوده،سره لدې چې په غربي مفهوم واقعي فيلسوف دى؛خو په اسلامي فلسفه سم نۀ پوهېده.

په مهمو شرعي مسايلو؛لکه د واجب د ثبوتولو فلسفې براهين او د قبل الايجاد د علم په باب څرګندونې يې او همداسې د ختم نبوت په هکله فلسفه يې (ددې پر ځاى چې ختم نبوت اثبات کړي،ختم ديانت ته رسېدلى چې دا د علامه اقبال د ادعا پر خلاف خبره هم ده)پر اسلامي فلسفې د نۀ پوهېدو دليلونه دي او پردې سربېره،څېړنې يې په نورو اسلامي علومو کې هم سرسري دي.

علامه اقبال سره لدې،چې سخت په عرفان مين دى او روح يې هندي او اشراقي دى او پردې سربېره د مولانا بلخي هم سخت مريد دى؛خو په لوړه کچه په اسلامي عرفان نۀ پوهېږي او د عرفان له سپېڅليو افکارو سره آشنا ندى.

د علامه اقبال د کار بله نيمګړتيا داده، چې د علامه سيد جمال الدين په څېر اسلامي هېوادونو ته يې سفر نۀ وکړى او له نږدې د اسلامي هېوادونو له خوځښتونو سره آشنا نۀ و؛نو ځکه د اسلامي نړۍ د ځينو شخصيتونو او استعماري حرکتونو په ارزونو کې يې سترې تېروتنې وکړې.

علامه اقبال په (( احياى تفکر ديني در اسلام)) کتاب کې په حجاز کې د وهابيت،په ايران کې بهائيت او په ترکيه کې د آتاتورک پاڅون اسلامي اصلاحي خوځښتونه ګڼلي او په ځينو شعرونو کې يې هم د اسلامي هېوادونو ديکتاتوران ستايلي دي، چې د مصلح مسلمان اقبال دا ګناه نۀ بښل کېدونکې ده.

په ترکيه کې هم څه نا څه د سمونې مدعيان راپيدا شول. علامه اقبال هم په (( احياى فکر ديني)) کتاب کې د ضياء شاعر نظريات راخېستي؛خو نظريات يې دومره افراطي دي،چې علامه اقبال هم له هومره ازاد فکرۍ سره ټول ندي منلي.

ستر او مشهور اسلامي انديال؛علامه محمد اقبال لاهوري،چې ډېرى اسلامي مسايل يې روښانه کړي او ما هم په ډېرى کتابو کې له لارښوونو يې ګټنه کړې؛خو “د ختم نبوت” د فلسفې په تفسير او مخونې کې سخت تېروتى دى.نوموړي خپله خبره د څو اصلونو پر بنسټ ايښې ده.

١_وحې،چې لغوي مانا يې په ورو او په نجوا خبرې کول دي،په قرآن کې پراخ مفهوم مومي،چې ډول ډول مرموزې لارښوونې،د جماد،بوټي او څاروي له لارښوونې نيولې د انسان تر لارښوونې په ځان کې رانغاړي . وايي:

(( د وجود له جرړې سره دا نښلون هېڅکله په انسان پورې ځانګړى نه دى . په قرآن کې د “وحې” د ټکي د کارولو بڼه ښيي،چې دا کتاب يې د ژوند ځانګړنه ګڼي او البته دا شته،چې ځانګړنې او بڼه يې د ژوند د پړاوونو د تکامل له مخې توپير لري . بوټى،چې په ازاده په خپل ځاى کې وده کوي،څاروى،چې د ژوند له نوي چاپېريال سره د تطابق لپاره د نوي غړي خاوندېږي او انسان،چې د ژوند له دننني تله تازه رڼا تر لاسه کوي؛ټول د وحې بېلابېل حالات دي،چې د وحې د منلو د ظرفيت د ضروروت له مخې يا د هغه اړتياوو پر بنسټ بېلابېلې بڼې لري،چې دا لوښى ورپورې اړوند دى.))

وګ : احياى تفکر ديني در اسلام١٤٤-١٤٥ مخونه .

٢_وحې غريزه ډوله چار دى او د وحې لارښوونه هم غريزي لارښوونه ده.

٣-له جمعي نظره وحې د انسان لارښوونه ده؛يعنې دا چې انساني ټولنه يو واحد دى او د تلو لار او حرکتي قوانين لري؛نو اړينه ده،چې لارښوونه ورته وشي.نبي هغه راديو ده،چې په غريزي بڼه هغه څه تر لاسه کوي،چې ورته اړتيا لري . وايي:

(( نړيوال ژوند (حيات جهاني) په اشراقي توګه خپلې اړتياوې ويني او په کړکېچنه شېبه کې د خپل حرکت امتداد او لورى ټاکي او دا هماغه څه دي،چې د دين په ژبه کې ورته :”پېغمبر ته د وحې د راتلو”نوم ورکوي.

٤-ساه کښو ته په لومړنيو پوړونو کې په غريزه لارښوونه کېږي او څومره،چې د تکامل درجې يې لوړېږي او “حس”،”تخيل” او “فکر” يې وده کوي؛غريزي ځواک يې لږېږي او په حقيقت کې حس او فکر يې ځايناستى کېږي؛حشرات تر ټولو غښتلې غريزه او انسان تر ټولو لږه غريزه لري .

٥- له ټولنيز پلوه انساني ټولنه تکاملي لار وهي او؛لکه څنګه،چې څاروي په لومړنيو درجو کې غريزې ته اړمن ول او په تدريج يې،چې د حس،تخيل او تفکر ځواک وده وکړه؛نو حسي او فکري ځواکونه يې د غريزي لارښوونې ځايناستي کېږي؛انساني ټولنه هم په خپل تکاملي بهير کې داسې ځاى ته رسي،چې د تفکر ځواک پکې وده کوي؛نوځکه د غريزې (وحې) د کمزورۍ لامل شوى دى.

اقبال د احياى فکر ديني په ١٤٥ مخ کې دې موضوع ته اشاره کړې ده.

٦- بشري نړۍ دوه بنسټيز پېرونه لري : د وحې د لارښوونې پېر او په تاريخ او طبيعت کې د تعقل او تفکر د لارښوونې پېر.که څه هم په پخوانۍ نړۍ کې د فلسفې څو سترې کارخانې (؛لکه يونان او روم) وې؛ خو دومره ارزښت يې نه درلود او بشر لا تر اوسه د ماشومتوب په پېر کې و. وايي :

((اړنګ نشته پخوا،چې انسان د اوس په پرتله لومړنى حالت درلود او څه نا څه د تلقين تر واک لاندې و؛د فلسفې څو سترې کارخانې يې جوړې کړې وې؛خو هېر مو نشي،چې په پخوانۍ نړۍ کې دا کارخانې جوړول يوازې د فکر کار و،چې نه يې شو کړاى،چې له دودونو او مبهمو ديني ګروهو هاخوا ولاړې شي او موږ ته يې د ژوند د عيني اوضاع په هکله هېڅ ډډه نه ده رامنځ ته کړې.))

٧-پېغمبراکرم،چې پېغمبري پرې پاى ته رسېدلې؛هم په پخوانۍ نړۍ پورې اړوند دى او هم په نوې نړۍ پورې. د الهام د سرچېنې له پلوه،چې وحې ده_ نه د طبيعت او تاريخ تجربي مطالعه_ په پخوانۍ نړۍ پورې اړوند دى او د ښوونو د روحيې له پلوه،چې تفکر،تعقل او د طبيعت او تاريخ مطالعې ته رابلل دي او ددې چارو په زوکړه د وحې کار تمېږي،په نوې نړۍ پورې اړوند دى. وايي:

((نو که مسئلې ته له دې پلوه وکڅل شي؛بايد وويل شي : لکه څنګه چې ښيي پېغمبراکرم د پخوانۍ او نوې نړۍ ترمنځ ولاړ دى . تر هغه،چې د الهام په سرچينې پورې يې اړه لري؛په پخوانۍ نړۍ پورې اړوندېږي او هلته،چې د الهام د اروا خبره وي؛نو په نوې نړۍ پورې اړوند دى. ژوند په هغه کې د معرفت (طبيعت او تاريخ) نورې سرچينې رابرسېروي،چې له نوې لارې سره يې وړ دي . د اسلام راښکاره کېدل او زوکړه د “استقرايي برهاني عقل” زوکړه او راښکاره کېدل دي.د اسلام په راښکاره کېدو او د رسالت د پاى د رسېدو د اړتيا په رابرسېرنه،رسالت د کمال بريد ته ورسېد او دا پخپله ددې چار ځيرکانه لاس ته راوړنه ده،چې نشي کېداى ژوند تل په ماشومتوب او له بهر په مشرۍ کې پاتې شي. په اسلام کې د پالۍ او ميراثي سلطنت له منځه تلل او په قرآن کې همېشني عقل او تجربې ته توجه کول او (همداراز) کوم ارزښت،چې دې سپېڅلي اسماني کتاب طبيعت او تاريخ ته د بشري معرفت د سرچينې په نامه ورکړى؛دا ټولې د رسالت د پېر د پاى ته رسېدو د واحد فکر بېلابېلې څېرې دي.))

وګ:علامه محمد اقبال؛احياى تفکر ديني در اسلام: ١٤٦مخ . ))

دا و د علامه محمد اقبال لاهوري له ليد لوري “د ختم نبوت” د فلسفې اصول او ارکان.

که دا فلسفه سمه وي؛نو يوازې نوې وحې او پېغمبرۍ ته اړتيا نشته؛ بلکې مطلقاً د وحې له لارښوونې مړه خوا يو؛ځکه د تجربي عقل لارښوونه د وحې د لارښوونې ځايناستې ده.که دا فلسفه سمه وي؛نو دا د “ختم ديانت” فلسفه ده؛نه د “ختم نبوت” او د اسلامي وحې دنده د دين د پېر د پاى او د عقل او عمل د پېر د پېل اعلانول دي.

دا مطلب نه يوازې د اسلام د اړتيا خلاف دى؛بلکې په خپله د علامه اقبال د څرګندونې مخالف هم دى.د علامه اقبال ټولې غورځې پورځې ددې لپاره وې،چې علم او عقل بشري ټولنې ته پکار دي؛خو بسيا نه دي او بشر د علم هومره دين او ايمان ته اړتيا لري.

علامه اقبال پخپله په ډاګه کوي،چې ژوند ثابتو اصولو او بدلېدونکيو فروعو ته اړتيا لري او پر اصولو د فروعو انطباق د”اسلامي اجتهاد” دنده ده. وايي:

((دې نوي فرهنګ (اسلامي فرهنګ) د نړيوال يووالي بنسټ د توحيد پر آر کېښود.اسلام د واکمنۍ د غونډال-دستګاه په نامه يوه وسيله ده، چې د توحيد آر د بشر په عقلي او عاطفي ژوند کې “ژوندى ساتى لامل” کړي . اسلام خداى ته وفاداري غواړي؛نه استبدادي حکومتونو ته او دا چې خداى د هر ژوند روحاني او نهايي بنسټ دى؛نو خداى ته وفاداري عملاً پخپله د انسان مثالي طبيعت (د ارمان غواړي طبيعت او د مطلوب لټونې کمال) ته وفاداري ده.

کومه ټولنه،چې له واقعيته په داسې انګېرنه جوړه شوې وي؛بايد په خپل ژوند کې د “ابديت” او “بدلون” مقولې سره همغږې کړي؛بايد د خپل ټولنيز ژوند د تنظيم لپاره ابدي اصول په واک کې ولري؛څه چې ابدي او همېشني دي،د همېشني بدلون په دې نړۍ کې راته د پښې کلک ځاى پرېږدي؛خو که ابدي اصول په دې مانا وپېژندل شي،چې له بدلون سره په ټکر کې دي؛يعنې له هغه څه سره په ټکر کې دي،چې قرآن يې د خداى يو له ستر “آيتونو” ګڼي؛نو هغه مهال به ددې لامل شي او هغه څيز به له حرکته وغورځېږي،چې ذاتاً متحرک دى. په سياسي او ټولنيزو علومو کې د “اروپا” د ماتې لومړى اصل انځوروي (ليکوال : د هر ډول ابدي اصل نفې او د ژوند له اصلي اصولو همېشنۍ نمښته-انکار) او په دې وروستيو پينځه پېړيو کې د اسلام بې حرکتي دويم اصل (ليکوال: د بدلون له اصله نمښته او پر تلپاتېتوب ګروهه) انځوروي. په اسلام کې د حرکت اصل څه دى؟هماغه اصل دى،چې په اسلام کې “اجتهاد” نومېږي.))

وګ :هماغه سرچينه :١٦٨_١٦٩ مخونه.

د پورتنۍ وينا له مخې،د وحې لارښوونې ته تل اړتيا وي او د تجربي عقل لارښوونه نشي کړاى ځايناستې يې شي. پخپله علامه اقبال هم سل په سلو کې د تل لپاره د لارښوونې د اړتيا د اصل پلوى دى؛حال دا چې کومه فلسفه،چې هغه “د ختم نبوت” لپاره وويله؛غوښتنه يې داده،چې نه يوازې وحې او نوي رسالت ته اړتيا نشته؛بلکې د وحې لارښوونې ته اړتيا هم پاى ته رسي او په حقيقت کې نه يوازې نبوت؛ بلکې ديانت هم پاي ته رسي.

“ختم نبوت” ته د علامه اقبال دا ناسمه مخونه ددې لامل شوه،چې ناسمه پايله ترې واخستل شي او و انګېرل شي،چې “د ختم نبوت” پېر؛يعنې له وحې د بشر د خپلواکۍ پېر.

د پېغمبرانو ښوونو او روزنو ته د بشر مثال د هغه زده کوونکي دى،چې هر کال پورته ټولګي ته ځي او ښوونکى بدلوي؛بشر هم پېر په پېر پورته پوړ ته ختلى او قانون او شريعت يې بدل شوى دى؛ماشوم له ښوونځي فارغېږي او له ښوونځي برى ليک ورکول کېږي او تردې وروسته له ښوونکي او لارښود خپلواکه خپله څېړنه کوي.

د ختم نبوت د پېر بشر هم له کلاسيکې زده کړې د فارغېدو برى ليک اخستى او په خپله خپلواک په تاريخ او طبيعت کې څېړنه کوي او دې ته “اجتهاد” وايي؛نو د ختم نبوت پېر؛يعنې ((ځان بسياېنې)) ته د بشر رسېدل .

اړنګ نشته،چې د نبوت له پاى ته رسېدو داسې تفسير، غلط دى.د نبوت له ختمېدو دا ډول تفسير هغه څه نه دي،چې نه يې پخپله علامه اقبال مني او نه يې هغه مني،چې له دې تفسيره دې پايلې ته رسېدلى دى.

دويم :که د علامه اقبال تفسير سم وي؛نو بايد د تجربي عقل په زوکړه، چې علامه اقبال ورته ((دنننۍ تجربه)) وايي، (د اولياء الله مکاشفات) هم پاى ته ورسي؛ځکه فرض پر دې دى،چې دا چارې غريزي دي او د تجربي عقل په زوکړه،غريزه _له بهره لارښوونکې ده _ لاندې کېني؛حال دا چې پخپله علامه اقبال په ډاګه کوي،چې باطني تجربه تلپاتې ده او د اسلام له پلوه دنننۍ تجربه د معرفت له درې ګونو سرچينو ده . (دوه نورې يې طبيعت او تاريخ دي).

علامه اقبال پخپله عرفان ته کلکه لېوالتيا لري او په مانيزو الهاماتو کلک ګروهمن دى.وايي:

(( دا فکر په دې مانا نه دى،چې ((باطني تجربه)) د څرنګوالي له پلوه له ((پېغمبرانه تجربې)) سره توپير و نه لري او اوس نور له دې پرې شوى وي،چې حياتي واقعيت شي. قرآن کريم ((انفس=انا=خود)) او ((آفاق=نړۍ)) د علم او معرفت سرچينې ګڼي. خداى خپلې نښې هم په دنننۍ تجربه کې څرګندوي او هم په بهرنۍ تجربه کې او د انسان دنده داده،چې د تجربو د ټولو انځورونو د پوهه ورکونې په هکله ورمند-قضاوت وکړي.د خاتميت فکر نبايد په دې مانا ونيول شي،چې د ژوند وروستى برخليک د عقل پر ځاى د بشپړې عاطفې ځايناستېدل دي. داسې چار نه شونى ده او نه مطلوب. ددې فکر عقلاني ارزښت په دې کې دى،چې د دنننۍ تجربې پر وړاندې خپلواک شنونکي حالات رامنځ ته کړي او دا چار ددې ګروهې په زوکړه لاس ته راځي،چې د وګړيو د ادعاوو حجيت او اعتبار،له طبيعت هاخوا سره په تړاو کې په بشري تاريخ کې پاى ته رسېدلى دى ….؛نو باطني او عارفانه تجربې ته- څومره هم که غيرعادي او غير متعارف وي_ اوس بايد د يوې سوچه طبيعي تجربې په سترګه وکڅل شي او د بشري نورو تجربو د انځورونو په څېر يې کره کتنه او شننه وشي.))

وګ:هماغه سرچينه:١٤٦-١٤٧ مخ.

د علامه اقبال د وروستۍ خبرې مطلب دادى : په ختم نبوت ، الهامونه، مکاشفات او د اولياء الله وو کرامت پاى ته نه دى رسېدلى؛ خو پخوانى حجيت او اعتبار يې پاى ته رسېدلى دى.

پخوا چې لا تجربي عقل نه و زيږېدلى؛معجزه او کرامت يو سوچه او د منلو وړ سند و؛خو وده کړي او عقلاني کمال ته رسېدلى بشر ( د خاتميت د پېر بشر) ته دا چارې حجيت او سنديت نه لري او د هرې پېښې او ښکارندې په څېر بايد عاقلانه تجربه پرې وشي.

تر خاتميت مخکې پېر د معجزې او کرامت پېر و؛يعنې معجزې او کرامت عقلونه تر خپل واک لاندې کړي ول؛خو د خاتميت پېر د عقل پېر دى.

عقل؛د کرامت ليدل د څه دليل نه ګڼي؛خو دا چې په خپلو کچو يې د الهام له لارې د يو برسېره شوي حقيقت صحت او اعتبار برسېره کړي.

د علامه اقبال دا خبره هم جړه پړه ده؛که د خاتميت تر پېر مخکې يې وکڅې او که د خاتميت تر پېر وروسته يې وکڅې،چې موږ پرې په راتلونکيو څپرکيو کې ويينه کړې ده.

درېم داچې علامه اقبال وحې غريزي ډوله ښوولې،چې په دې خبره کې هم تېروتى دى او همدې اړخ نور هم تېرايستي دي؛لکه څنګه چې پخپله علامه اقبال هم پوهېږي،چې غريزه سل په سلو کې طبيعي (غير اکتسابي)،ناځانخبرى او تر حس او عقل ټيټه درجه لري،چې د خلقت قانون د حيوان (حشرات او تر حشراتو ټيټ) د ژوند په لومړني پوړ کې ايښى دى. د پورتنيو درجو د لارښوونې (حس او عقل) په وده غريزه کمزروېږي او لاندې کېني؛نو انسان چې د فکر له پلوه تر ټولو غني حيوان دى؛د غريزې له پلوه تر ټولو کمزورى دى.

خو وحې پرعکس، له حس او عقل هاخوا لارښوونه ده او پردې سربېره، تر ډېره بريده اکتسابي ده او تر دې پورته د ځانخبرۍ په لوړه درجه کې ده. د وحې ځانخبريتوب د حس او عقل تر درجو دومره لوړه ده،چې په خوله نه راځي او په وحې،چې کومه فضا برسېرېږي، تر هغې فضا خورا پراخه ده،چې تجربي عقل يې پر برسېرنې وسمن وي.

د انسان د و ګړيزو او ټولنيزو استعدادونو د ټولګې،د ټولنيزو اړيکو د پېچلتيا او د انسان د تکاملي سير نه مشخصېدو ته په پام بايد ومنو، څه چې فيلسوفانو او انديالانو د ايديولوژۍ په نامه جوړ کړي؛ يوازې بې لاري او لار ورکي ده. انسان ته د ايديولوژۍ درلودو له پلوه يوازې يوه لار ده او هغه هم د وحې له لارې ايديولوژي درلودل دي؛که د وحې له لارې ايديولوژي و نه منو؛نو بايد ومنو،چې انسان بې ايديولوژۍ دى.

ننني انديالان وايي،چې د بشر راتلونکي ته په ايديولوژيو بهير ټاکل، يوازې منزل په منزل شونى دى؛يعنې يوازې په هر منزل کې بل منزل مشخصولاى شو؛خو داچې تردې وروسته منزل چېرته دى او وروستى سرمنزل چېرته دى،آيا اساساً کوم سرمنزل شته که نه؟ هېڅ معلومه نه ده.دداسې ايديولوژيو برخليک روښانه دى.

څومره به ښه وه،چې علامه اقبال د نورو عارفانو په تېره بيا د مولانا جلال الدين بلخي شعرونه په ځير لوستي واى؛نو د ختم نبوت په اړه به غوره ځاى ته رسېدلى واى. عارفان دې ټکي ته رسېدلي،چې نبوت ځکه پاى ته ورسېد،چې د انسان ټول وګړيز او ټولنيز پوړونه او هغه لار،چې بايد انسان پرې ولاړ شي،يو ځاى رابرسېره شول؛تر هغه وروسته هر بشر څه،چې ومومل؛تر هغه به ډېر نه وي؛نو له ناچارۍ به لاروي وي .

((خاتم هغه دى،چې ټول پوړونه يې وهلي وي او “نه وهل شوى” پوړ ورته نه وي پاتې.))

دا د ختم نبوت کچه ده؛ نه د ټولنې د تجربي عقل وده. که اقبال د هماغه عارفانو؛لکه مولانا جلال الدين بلخي په آثارو کې،چې ارادت هم ورته لري،لږه نوره ځيرنه هم کړې وه؛نو پوه شوى به و،چې وحې غريزه ډولې نه ده او تر عقلاني ژونده او روح غوره ژوند او روح دى. مولانا وايي:

غير فهم جان که در گاو و خر است

آدمى را عقل و جانى ديگر اســــت

باز غير عقــــل و جــــــان آدمـــــــــــى

هــــست جانى در نبــــــي و در ولـــى

×××

 جــــــسم ظــاهر،روح مــــــخفي آمــــــده اســـت

جسم همچون آستين است،جان همچو دست

بـــــــاز عقــــــل از روح مخـــــــــفى تـــــــر بــــــود

حــــــس بـــه ســـــــــوى روح،زودتـــــــر ره بـــــــرد

روح وحــــــــې از عقـــــــــــــــــل پنهـــــان تــر بـــود

زانــــکه او غيــــــــب اســــت و او زان ســـر بــود

عقـل احمــــد از کســــــــى پنهـــــــــان نشـــــــــــد

روح وحــــــــــيش مــــــــــدرک هـــــــر جــــان نشد

روح وحيــــــى را مـــــناســــــبهاســــــت نيــــــــــــز

در نيـــــــــــــــــــابـــــــــــد عقــــــل کـان آمـد عــزيز

×××

لـوح مـــحفــــــــوظ اســــت او را پيشــــــــوا

از چـــه محفوظ است؟محفوظ از خــــــطا

نى نجوم است و نه رمل است و نه خـواب

وحــــــــــــى حـــــــــق و الله اعــلم بالصـواب

څلورم؛ته وا علامه اقبال هماغه غلطي کړې،چې لوېديځ کړې ده؛يعنې علم د ايمان ځايناستول؛البته علامه اقبال په کلکه د علم د ځايناستولو مخالف دى؛خو په کومه لار،چې د ختم نبوت په فلسفه کې تللى؛همدې پايلې ته رسي.اقبال وحې يو ډول غريزه ښيي او مدعي دى،چې د عقل او فکر په کار اچولو د د غريزې دنده پاى ته رسي او په خپله غريزه مړه کېږي.دا خبره سمه ده؛خو په هغه چار کې،چې فکر پر هماغې لار ولاړ شي،چې غريزه پرې تله؛خو که فرض کړو،چې غريزه يوه دنده لري او فکر بله دنده؛نو دليل نشته،چې د فکر د کار په پېل غريزه له پښو لوېږي؛نو که فرضاً وحې غريزه ډولې وګڼو او ددې غونډال دنده د يو ډول نړۍ ليد او ايديولوژۍ جوړول وي،چې د عقل او فکر غونډال يې نشي جوړولاى؛نو هېڅ دليل نشته،چې (د علامه اقبال د وينا له مخې) د “استقرائي برهاني” عقل په وده د غريزې کار پاى ته ورسي.

علامه اقبال سره له دې،چې نابغه او پر اسلام زړه سواند و؛خو زده کړې يې په لوېديزو علومو کې وې او يوازې په اسلامي فرهنګ کې يې څېړنې درلودې؛په تېره بيا فقهې،عرفان او فلسفه کې ډېرې لږې؛خو کله کله سخت تېروځي او ما په ژورو فلسفي مسايلو کې تېروتنو ته يې په ” اصول فلسفه و روش رياليزم” د پينځم ټوک په سريزه کې اشاره کړې ده؛نو ځکه د اقبال پرتلنه له علامه سيدجمال الدين افغاني سره سمه نه ده. پردې سربېره، چې د شخصي نبوغ له اړخه اقبال ورسره پرتله کېداى نشي. د سيدجمال الدين افغاني لومړى او اصلي فرهنګ اسلامي و او غربي يې دويمنى و. سيدجمال اسلامي نړۍ ته خورا سفرونه درلودل، چې له وضع سره يې تر اقباله نژدې اشنا و؛نو ځکه اقبال د ځينو هېوادو د خوځښتونو؛لکه ايران او ترکيه تېروتى؛سيد نه دى تېروتى.