بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ د عرفاني ادبیاتو لړۍ دا علمونه ظاهري دي، ټول هډونه باب العلم روږدی کړی په نلي یم (امیر حمزه خان شینواری) د ژوند خوالې لړلیک موږ زماني موجودات یو. 4 واقع وینې انسانپوهنه. 6 یو ډول واقع وینې انسانپوهنه. 9 دا مذموم اوصاف د انساني فطرت برخې شمېرلېږي.. 10 تاریخ […]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
د عرفاني ادبیاتو لړۍ
دا علمونه ظاهري دي، ټول هډونه
باب العلم روږدی کړی په نلي یم
(امیر حمزه خان شینواری)
د ژوند خوالې
لړلیک
یو ډول واقع وینې انسانپوهنه. 9
دا مذموم اوصاف د انساني فطرت برخې شمېرلېږي.. 10
تاریخ واقع ویني انسانپوهنه رازده کوي.. 11
تاریخ د انسان د طبیعت او فطرت غوره نندارتون دی.. 14
له تاریخه غوره عبرت اخستنه، له غفلت ځنې ځان پېژندنې ته ورتېریدنه ده. 17
ایا د بدیو «طبیعي» ګڼل، مبارزه ورسره نفې کوي؟. 19
واقع ویني انسانپوهنه له انسان زموږ تمې سموي.. 20
د تاریخ په مطالعې، نړۍ خورا طبیعي کېږي.. 23
په ټول کې بشري تاریخ یوه نږه بېلګه ده. 28
طبیعي والی ښه والی او بد والی دواړه رانغاړي.. 28
د بشري تاریخ «طبیعي» والی له «اختیار» سره په ټکر کې نه دی.. 31
جبر و اختیار له «قضا وقدر» سره توپیر لري.. 31
د بشري تاریخ بهیر اختیاري دی او له الهي تقدیره سره اړخ لګوي.. 34
انسان د خپل واک و اختیار به محدودې کړۍ کې حقیقتاً مختارېدای شي. 35
الله تعالی مختار دی، مانا یې څه ده؟. 37
مذمومه دنیا، غرور زیږې نړۍ ده. 42
په روایاتو کې د «دارالغرور» تعبیر. 43
په دنیا کې د غرور را پيدا کېدو لاملونه. 46
له دنیوي ژوند سره د غفلت تړاو. 48
د انسانانو ددنیا پالني راز او د خدای او شریعت پر وړاندې یې د سرغاړی راز. 56
له ځان او خپلو مصنوعاتو سره مینه د الحادي هومانېزم پیلامه ده. 57
د شرک او بوتپالنې پراخ لمن. 58
د زړه ډولونه؛ اباد او ویجاړ زړونه یا د قرآن په تعبیر روغ او رنځور زړونه. 64
د اولیاء الله په ارشاد او لارښوونه زړونه ابادېږي.. 65
د «زړه» مانا او د «خپرېدو» آفت.. 65
«عشق» شیندل نه؛ راټولول کوي.. 67
د زړه ابادېدل، غمونه او خپګانونه له منځه وړي.. 68
«موعظه» زړه ژوندی کوي، او «زهد» نفس وژني. 71
د متعظ واعظ موعظه اورېدونې او اغېزمنه ده، نه د نورو. 71
د عارفانو نفس « د پسرلي نسيم» دی.. 72
«حکمت» او «فلسفه» یوه نه ده. 78
الله تعالی او دیني مشرانو له «حکمته» مراد «فلسفه» نه بلله. 79
پېغمبران د کتاب او حکمت ښونې ته راغلي دي.. 81
په دنیا کې د انسانانو شان بندګي کول دي؛ نه خدایي کول. 88
له الهي منظره ټول موجودات دغسې دي، چې باید وي.. 88
انسانان باید له بشري منظره، هستۍ ته وویني. 88
د الهي امتحان ډګر ویجاړولای نشو. 90
د علم کلام په تاریخ کې دوه پېرونه. 94
دویم پیر: د انسانانو د بندګۍ نفې. 95
خدای ته د انسان د تقرب په باب دوه بېلګې. 97
د « بایزید» د شرع پرخلاف خبرې.. 97
ایا خدای ته د انسان ورته کېدنه د بندګۍ له شان سره سمون لري؟. 99
خدای ته تقرب د عبودیت په سیوري کې حاصلېږي.. 99
د الهي قرب مقام تلپاتې تضمین نلري.. 100
خدای تعالی خپل ګران استازي ته ادب ورکوي.. 101
په قرآني فرهنګ کې د «عبد» او «عبادت» مانا 103
دیني فکر ته د عارفانو مهمترین چوپړ: خدای مینناک دی.. 105
عبودیت د جمعي ژوند په ډګر کې. 108
نوی انسان ځان په هر ډول تصرف کې مجاز بولي. 109
قناعت د منندوینې لازمه ده. 109
د ادیانو آریز پېغام: عبودیت.. 111
د الله یادول: د الله د بندګۍ په لار کې هڅه کول او د شرک نفې ده. 113
حق د الله تعالی دی، نه له خدای سره. 114
په نوې نړۍ کې د شرک څریکې. 115
په الهي اخلاقو تخلق د انسان د خدايي کولو پر مانا نه دي.. 122
په قرآن حکیم کې د حکمت مانا 123
په قرآني اصطلاح کې «حکمت»،«عملي حکمت» دی نه؛ نظري حکمت.. 128
هغه د «خیر کثیر» پاتوړی دی، چې په دې حکمتونو متحقق وي.. 129
پر حق ناولاړې، اندیز او هنرې محصولات غولوونکې دي.. 133
د تکیه د ټینګېدو شرط، له انسانه خپلواکي ده. 134
د الله یادولو او الله لمانځنې ساده مانا 137
د خدای یادولو او د الله لمانځنې ساده مانا 137
علم او عقل د انسان د روزۍ برخه ده. 144
په ټول کې د وګړي ټول رزق يو ثابت مقدار دی.. 148
پر ويشل شوي رزق د قناعت مانا 152
رزق د انسان د ملکیتونو نه بلکې د برخمنو ټولګه ده. 152
ښه خوی درلودل د رزق له مصاديقو ځنې دي.. 152
د رزق پر مانا سمه پوهېدنه ډاډ راولاړوي.. 152
د «دروند پېټېتوب» او «سپک پېټېتوب» مانا 154
کله د انسان بدن پر روح يې ور پېټی وي.. 157
په دنيا کې د انبياوو ونډه. 160
ولې د خلکو رزق مساوي نه دی؟. 161
د الهي نعمتونو د اسراف اندېښنه. 165
ډېر رزق د خدای پر وړاندې د محبوبيت نښه نه ده. 165
تقوا د خدای پر وړاندې د محبوبيت شرط دی.. 166
دين، بشر د دنيوي نعمتونو ډېر لګښت ته نه هڅوي.. 168
د انسانانو ترمنځ اړیکه له خدای سره یې له اړيکې اغېزمنېږي.. 172
د انسان دنننۍ سمونه يې په باندېنۍ سمونې پای مومي. 173
انسان يوازې د خدای په محضر کې ډاډ مومي. 175
د انبياوو د ښوونو له مخې بشر د باري تعالی په اجازه خبرې ورسره کړای شي. 175
د خدای او انسان ترمنځ واسطې ته اړتيا نشته. 179
د الهي لورنې سمندر هر ډول چټلي وينځي. 181
له ګناه توبه د الهي رحمت ورونه پرانځي. 184
د دعا مرتبې د انسانانو له روحي مراتبو سره اړه لري.. 185
د باري تعالی له لورنې او کرم څخه نهيلي ستره ګناه ده. 185
خدای له خپلو بندګانو سره تر عدل څخه ډېر په جود وکرم معلامله کوي.. 189
دعا له هر دينه نه جلاکېدونې برخه ده. 192
له بل سره خوالې کول، روحي خپګان له منځه وړي.. 194
دعا ته د خدای د ځوابونو ډولونه. 195
په نړۍ کې د دعا تر قبلېدو، نه قبلېدل يې ډېر دي: 197
د دعا په اړه د «ګالتن» څېړنېزه شمېرنه: 197
د انبياوو او امامانو هم ټولې دعاوې قبولې شوي نه دي.. 198
د دعا په قبلېدو کې ځنډ، نبايد انسان د دعا له آره واړوي: 199
کله د انسان خير د دعا په نه قبلېدو کې وي.. 200
کله کله دې د دين هلاکت د دعا په قبلېدو کې دی.. 200
خدای د بشري هوسونو د پوره کولو وزله نه ده. 201
مازې پر دعا توفيق، د دعا بدله او ځواب دی.. 201
غوره ده چې انسان په دعا کې له خدايه پاتېدونې چارې وغواړي.. 202
پېغمبران او ديني مشران د سمې دعا کولو د طريقې غوره ښوووندان دي.. 202
مرګ نه هېرول د دين يوه بنسټيزه ښوونه ده. 204
مرګ يادول د انسان فرعونيت ځپي. 205
د مرګ ياد په انسان کې د ډېر غوښتنې روحيه له منځه وړي.. 205
د مرګ يادولو يوه مهمه پايله قناعت، انفاق او سرښندنه ده. 206
د مرګ پر وړاندې ډول ډول غبرګونونه. 208
د امام غزالي (رح) له نظره د مرګ په اړه د خلکو د غبرګونونو ډولونه. 211
غوره مړينه د تړاوونو اختياري پرېښوول دي.. 211
توبه تر مړينې وړاندې د مرګ د تجربې يوه مرتبه ده. 211
ولې د مرګ يادول هوښياري ده؟. 213
د دنیا او دنیا مېشتو پېژندنه. 214
په ديني متونو کې له انسانه دوه انځوره. 216
(۱) انسان د خدای اوچت او شريف مخلوق دی.. 216
کوم غفلت چې ددنيا ستن ده له علم او څېړنې سره يو ځای کېدای شي. 219
له غفلته راوتل يو کړمن چار دی.. 220
له انسانه د علي (کرم الله وجهه) انځورنه. 226
په قرآن کریم کې د آدم د قصې پېغام. 230
ډېری ديني ارزښتونه د انسان له مسافر والي سره اړخ لګوي.. 232
الله تعالی؛ ستر، جليل او محترم دی؛ خو انسان حقير او ذليل بنده دی.. 234
په زیاتره ديني تعابېرو کې بندګانو ته د خدای ډاروونکې څېره ورياده شوې ده. 235
د خوف په اړه دوه قرآني بېلګې. 237
له خدايه ډار، د غير قابل ادراک عظمت د احساس زېږنده ده. 238
له مرګه ډار له يوه اړخه له خدایه ډار ته ورته دی.. 239
د خوف درجې د معرفت له درجو سره متناظرې دي.. 240
د اګزيستانسياليزم په ښوونځي کې د ډار کليدي ونډه: 241
پر بندګانو د خدای له ډار ډولی تجلا د عارفانو ګزارش… 242
«د باري له غيرته» د عارفانو تجربه. 245
«اختيار» هم د انسان د ډار له وزلو ځنې دی.. 247
الله تعالی په هستۍ کې مينناکه تجلي هم لري: 247
پېغمبرانو خدای بشر ته په ډارنو او مينناکو څېرو ور معرفي کړی دی: 249
له مولانا بلخي او حافظ شیرازي دوې بېلابېلې عارفانه تجربې: 250
الله تعالی ته د انسان د اړتياوو ډولونه. 251
يو لړ اړتياوې له الله تعالی سره په تړاو پوره کېږي.. 251
د تواضع خپلول او د استغنا پرېښوول. 253
د مرګ يادول هم بشر ته عجز او بېوسي وريادوي.. 254
ښو تهرمخه او له بدیو ته شا کول. 258
د حسن و قبح او ښکلا او بدرنګۍ اړيکه. 262
د انسان کړه وړه هم بدرنګ (زشت) او ښکلي (زيبا) لري.. 262
«نسبي توب» د خوشې توب پر مانا نه دی.. 263
د انسان د چلن د بدرنګۍ او ښکلا مانا 266
اخلاقي قضاوت د فاعل په نيت او علم پورې اړوند دي.. 266
د انساني کړنو د ښو او بدو وزلو موندېدل. 267
د اخلاقي احکامو نسبي توب پر واقعي او غیرې نسبي چارو ولاړ دی.. 268
د انسان ژوند د حتمي سیالۍ ډګر دی.. 272
څنګه په نظریاتي جګړه کې سمه لار خپلولای شو؟. 278
د تیرو له اوچتو تجربو ګټنه. 278
د تېرو په تجربو کې د سلف صالح په تجربو پسې ورشه. 279
د پېغمبرانو او الهي اولیاوو ښه مخینه د دوی د جاذبې یو مهمترین شپول و. 280
د نظریاتو په معرکه کې څېړندود. 284
باید د هدایت پالو پاکانو له ژونده ټکي زده کړو. 285
پوښتنه باید د حق موندنې په نیت وي، نه پلمې ته. 285
پوه هغه دی چې پوه شي کومې چارې نا پوهېدوني دي.. 287
د هدایت تر لاسه کولو لپاره، نباید هرې فکري جګړې ته ورودانګو. 293
په بدرنګۍ او ښکلا حکم، يو اخلاقي حکم نه دی: 297
معصوم له ربوبي منظره د بدرنګۍ او ښکلا د تشخيص قدرت لري: 298
هر څه خدای ته د تړاو له اړخ ښکلي دي: 298
د ښکلا درک د انسان له کمال سره تړاو لري: 299
ښکلا او هنر ته افراطي پاملرنه د يوې ټولنې د ديندارۍ نښه ده: 300
د انبياوو د ناپايه حکمت خواله، د الهي حُسن راسپړنه ده: 301
هنرمند بايد خپل ښکلا پالی روح له الهی ډار سره واغږي: 305
پر څه چې نه پوهېږې په اړه یې خبرې مه کوه. 307
موږ په داسې پېر کې اوسو چې په تأسف کړتې دودېږي.. 308
د تخنیک وده د فکر له ودې او د ښو خبرو له پیداوار سره تناسب نلري.. 309
په لوستو او اورېدو کې قناعت.. 309
دوه ډلې بیخي نه مړېږي، یو د علم زدکړیال او بل دنیا غواړي.. 310
په نظري علومو کې هم قناعت فرض دی.. 312
له هغو چارو ډډه کول چې پکې د بېلارېتوب وېره وي.. 312
د دیني اندنې په ډگر کې، د «جهاد» مانا، د بندګۍ هڅه ده. 314
د انسان او خدای ترمنځ لار یو ګام دی: پر خپلې خدايي پښې ایښوول. 315
د مرګ یادول د خدای لمانځنې زمینه ساز دی.. 315
مرګ انسان ته خپله وجودي بېوسي ورښکاره کوي.. 315
د خدای په لار کې مجاهدت، د سرغاړي نفس د خدایي نفې کول دي.. 316
نباید د الهي شوي نفس له غوښتنو ډډه وکړو. 319
مجاهدینو ته د خدای تضمین شوې ژمنه، له دین ورهاخوا ژمنه ده. 320
عابدانه او رښتونی مجاهدت د سالک ضمیر رڼا کوي.. 322
د بوتانو مورینه، ستاسې د نفس بوت دی.. 323
د هدایت وړ مجاهدینو نښې د تشخیص وړ دي.. 324
د خدای په لار کې جهاد، د ټولو تړاوونو او چارو له ساتنې سره ناسازګار دی.. 325
د صوفیانه انزوا یوه ځانګړنه د ملامتګرانو له ملامتۍ د ځان بچول و. 327
جهاد، د ځان د خدایي توب نفې کول دي.. 328
د جهاد پر تریخوالي صبر، یو ډول خوږلني ته اړین دی.. 329
پر مکروهاتو صبر د یو «علم» او یو «همت» ټینګ هوډ یېبره (ثمره) ده. 330
صبر د زاهدانه عرفان په ښوونځي کې. 332
صبر د عاشقانه عرفان په ښوونځي کې. 333
تړاوونه څنګه پرېښوولای شو؟. 334
د مولوي له نظره د «زړه او سترګو مړښت» د زغمناکېدو شرط دی.. 337
عاشق له عشقه صبرېدای نشي؛ خو په کړاوونو او بدیو صبر کړای شي. 339
صبر د طریقت په منځنیو پړاوونو پورې اړوند دی.. 339
باید له رذایلو پاکي د نفس غوښتنې ورپوره کړو. 339
یو بل ته د حق او صبر سپارښتنه، فرض ده. 340
پیکه چارې د جنت ور دی او خوندورې چارې د دوزخ ور دی.. 341
د نړۍ ډېری نعمتونه اپوټه منځپانګه لري.. 342
صبر له یقین او عشقه راولاړ شوی دی.. 344
زغمناکېدل یو ستونزمن چار دی.. 345
زغمناکېدل د سلوک په یوې مرتبې پورې تړاو لري، نه په ټولو مراتبو پورې.. 346
د انسان ډېری ستونزې د ده له واکه بهر ورپېښېږي.. 348
زغمناکېدل د هر ډول کړښتونو زغمل نه دي.. 349
انبیاوو بې وجهې کړښت نه ګاله. 349
له کړاوونو سره د انسان د مخامخېدو په باب په فارسي ادب کې دوه مثالونه. 350
ټول انسانان له کړاوونو سره مخامخېدو ته هڅولای نشو. 350
زغمناکېدل له تعقل او کړلارۍ سره ټکر نه لري.. 351
د مولانا جلال الدین بخلي د زغمونو یوه بېلګه. 352
انبیاوو (علیه السلام) هم د خپل رسالت عملي کولو ته د زغم لار خپلوله. 353
په دین کې تفقه او د دین پېژندنه یو عصري چار دی.. 355
په دین کې تفقه بدلون او تکامل د دین اصالت نه ټکنی کوي.. 356
یو لړ قرآني مفاهیم چې له ((خدای ته پناه وروړو)) سره ټینګ تړاو لري.. 358
له «توکل» نه صوفیانه پوهېدنه. 361
آیا د وزلیو کارونه، له توکل سره منافات لري؟. 362
یو شمېر دیني مشرانو، ګروهیز (اعتقادي) توکل د توحید زوکړه ګڼله. 365
په عمل کې د توکل اغیز څنګه دی؟. 368
د اخلاقو عالمانو په عمل کې د موهوم النفع اسبابو کارونه د توکل پرخلاف ګڼله. 369
د اسبابو او طبیعي عواملو د ویشنې په اړه د اخلاقو د عالمانو د نظریي کره کتنه. 369
د اخلاقو د عالمانو له نظره د «توکل» او «توحید» اړیکه. 374
د عارفانو په ښوونه کې د توحید دقیقه مانا 375
د اخلاقو د عالمانو پر رایه نیوکه. 376
د تدبیر په څیر عقلمني نشته. 377
د «توکل» په مفهوم کې د «ضمانت» مانا نغښتې ده. 377
په قرآن کریم کې د «توکل» کارونه. 378
توکل خو د بشري مدیریتونو سوړې نه ټپوي.. 380
د استعاذې، دعا، ایمان او توکل ترمنځ تړاو. 382
موږ زماني موجودات یو
حضرت علي (کرم الله وجهه) امام حسن (رض) ته په یوه لیک کاږي:
من الوالد الفان المقر للزمان المدبر العمر، المستسلم للدهر الذام للدنيا الساكن مساكن الموتى و الظاعن عنها غدا الى المولود المومل ما لا يدرك السالك سبيل من قد هلك… = د هغه پلار له لوري، چې (دغه ځانګړنې لري؛) د پناه په درشل کې د زمانې په تېرېدو منښته – اعتراف کوي، عمر يې خوړلى او د تېرو په هستوګنځي کې هستوګن دى، چې سبا ترې کډنېږي،هغه زوى ته هيلمن دى، چې څه ترې لاس ته نه راځي، پر داسې لار درومي، چې په نېستۍ پاى ته رسي….
دلته امیرالمؤمنین علي (کرم الله وجهه) ځان لپاره اوه ځانګړنې او زوی ته یې څوارلس ځانګړنې په نښه کړي دي.
دلته د ړومبیو ځانګړنو په شرح لګیا کېږو:
« هغه پلار چې ګروهه لري فاني دی او د زمانې پر ځواکمنۍ اعتراف کوي[1]»
د امیر المؤمنین دا تعبیرونه ډېر څرګند او خورا اورېدوني دي.
په حقیقت کې دلته یې د ځان بشروالی او خاورین والی څرګند کړی دی.
مالک اشتر ته هم لیک په دې عبارت پیلوي: « له عبدالله – د خدای بنده – مالک اشتر ته»
دا تعبیر ډېر سوچ راولاړوونکی دی او په حقیقت کې د علي (کرم الله وجهه) سیاسي تیوري څرګندوي، چې په رښتینه کې د خدای بندګي، او پر همدې بنسټ د نورو چارو جوړول دي.
علي(کرم الله وجهه) په دې لیک کې له بلې درېڅې ننوتی، او لیک یې په دې څرګندونو پیل کړی؛ منښتی – معترف یم، چې روزګار له پښو راغورځولی یم، او په دې سیالی کې د سیال پر بریا منښته – اعتراف کوم. خپله فنا منم او پوهېږم چې د مړیو په کور کې ناست یم، او سبا به له دې ځایه وکوچېږم.
په بله وینا، امام زوی ته ددې ځانګړنو پر وریادلو وریادوي، چې د یو ناصح په توګه مهمترینه ځانګړنه مې دا ده، چې یو انسان یم او د هستۍ د قوانینو په جال کې راګېر یم. باید دا ځانګړنه ستا په سترګو او ذهن کې ښه کېني او خبرې مې د یو ازمېیلي او د پېښو له بټیو د یوه راوتلې انسان خبرې وګڼه.
امیرالمؤمنین په لیک کې ړومبی د زمانې پر لاسبری منښته – اعتراف کړې، چې روزګار له پښو راغورځولی او د دنیا پېښو رام او بې شېمې کړی یم، ددې خبرې مانا دا نه ده، چې د باطلو پر وړاندې په هېڅ اقدام لاس نه پورې کوم؛ یا د ظالمانو پر وړاندې چوپ خوله یم؛ بلکې مطلب دا دی، هغه احکام او قوانین چې نورې خاورینې تنې رانغاړي، ما هم رانغاړي.
زه فاني یم، نه باقي. راغلی یم، چې ولاړ شم، نه داچې پاتې شم. او دا چار زما د بشري جوړښت په پار دی. فاني والی مې په واک کې نه دی؛ بلکې د خدای راکړې تنې د زوالیدوونکي جوړښت غوښتنه ده.
لنډه داچې یو پلار په دغسې ځانګړنو، تشخیص او معترف دی او خپل زوی ته لیک کاږي.
علي(کرم الله وجهه) کټ مټ دا ځانګړنې خپل زوی ته هم په ګوته کوي:
غرض الاسقام و رهينه الايام و رميه المصائب و عبد الدنيا و تاجر الغرور و غريم المنايا و اسير الموت و حليف الهموم… = په دنيا کې ورته د رنځوريو مخه ده،د روزګار ګرو دى او کړاوونو په نښه کړى دى،پر دنيا بوخت دى، د چلي دنيا سوداګر، د پوپنا کېدونکيو پوروړى، د مرګ بنديوان، غمونه يې مل، د کړاوونو تر بريد لاندې دى….
زموږ د انسانانو ژوند له دغسې چارو سره غوټه شوی دی. موږ انسانان له غم، مرګ او کړاو سره مل یو او ترې خوشې کېدای نشو.
دا ګردې چارې ددې پایلې دي، چې موږ زماني موجودات یو؛ یعنې د کلمې په دقېقې مانا «زماني توب» زموږ د وجود په تل کې ایښوول شوی دی. زمان (وخت) مو له مخې نه تېرېږي؛ بلکې داچې موږ تېرېږو، وخت تېرېږي. په حقیقت کې موږ تېرېږو او ورستېږو.
په دباندېنی نړۍ کې، زمان له زماني موجوداتو مستقل څیز نه دی.
وخت (زمان) د نسیم په څېر نه دی چې پر موجوداتو ولګي او تېر شي، یا د رڼا په څېر نه دی چې پرې ولګي. بلکې زمان د مادي موجوداتو د جوړښت په تل کې دی؛ نوځکه په تېرېدو دی؛ نوځکه بې له دې څه چاره نشته چې موجودات سوکه سوکه وراسته شي او زوال ومومي.
موږ ټول باید منښته – اعتراف وکړو، چې په دې مانا روزګار ته تسلیم او زمانې له پښو راغورځولي یو او ددې سیال پر وړاندې مو ډال اچولی دی.
علي(کرم الله وجهه) د لیک په پیل کې، پوره پوره څرګندنې یې، د امامانو او ولیانو د تنو د رنځورۍ او نه زوالېدو په اړه موهومې او بې بنسټه تیوری او نظریات ابطال کړي دي.
له خدایه غواړو، چې په موږ ټولو کې د عاقبت وینۍ روح راپو کړي. موږ دې په خپلو بندګانو کې وشمېري، پر اسلامي امت دې د خپلې لورنې ورونه ورپرانیزي، او توفیق دې راکړی چې له نفس سره مبارزه او پر خلکو مینه او لورنه وکړو.[1]
ابن ابی الحدید د «مقرّ للزمان» په شرح کې کاږي، چې امام علي(کرم الله وجهه) (وخت) زمانه خپله سیاله ګڼلې، او بیا وايي چې ما ددې سیال پر وړاندې ډال اچولی او منښته – اعتراف کوم چې دا راباندې برلاس شوی او راڅلمولی یې یم.
واقع وینې انسانپوهنه
امام حسن (رض) ته د حضرت علي (کرم الله وجهه) د لیک شرح
حضرت علي (کرم الله وجهه) کاږي:
من الوالد الفان المقر للزمان المدبر العمر المستسلم للدهر الذام للدنيا الساكن مساكن الموتى و الظاعن عنها غدا الى المولود المومل ما لا يدرك السالك سبيل من قد هلك غرض الاسقام و رهينه الايام و رميه المصائب و عبد الدنيا و تاجر الغرور و غريم المنايا و اسير الموت و حليف الهموم و قرين الاحزان و نصب الافات و صريع الشهوات و خليفه الاموات.
وویل شو چې تېرې ځانګړنې یوازې په امیرالمؤمنین علي کرم الله وجهه او زوی پورې یې تړاو نلري، موږ ټول انسانان د خپلو شهواتو په لومه کې راښکېل یو، د مرګ په منګولو کې راګېر او روزګار ذلیل کړي یو، ستونزو ته مو ډال وراچولی، د مړیو په کور کې ناست او ژر به ورسره یو ځای شو. انسانان که سترګې پرانزي؛ نو مومي چې دا ځانګړنې ګرد انسانان رانغاړي.
ښه ده چې ددې ځانګړنو تر تشریح او څرګندولو وړاندې، په لیک کې راغلي یو ټولیز ټکي ته اشاره وکړو، چې د انسان په اړه د قرآن له څرګندونو سره همغږی دی.
ځینو کسانو ته د لیک ړومبي تعابیر بد ویني ښکاره شوي دي
د لیک په پیلامه کې چې کوم ټکي او ځانګړنې راغلي، په ظاهره انسان نه ستایي؛ بلکې اپوټه د سپکاوی بوی ترې راخېژي. لږ تر لږه داسې نه ده، چې انسان یې په لوستو پېسمن – مغرور شي. دا غرور ماتې خبرې دي، او که څه غالباً مغفول دي؛ خو واقعیت لري. ډېر لږ وګړي په انسان کې ددې اوصافو واقعیت ته پاملرنه لري؛ خو که پام یې شي هډو نټه ترې نکوي. په بله وینا، ښایي دا خبرې په ډېری انسانانو ښه ونه لګې. هغوی چې د امیرالمؤمنین پر پاکلمنتوب (عصمت) او مشرتوب (امامت) ګروهن نه دي، ویلي یې دي، چې علي (کرم الله وجهه) په نهج البلاغه کې یو بدوینی انسان ښکاري. نوموړی د دنیا، ژوندون، دنیوي ژوند او…. په باب داسې څرګندونې لري، چې ترې استنباطېږي، ته وا دنیا، مادي معیشت او بشري ژوند سپېره او تیاره دی، ته وا په نهج البلاغه کې یو بد وینی انسان هستۍ ته ویني، ښکلاوې او رڼا ګانې ډېرې لږې ویني. ددې ادعا په باب قضاوت – ورمندون ته لازم دي، چې په سراسر نهج البلاغه کې کافي غور وشي او د انسان او دنیوي ژوند په هکله بسیا څېړنه وشي، او بیا معلومه شي چې د حضرت علي (کرم الله وجهه) په کلام کې خوښویني او بدویني څومره برخه لري. البته په سرسري کتو د علي (کرم الله وجهه) له کلامه یو ډول بد ویني پوهېدل کېږي. ته وا علي (کرم الله وجهه) بشري ژوند ته ډېر کتلي او دا اړخ یې ښه څرګند او ستر کړی دی.
په نهج البلاغه کې نور تعبیرونه هم راغلي، چې بد ویني ښکاري.
علي (کرم الله وجهه) د نهج البلاغې په ځینو ځایونو کې داسې خبرې لري، چې د بدوینو وګړیو له مزاج سره پوره اړخ لګوي او نظر یې تاییدوي، لکه:
« مؤمن په دنیا کې د رخې او غوسې به سترګو ویني، که ورته ووایې چې پلانی شتمن شو، داسې یې اوري، چې ته وا ورته یې ویلي پلانی تشلاسی شو، که ورته ووایي، پلاني یو څه تر لاسه کړل او خوشحال شو، ته وا ورته ویل شوي چې پلاني یو څه له لاسه ورکړل او خپه شو.
((ان قيل اثرى قيل اكدى و ان فرح له بالبقاء حزن له بالفناء[1]))
دا اوصاف یې د انسان په اړه د لیک په پیلامه کې راوړي. شونې ده که یو څوک ووایي سمه ده، چې انسان د مړیو په کور کې ناست او سبا به له دې ځایه وکوچېږي او بلې نړۍ ته به ورشي، یا د داسې څیزونو هیلمن دی چې غالباً یې نه مومي، د رنځوریو تر بریدونو لاندې دی، د خپګانونو مل او شهواتو له پښو راغورځولی دی؛ خو انسان نورې ځانګړنې هم لري. ایا انسان په دې ځانګړنو یادولای نشو؟ ولې دا ځانګړنې تکې تورې، غټې او لویې شوې دي؟
عبدالعبدالرحمان بابا وايي:
هوښیار مه ګڼه هوښیار ددې دنیا
بې وقوف دی وقوف دار د دې دنیا
روښنايي په هغو زړونو ده حرامه
چې پرې کېني ګردوغبار د دې دنیا
پوچ ګويي ده چې یې اهل د دنیا کا
هر کلام و هر ګفتار ددې دنیا
د طفلانو په څېر واړه خاکبازي کړي
هر چه کاندي کاروبار د دې دنیا
په ظاهره دا ډول بدویني تعابیر په قرآن کې هم داغلي دي
ځواب دادی چې په ظاهره تورو دې ډول ځانګړنو ته پاملرنه، له انسانه د قرآن له توصیف او یادونو سره همغږي لري. البته خدای، انسان عزتمن کړی او په ډاګه وایي:
((وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا[2]= او په رښتيا، موږ د آدم ځوځات ته ډېر عزت وركړى او دوى مو په وچه او لمده كې (د مراد پر سپرليو) سپاره كړي دي او له ډول ډول پاكو څيزونو روزي مو وركړې ده او پر خپلو ډېرو مخلوقاتو مو غوره كړي دي)).
خو په قرآن کې هغه اوصاف، چې په ظاهره د انسان ذم او غندنه ده، تر هغو اوصافو ډېر دي، چې یې ستایې. د الله پاک له نظره چې د انسان خالق دی، انسان یو کمزوری موجود دی.
((وَخُلِقَ الإِنسَانُ ضَعِيفًا [3]))
((إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا= په رښتيا، انسان حريص او بى حوصلې پيدا شوى دى[4])).
((إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا[5]= چې كړاو ورورسي؛ نو ژړا انګولا كوي.))
((وَإِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا[6]= او چې ښېګڼه ورورسي (نورو ته د ګټې رسولو) خنډ ګرځي (او کنجوسي كوي)))
انسان یو ځانوینی، ځان غواړی او لانجمن موجود دی.
((وَكَانَ الْإِنسَانُ أَكْثَرَ شَيْءٍ جَدَلًا[7]= خو انسان ترهر څه زيات جګړه مار دى.))
خدای د فجر سورت په پیلامه کې په فجر و لیال عشر قسم خوري، او ورپسې د ثمود او فرعون د سرغاړۍ داستان څرګندوي او روسته وايي:
((فَأَمَّا الْإِنسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ[8]= خو انسان ته يې چې پالونكى د ازمېښت لپاره عزت او نعمت وركړي (مغرورېږي) ؛ نو وايي: پالونكي مې عزتمن كړم (؛ ځکه ځاى يې راکې شته)!))
((وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ[9]= او چې د ازمېښت لپاره روزي پرې ورتنګه كړي؛ نو (نهيلېږي او) وايي: ((پالونكي مې سپک كړم!))
بیا خدای وایي: « کلا…» دا شمېرانې – محاسبې باطلې دي. دغسې نه ده که څوک په نړۍ کې بینوا، تشلاسی او د لږې روزۍ وي، د خدای به ورته پام نه وي، یا که له نعمتونو برخمن او بریالی وي، د خدای تر پاملرنې لاندې به وي. دا ځان غواړې پایلې د هغه انسان دي، چې غواړي ان خدای هم د خپلو ځانمنیو د مړولو لامل کړي او د ډېر لږ نعمت په لاس ته راوړو، له طبیعت ورهاخوا هم له ځان سره د لورنې په څېر وښيي.
بیا هم په قرآن کې دغسې نورې ځانګړنې پیدا کولای شو.
یو ډول واقع وینې انسانپوهنه
هو، خدای انسان ته فجور او تقوا ورالهام کړي؛ یعنې هم یې نېکي او هم یې بدي ورزده کړي دي. خدای تقوا د انسان د کرامت شرط کړې ده او له دې اړخ د ښځې او نر ترمنځ په توپیر قایل شوی نه دی:
((إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ[10]))
خدای انسانان عزتمن کړي او پاکه روزي یې ورکړې او پر ډېری مخلوقاتو یې غوراوی ورکړی دی؛ خو له دې سره سره دا هم سمه ده، چې انسان کمزوری دی، ظلوم او جهول دی، حریص، طماع، بې زغمه، ځان غواړی او… دی. دا ځانګړنې هغه خدای یادوي، چې زموږ د انسانانو خالق او معمار دی.
په دیني متونو کې د انسان په اړه دغسې عبرناک ټکي، په واقع کې یو ډول واقع وینی انسانپوهنه ده، چې موږ باید له ځانه خپل لید او هم له بشري جمعي ژونده خپلې تمې سمې او تصحیح کړو. خدای چې انسان پیدا کاوه، پرښتو ته یې وویل، چې پر ځمکه خلیفه ټاکم. پرښتو نیوکه وکړه، چې ولې دا خونړی او مفسد موجود پنځوې؟
((أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاء[11]))
خدای د پرښتو خبره نفې نکړه؛ یعنې ویې نه ویل چې دا مفسد او خونړی موجود نه دی او په اړه یې ستاسې نظر اشتباه دی؛ بلکې سکوت یې وکړ او په واقع کې دا مدعا یې ومنله؛ خو ویې ویل:
((إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ[12]=پر څه چې پوهېږم، تاسې پرې نه پوهېږئ))
دا راښيي چې دنیا له دې ډول مفسدو خونړیو موجوداتو ډکه شوې ده،یعنې موږ طبیعت میشتي انسانان دغسې ذاتي، آریز، اصلي او ړومبني ځانګړنې او خصلتونه لرو، نباید خوشې وانګېرو چې دا د انسانانو ثانوي (دویمنی) او عارضي (راولاړې شوې) ځانګړنې دي. اپوټه دا لومړنۍ او واقعي ځانګړنې دي. داسې نه ده چې انسانان په آر کې کمزوري، هلوغ، جزوع، ممنوع او…. نه وو؛ خو نړۍ ته په راتلو، یا د جمعي ژوند په منګولو کې په ورګېرېدو یې دا ځانګړنې پیدا کړي دي.
دا مذموم اوصاف د انساني فطرت برخې شمېرلېږي
د قرآني آیتونو له ظواهرو راولاړېږي، چې دا ځانګړنې لومړنۍ او اريزې دي؛ نوځکه که موږ بشر ته په یوه فطرت قایل یو او فطري ځانګړنې ورته شمېرو، باید دا د انسان له فطري ځانګړنو وپېژنو. دا ډېره مهمه واقع ویني ده. ځینې په قرآن کې د میکروب، جاذبې او… په څېر د علمي مقولاتو په لټه کې دي؛ خو تردې ډېر مهم د دغسې فطري ځانګړنو او له اړخونو یې د یوه اړخ پېژندنه ده! له دین څخه مو تمه همدغه انسانپوهنه ده. دا انسانپوهنه د هغه پېر او اوسني پېر په مخالفو اندنو کې استثنايي ځلا لري.
انسانانو ان که دا مقولات د وحې له خولې نه پېژندل؛ نو هرومرو انساني تاریخ ته پاملرنې دوی دې خوا ته راکاږل او دا مهمه باخبري او منل یې ورپر برخه کول. خو انسانان د ځانمنۍ او ځانوینۍ په دلیل، واقعیات هم کاږه واږه ویني. د امیرالمؤمنین په وینا موږ انسانان د « غرور سوداګر» یو: غرور پېرو او غرور پلورو؛ یعنې چمتو یو هغه توکي وپېرو چې موږ غولوي او چمتو یو چې پر نورو داسې توکي وپلورو، چې دوی هم وغولوي. په واقع کې په نړۍ کې د ګردو انسانانو یوه بوختیا، د غرور او ټګۍ سوداګري ده. د دې چار یوه څرګنده بېلګه د هستۍ د واقعیاتو سرچپه لیدنه ده؛ ځکه موږ انسانان خپلو اندنو او په تېره خپلو ځانمنیو ته، په پریمانه درناوي قایل یو.
تاریخ واقع ویني انسانپوهنه رازده کوي
که د بشریت اوچت تاریخ ته کتنه وکړو، مومو چې دا تاریخ د حق پر وړاندې له سرغاړۍ، مخالفت، بېلاریو، تباهۍ او د ښکلاوو او پاکیو له لتاړولو ډک و.
نه وایو چې د بشر په تاریخ کې نېکۍ شتون نه درلود؛ خو ټول دا نه وي، تل داسې خواوې هم وې، چې نېکان، عارفان، ادیبان او پاکان ترې ژړېدلي دي. دوی پوښتلي چې ولې انسانان له حق سره په ځېل، له واقعیت سره په مخالفت، کینې او د ناپاکۍ په سمندر کې غوپې وهي؟
دا یو ډېر مهم ټکی دی؛ خو ډېر لږ کسان یې مني، چې دا کاږه واږه تلل د انسان واقعي اړخونه دي، چې نه پاکېدوني دي. که غواړو انسان وپېژنو؛ نو باید دا اړخ یې په تعریف کې له یاده ونباسو.
خدای د انسانانو په هکله وايي:
((وَلَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقًا مِّنَ الْمُؤْمِنِينَ[13]= (هو) او په رښتيا د ابليس خپل ګومان پرې رښتيا شو او بې له لږ شمېر مؤمنانو (نور ټول) ورپسې ولاړل.))
د انسان بدي تل د چاپېریال او ټولنې زوکړه نه ده
موږ تل د انسان بدي د چاپېریال او ټولنې زوکړه بولو، او انګېرو چې کله پاک او حقپال وګړی ټولنیز چاپېریال ته ورننوځي؛ نو د چاپېریال له اغېزمېندو او القائاتو او د ژوند د الزاماتو په علت، ګټه پالی، ځانمنی او حق لتاړونکی شي. شونې ده د یوه وګړي د کړو وړو ټولګه یې چاپېریال ته ورمنسوب کړو او ووایو، چې نوموړی خطا چارې په جبر یا د خپل طبیعت بر خلاف ترسره کوي، که څه خپله ذاتاً ددې چارو کولو ته لېوال او مایل نه دی؛ خو جمعي ژوند یې دې چارو ته اړ باسي؛ خو ټول بشیریت په دې دود معذورولای نشو یا د تاریخ بهیر یو بالعرض یا بالجبر چار وبولو.
د بشري تاریخ ټولې پېښې «طبیعي» دي او له تاریخه بهر قواوو تر غلبې لاندې نه دي
بشري تاریخ له ځانه د بهر قواوو تر غلبې لاندې نه دی، چې انسانان دې خوا یا هغې خوا ته کش کړي، یو وګړی د چاپیریال په منګولو کې راښکېل ګڼلای شو؛ خو باید ټول بشري وګړي آزاد وپېژنو؛ یعنې ویلای نشو، چې له تاریخه دباندې یو قوت بشري تاریخ دې خوا او هغې خوا ځغلولی دی.
څه چې په بشري تاریخ کې پېښ شوي طبیعي دي نه مصنوعي او تپلي؛ ځکه له بشري تاریخ دباندې، څوک او قوت نشته چې پر انسانانو کوم حرکت وتپي. تپل تل په هغه ځای کې مصداق مومي، چې دننه او دباندې یا د خپل او پردي خبره وي. په دې حال کې ویلای شو، چې پلانی موجود پر خپله لار تلای نشو؛ ځکه پردي یې مخه نیولې وه، یا یې له خپلې لارې اړولی و. خو که په یوه ټولګه کې بې له «خود – خپلو» بل څوک نه وي؛ نو دا ټولګه چې هر لار ووهي؛ نو «خودۍ» لار ده او«طبیعي» بې له دې بله مانا نلري. یعنې موجود د طبیعت په غوښتنه، نه له طبیعته دباندې قوت په تپلو یوه لار وټاکي. نوځکه کله چې ویل کېږي ګرد تاریخ په طبیعي توګه او په طبیعي بهیر کې بهېدلی؛ یعنې داچې دا لار د بشري وجود تقاضا او غوښتنه وه. انسانان داچې پردې خاصه طریقه دي، په تاریخ کې یې دا لار خپله کړې ده.
داسې نه ده چې انسانان د بل موجود د غوښتنې او جبر له مخې او د خپلې طبع او خوښې پرخلاف دې لارې ته راښکودل شي. په ټول کې انسانانو د تاریخ ډګر ډک کړی، نه نورو. او په ټول کې دې ډګر، د انسانانو طبعې ځلولې دي.
په بل تعبیر خدای چې په بل هر وخت کې زموږ له جنسه انسانان وپنځوي او دا انسانان ټولنیز ژوند خپل کړي؛ نو پر هماغه لار به ولاړ شي، چې انسانان تر اوسه ورباندې تللی دي؛ خو داچې خدای بې له انسانه نور موجودات پیدا کړي؛ ځکه که موږ انسانان وپوښتي، چې ولې مو په تاریخ کې تردې وخته دغسې لار وهلې ده، یوازېنی ځواب یې دادی چې موږ انسانان یو او خدای په دې ځانګړي جوړښت پنځولي یو او له همدې لامله مو دا لار او مسیر ټاکلی دی.
خدای هم – لکه چې څنګه حکیمانو ویلي – په هستۍ کې خوشې تصرف نه کوي؛ یعنې کله هم د انسانانو پر وړاندې کوي، یعنې خدای د انسانانو د ارادې (په عرض کې یا) تر څنګ یې بله اراده نه پیداکوي، چې له لارې یې په هستۍ کې تصرف وکړي.
په تاریخ کې د خدای تصرف د انسانانو پیدا کونه ده
د انسانانو پنځون په تاریخ کې د خدای عین تصرف دی. په طبیعت کې د خدای تصرف، له مخلوقاتو یې دباندې نه دی. یعنې په انسانانو کې یې چې کوم اوصاف او خصلتونه پیدا کړي، عین تدبیر او تقدیر یې دی.
خدای په طبیعت کې، ددې تدبیر پورته، بل تدبیر نه کوي. مانا نلري چې خدای په انسان کې کومه طبع او څوبتیا وپنځوي او بیا له بهره او خوشې په هستۍ کې تصرف وکړي او له خپلې طبعې مو واړوي.
حکیمان ددې موضوع نفې ته دلایل لري. د دې چار غوښتنه ده چې د خدای تعالی حکمت نالیدلی وګنل شي او پنځون خوشې او چټي وي؛ ځکه د حکیمانو د اصطلاح له مخې طبایع باید خپلو موخو ته ورسي:
اذ مقتضى الحكمه والعنايه ايصال كل ممكن لغايه
د موجوداتو موخې له دوی دباندې نه دي. د حکماوو په تعبیر موجودات داسې پنځول شوي چې خود په خوده او خپلې طبعې یې خپلو موخو ته ورپاموي، د امیر المؤمنین علي (کرم الله وجهه) په وینا:
فان الله خلق الخلق حين خلقهم غنيا عن طاعتهم و آمنا من معصيتهم[14]
«خدای خلک وپنځول، حال داچې له اطاعته یې مړه خوا و، او له خطا، سرغاړی، ښورښ او ګناه یې خوندي دی»
د خدای « زیان نه لیدو» مانا داده، چې که ټول خلک سرغاړي وکړي، خدای به پوره خپلې موخې ته ورسي او د موخې په عملی کېدو کې به یې لږه ټکه هم ونشي. د دې چار علت دادی، که د فرض له مخې ټول خلک له حق سره ناباندي – مخالفت وکړي، دا راښيي چې مخالفت یې د دوی د طبیعت یوه برخه ده او بې د دوی له جوړښته له بل ځایه نه راولاړیږي؛ نوځکه (خپلې) طبعې یې دې موخې ته ورپام کړی او خدای دوی داسې پیدا کړي چې په عمل کې دغسې اقدام وکړي؛ نوځکه په هستۍ کې هېڅ څیز د خدای د غوښتي بهیر پرخلاف نه واقع کېږي او هېڅ څیز په هستۍ کې د خدای له موخو کومه موخه تمبولای نشي او د عملي کېدو یې مخه ونیسي.
هغه دلایل چې انسان د واقع وینې انسانپوهنې له منلو منع کوي:
(۱) ځانخوښي (۲) پر پاک الهي فطرت ګروهه (۳) له بدیو سره په مبارزه کې د انسان مکلفیت.
د ډېرو دلایلو له مخې پر خلکو د دې حقیقت منل درون تمامېږي، یو دلیل یې دا دی چې دا چار کله د انسان له ځانخوښیو سره اړخ نه لګوي. بل دلیل دادی، چې ددې مانا یو ځایوالی ناشونی دی چې، په ظاهره د انسان ښه ګڼل، پر الهي فطرت ګروهه درلودل یې او د الهي استازیو تبلیغ او موعظه؛ یعنې انسان په اسانی له یو اړخ ګروهنېدای نشي، چې په ټول کې په تاریخ کې د انسان مسیر طبیعي و او بلخوا ویني چې په عین حال کې باید له بدیو سره مبارزه وکړي. په بله وینا له یوه لوري ومني، چې په ټول کې د بشر په تاریخ کې دا دومره نادودې او بدۍ د بشري ژوند لازمې وې او که خدای یو ځل بیا انسانان وپنځوي؛ نو دویم ځل به هم پر همدې مسیر ولاړ شي او بلخوا ګروهن وي، چې باید له دې بدیو سره مبارزه وکړي او له منځه یې یوسي، د دې دوو ګروهو راټولول او یو ځای کول دومره اسان په نظر نه رارسي. خو حق دادی چې له بدیو سره د مبارزې څوبتیا او له ځان سمولو سره لېوالتیا د انساني تاریخ د ثابتو عناصرو یوه برخه ده او بشري تاریخ ددې عنصر په شتون دغسې شوی دی او که دا مبارزې نه وای؛ نو خدای پوهېږي چې څه به کېدل!
تاریخ د انسان د طبیعت او فطرت غوره نندارتون دی
هو، د انسان تاریخ د طبیعت او فطرت یې ښه نندارتون دی. ځکه په دې نندارتون کې له بهره کوم غلیم لاسوهنه نه ده کړې. هېڅوک ادعا نشي کړای چې موږ انسانان بې له هغه وو، چې تر اوسه مو ځانونه ښوولي دي: یعنې که اجازه یې راکولی، چې ځان راوړاندې کړو؛ نو هله مو ښوول چې څه کاره یو! له قضا انسانانو په تاریخ کې دا اجازه اخستې او په پېړیو پېړیو کې ځان وړاندې کولو ته کافي مجال درلودلی دی؛ چا هم له تاریخه دباندې کوم ممانعت یا تپنه نه ده کړې. ټول تاریخ، طبیعي ترین نیالګی دی، چې د زمانې په بهیر کې راټوکېدلی دی.
که دا ونه وچه ده یا لمده، که مېوه یې ترخه ده یا خوږه، یوازېنی دلیل یې د تخم جوړښت او هغه اوبه خاوره او هوا ده چې دا تخم پکې پالل شوی دی. بې له دې عواملو، بل هېڅ څیز نشته، چې دا نیکي یا بدي پرې لاسوند کړای شو. پېغمبرانو او شیاطینو هم یوازې غږ پورته کړی او پر چا یې جبر او زور راوړی نه دی، چې په لاسوند یې د تاریخ بهیر غیرطبیعي وګڼو. د شیطان زور یوازې پر هغو کسانو وررسي، چې دده ولایت مني:
((إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِينَ هُم بِهِ مُشْرِكُونَ[15]= زور يې يوازې پر هغوی رسي، چې شيطان يې پالندوى وي او هغوى چې له خداى سره شرك پيدا كوي (او د خداى د فرمان پر ځاى د شيطان فرمان ته غاړه ږدي.) ))
او پېغمبران یوازې منادیان او غږ کوونکي دي او پر هیچا تسلط نلري:
((لَّسْتَ عَلَيْهِم بِمُصَيْطِرٍ[16]= ته پرې زورور نه يې (چې ايمان راوړو ته يې اړ باسې) ))
په بله وینا، که واقعاً بشري تاریخ له دې بدیو دا شته یوه تباهي او بدي نه درلوده او سراسر رڼا، پاکي، رښتیا او ښکلا وه، ایا موږ انسانانو دا په ځان پورې نه تړله؟ ایا نه مو ویل چې د انسانانو خوبي او ښه والي لامل شوی چې تاریخ مو له نېکېو ډک دی؟ دا چار زموږ انسانانو له فطري خصایلو هم دی چې هېڅ ډول بدي په ځان پورې نه تړو او تر وسې وسې هڅه کوو چې خپلو بدیو ته یوه پلمه او عذر جوړ کړو یا کوم موهوم موجود وتوږو او دا بدۍ وروتړو.
په عوض کې لېوال یو، چې نېکۍ – په دلیل یا بې دلیله – ځان ته رامنسوب کړو. اوس چې په ټول کې بشري تاریخ دغسې دی چې دی، باید دا په ځان پورې منسوب کړو او باید ځان د تاریخ په کتاب کې ولولو او ووینو- کټ مټ لکه څنګه چې په قیامت کې خدای د بشر وجود د ده پر وړاندې ږدي.
((وَكُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَآئِرَهُ فِي عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ كِتَابًا يَلْقَاهُ مَنشُورًا[17]= او موږ د هر انسان برخلیک په خپله غاړه كې يې ورځوړند كړی دی او د قيامت پر ورځ به يو كتاب ورته راوباسو، چې (تیار) پرانستى يې ويني (دا يې هماغه کړنليک دى) ))
((اقْرَأْ كَتَابَكَ كَفَى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيبًا[18]= (او ورته وايو:) كتاب دې ولوله! كافي ده نن خپله شمېرانه پخپله وكړې!))
یعنې دا ستا هماغه وجود دی چې د لیکنې په بڼه راوتلی او دا لیکنه دومره څرګنده ده چې مانا کول یې ژباړن ته اړتیا نلري او پخپله یې لوستی او ځان پېژندای شې. دا نړۍ هم د قیامت له مرتبو یوه مرتبه ده او که موږ انسانان وغواړو ځانونه ولولو، باید له بهره ځان ته ووینو.
انسان که وغواړي ځان د خپل ځان له مخې ولولي؛ نو د شته ډول ډول خنډونو او حجابونو له لامله دومره په دې چار کې توفیق او بریا نه مومي. انسانانو ته خپل ځانونه ډېر ګران دي او د دوی او ځانونو ترمنځ یې ډول ډول حجابونه او پردې شته، چې لیدل ډېر ستونزمنوي. نوځکه کله غوره ده چې انسان د ځان مشاهدې او پېژندو ته، دباندې ته وویني او خپله څېره د بل په هېنداره کې وګوري.
یوازې پاکان، بزرګان او له بنده ژغورل شوي ځانونه په خپله هېنداره کې لیدای شي. دا کار شونې؛ خو ډېر ستونزمن دی او یوازې د هغو کسانو له وسې پوره دی چې ډېرې ستونزاواری یې کړی وي؛ نوځکه عامو او منځنیو خلکو ته غوره لار داده چې ځان د بل په هېنداره کې وویني او کومه هېنداره د وحې تر هېندارې او د تاریخ تر هېندارې غوره ده؟
تېر تاریخ مو، زموږ تېر دی نه د نورو تېر. علي (کرم الله وجهه) وایي چې د تېرو عمر زموږ د عمر یوه برخه ده؛ یعنې موږ انسانانو یو اوږد تاریخي عمر تېر کړی دی. نباید ووایو چې تېر په نورو پورې تړاو درلود او زموږ دنیا په موږ پیلېږي او له ننه به عالم بله وضع ولري. سمه داده چې موږ نننی د تېرو یوه برخه یا یې دنباله یو. علي (کرم الله وجهه) حارث همداني ته په یوه لیک کې په ډاګه دې چار ته اشاره کړې ده:
((واعتبر بما مضى من الدنيا ما بقى منها، فان بعضها يشبه بعضا و آخرها لا حق باولها[19]))
« او ګاندې – راتلونکي ته له تېرو عبرت زده کړه، چې د دنیا ټوټې یو له بل سره ورته او روستی یې له لومړنیو سره نښتې دي».
نور هم زموږ برخه، عین موږ او زموږ د وجود یوه برخه ده. موږ ننني د تېرو په ترڅ کې اوسېږو. که دا واقعیت ومنو؛ نو وبه مومو، چې انسانپوهنې او ځان پېژندنې ته غوره دود او البته عبرت اخستل، د تاریخ ډګر ته کتل دي.
ان لكم فى القرون السالفه لعبره[20]
له تاریخه غوره عبرت اخستنه، له غفلت ځنې ځان پېژندنې ته ورتېریدنه ده
له تاریخه د عبرت زده کوونې غوره مانا له غفلته ځان پېژندنې ته ورتېرېدنه ده. «عبرت» د تېرېدو پر مانا دی. انسان چې کله له کوم څیزه عبرت اخلي له یوه ځایه بل ځای ته تېرېږي. مهمترین ځایونه چې انسانان ورباندې ولاړ دي، د «غرور کور» یا د «غفلت کور» دی. موږ انسانان باید عبرت واخلو او د غرور له کوره راووځوو او د هوښیارۍ او ویښتیا کور ته وردننه شو.
عبدالرحمان بابا وايي:
زه توبه په هغه تېر عمر وکاږم
چې صرف شوی دی بې یاره په غفلت کې
د ځوانۍ عمر دې تېر کړ په غفلت کې
په پېرۍ کې به څه زېرمه د محشر کړې
دا سریزه، دا ټکی څرګندوي چې کله انسان ته کمزوری، حریص، ظلوم، جهول او … ویل کيږي، نباید دا ځانګړنې او تعبیرونه د انسان اخلاقي سپکاوی وبولو؛ بلکې دا ځانګړنې، د انسان واقع وینی توصیف دی. که یوه موجود په رښتیا د دې ځانګړنو درلودونکی وي، باید دا چار وریاد کړو. هم خدای دا موجود په دې ځانګړي ډول پنځولی او پېژندلی او هم دې موجود ځان په تاریخ کې په همدې ډول ښوولی دی. نوځکه نباید په دروغو یې له دې ځانګړنو نټه وکړو او ورته ووایو چې ته یو مخې ښه، پاک او پرښته صفته یې، دا خوشې خبرې کټ مټ ځان پېژندنه او غرور دی. سپکاوی او تحقیر هله دی، چې موجود له هغه څه چې په واقع کې دی، لږ یې معرفي کړو او البته دا چار باطل دی؛ خو که یو موجود واقعاً کمزوری و، باید دا حقیقت وریاد کړو.
حضرت علي (کرم الله وجهه) وایي:
((مسكين ابن آدم مكتوم الاجل، مكنون العلل محفوظ العمل، تولمه البقه و تقتله الشرقه و تنتنه العرقه[21]))
«دا انسان ډې پېچلی او مسکین موجود دی: مرګ یې نغښتی، رنځوري یې پټه، کړنې یې لیکل شوي، یو ماشی یې ازارولای شي، که یو ګړوپ اوبه یې ونښلي، وبه مري، او په لږه خوله بوینېږي».
دا تعابیر دروغ یا د انسان سپکاوی نه دی. انسان واقعاً یو کمزوری موجود دی.
که د انسان د بدن هورمونونه، یا د وینې الکترولیتونه، یا د هوا فشار او… لږ تغییر وکړي؛ نو ګرد ژوند یې له جدي خطر سره مخېږي او ډېر ځل یو مخې یې عقل، شعور او پوهه ګډوډېږي؛ نوځکه که دې موجود ته وویل شي چې کمزوری یې، یا شهوت له پښو راغورځولی یې یا ظلوم او جهول یې، دا یې عین توصیف دی نه یې سپکاوی.
البته پېغمبران راغلي او د شهوت، ځانمنۍ او… پر اورونو یې د تخفیف اوبه وراچولې. که نه وو راغلي او انسانانو ته یې دا لیدانې ورزده کړې نه وای، اوضاع به څنګه کېده؟!
پېغمبرانو خلکو ته جنت و دوزخ وښوول، د حق لار یې وروښووه، ورمندون – قضاوت او پرېکړه یې راوړه، او خلکو ته یې زړه پورې خبرې وکړې، له دې ګردو اوصافو سره سره د بشریت وضع داده، چې اوس یې وینو او ورباندې شاهدان یو.
مولوی د مثنوي په یوه قصه کې وایي، کله چې موسی(علیه السلام) له طور غره راکوز شو قوم یې خوسی پالی شوی و. یو یې وپوښت، دا څه دي چې له دې ټولو معجزو سره سره زما پېغمبري مو ونه منله؛ خو دا خوسی مو پر خدایي ومانه؟ دا څنګه مزاج دی، چې تردې برېده منحرف، بېلارې او بد پوهېدونی دی؟ یو خوسی په خدایي منئ؛ خو موسی په نبوت نه منئ؛ دا قصه د موسی(علیه السلام) په زمانې پورې نه منحصرېږي، د مولوي په وینا:
موسى و فرعون در هستى تست بايد اين دو خصم را در خويش جست[22]
یعنې موسی او فرعون ستا په وجود کې دي، باید په ځان کې دا دواړه دښمنان ولټوې زموږ ټولو انسانانو په وجود کې موسی او فرعون شته. همدا نن هم موسی او فرعون او دا کوږ ووږ مزاج شته او هماغسې بدې ټاکنې لا ترسره کېږي؛ یعنې نن هم انسانان پېغمبر ویني؛ خو خوسی په خدایي نیسي:
گاو را باور كنند اندر خدايى مردمان نوح را باور ندارند از پى پېغمبرى
دا قصه، د ګردو پېرونو قصه ده او په خلکو کې تل دا ډول ناوړه ټاکنې لیدل کېږي. لکه چې مخکې وویل شو، انسان د خودخواهۍ په پار او په دې دلیل چې د غرور سوداګر دی، دا مانا په سختۍ مني او مخونې ته یې وایي چې دا خبرې له انساني کرامت او شرافت سره اړخ نه لګوي؛ خو حقیقت دادی چې موږ انسانان واقعاً دغسې یو: بېچاره او مسکین موجودات یو او له روحي، اخلاقي او… اړخ په زړګونو کمزوریو کې راښکېل یو، نباید پر ځان غوړه مالي وپلورو او ځان تر هغه څه ډېر چې په واقع یو، ووینو.
ایا د بدیو «طبیعي» ګڼل، مبارزه ورسره نفې کوي؟
خو څنګه دا واقع ویني له دې مانا سره یو ځای کړو، چې موږ انسانان باید بدي ناوړه وبولو او مبارزه ورسره وکړو؟ که ووایو، څه چې و، طبیعي و؛ نو له دې بهیر سره مخالفت کول او د بدیو د لرې کولو لپاره هوډ نیونه څه دلیل لري؟ د مطلب حقیقت دادی چې دا واقع ویني او ددې ډول ځانګړنو منل نه یوازې له بدیو سره د مبارزې له ارمان او هیلې سره سازګاره ده، چې له بېخه دا چار کېدونی او زړه راښکونی کوي؛ یعنې انسان ته ډېر زغم ور پر برخه کوي.
واقع ویني انسانپوهنه له انسان زموږ تمې سموي
سمه انسانپوهنه به، له انسانه زموږ تمې سمې کړي، آریز مطلب همدا دی؛ نوځکه پېغمبران واقعاً پردې مطلب پوهېدل. دا ټکی له هغو خوالو دی چې که په سل ګونو ځل وویل شي، د منکرینو غوږونه پرې کاڼه دي. ټولو بزرګانو په څرګنده یا کنایه دا مانا ویلې؛ خو لږو باور پرې کړی دی. پردې راز پوهېدنه، انسان ته پرېمانه ترخې او خوږې پایلې لري. له یوې خوا نباید دا راز نامحرمانو ته وویل شي او خواږه د مچ مخې ته کېښوول شي او بلخوا پردې راز پوهېدل به انسان ته چار وراسان کړي.
انبیاوو انسان پېژانده؛ نوځکه له بدیو سره په مبارزه او د رسالت په تبلیغ کې ډېر بریمن وو
انبیا واقعاً په نړۍ کې مهمترین او اغېزمنترین کسان وو، چې د بدیو پر وړاندې او په ټولنیز ډول د شیطان پر وړاندې راپاڅېدل. د بلنې اوچت او عمده اړخ یې همدا چار و. انسانان یې مخاطبول او بې غوسې یې خبرې ورسره کولې او حقیقتاً په نړۍ کې خورا بریالي عاملان او عمل کوونکي وو. خو که له بل لوري دې ښکارندې ته وکتل شي، انبیا بریالي نه ول؛ نوځکه که داسې وانګېرو چې پیغمبرانو غوښتل ذاتي توپیرناکه انسان رادبره او داسې کار وکړي چې ټول خلک یې د پېغام ایل او لاروي وي، څوک ګناه، کفر او کینه ونکړي او…، نو له دې اړخ به یې ډېر ناکام ومومو؛ خو حق دادی چې دغسې نه وو او پېغمبرانو که څه کفر نه خوښاوه؛ خو د کفر د جرړې را ایستو هوس یې هم نه درلود. قرآن هغو کسانو ته جاهل ویلی چې دغسې هوس یې درلود او پر پېغمبر ټینګار کوي چې ته ټول هدایتولای نشې.
((وَإِن كَانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْرَاضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَن تَبْتَغِيَ نَفَقًا فِي الأَرْضِ أَوْ سُلَّمًا فِي السَّمَاء فَتَأْتِيَهُم بِآيَةٍ وَلَوْ شَاء اللّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى فَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِينَ[23]= او كه (له قرآنه) مخ اړول يې درباندې سخت وي؛ نو كه له وسې دې پوره وي؛ په ځمكه كې یو سورنګ ولټوه يا اسمان ته کومه پوړۍ كېږده (چې د ځمكې ژورې او د اسمان لوړې ولټوې، همداسې وكړه) چې آيت (او بله نښه) ورته راوړې! (خو پوه شه، چې دا ځېليان ايمان نه راوړي)؛ خو كه خداى وغواړي؛ نو هغوى به (په زوره) پر سمه لار راغونډ كړي. (خو اجباري لارښوونه څه ګټه لري؟)؛ نو هېڅكله له ناپوهانو ځنې مه اوسه!))
خو که د انبیاوو بلنې او ښوونځي ته یې په بل ډول ووینو او ګروهن اوسو چې دوی په نړۍ کې خپل غږ اوچت او خپله بلنه یې خپره کړه او په دې کار کې یې د انسان د وجود واقعیت او هستي هم په پام کې نېولې وه؛ نو مساله به پوره توپیر ومومي. انبیاوو په یوه تشه نړۍ کې خبرې نه کولې او پر یوه تش سړک یې نه ځغاستل. پردې سړک له بېلابېلو لوریو ډول ډول وسیلې چلېدې او دوی خپل حرکت ددې ټولو عواملو او وسایطو په پامنیوي تنظیمول او ښه پوهېدل چې د لارې په ترڅ کې موړونه، ټکرونه او خنډونه دي او… پېغمبران پردې چارو په پوهېدو مبارزه کوله.
کله چې یو انسان دا وقعیات وپېژني؛ نو له بېخه یې تمه د هغه چا تر بلنې توپیر لري، چې ګروهن دی، له آره سړک او موټر، چلوونکی، مقاومت او تمونه نشته، او هر څه ایل او مسخر دي. پېغمبران د انسان د وجود له واقعیت او د نړۍ له جوړښته باخبر وو او پوهېدل چې رسالت یې، له انسانه د انسانیت غورځول نه وو، که موږ انسانان ددې چارو واقعیت درک کړو، وبه مومو چې له قضا پېغمبران په خپلو چارو کې ډېر بریالي وو.
له بدیو سره مبارزه د انسان د شتون او د الهي تقدیر د نفې پر مانا نه ده
څوک چې خپل رسالت دا وبولي، چې د نورو چلوونه تم او ودروي او یوازې په خپله د میدان یک تاز او سیال وي، او بل هغه چې نور هم پر رسمیت پېژني او ګروهن وي چې دې ټولي او جمع ته نه دی راغلی چې میدان تش او ځان یک تاز کړي؛ نو د داسې دوو بېلابېلو کسانو کړه وړه، د مسوولیت او رسالت د بریا او نه بریا په اړه یې قضاوت یو له بل سره توپیر لري. انبیاوو په دویمني دود چلېدل.
له بدیو سره مبارزه هم یو «طبیعي» چار دی
په دې مانا وایو، چې د انبیاوو بلنه او له بدیو سره مبارزه هم کټ مټ په دنیا کې د انسانانو د نورو چارو په څېر، طبیعي ده او د طبیعت پرخلاف څه پکې نه لیدل کېږي؛ یعنې انسانان په تاریخ کې هم پر کږه وږه لار تللي او هم پر سمه. هم یې د حق بلنې ته غوږونه ایښي او هم یې د باطلو بلنې ته. هم د باطلو پر لور تلل، هم په همدې ترڅ کې ګروهن وو، که شوني وي، نباید د باطلو خوا ته ورشوو؛ نوځکه له بدیو سره مبارزه او انسانان خیر ته بلل، د بشري تاریخ د بهیر هومره، طبیعي دي.
د بشر په اصلاح او سمونه کې د انبیاوو د بریا د کچې ارزونه، له انسانه زموږ په انګېرنې پورې اړه لري.
خو هله ددې طبیعي چار ترسره کول اسانېږي، چې انسان د تاریخ او د انسان واقعیت ښه وپېژني؛ ځکه هغه چې ښه پوهېږي پر کومې لوري ځي او پر ځمکه څه کري؛ نو پوهېږي چې له خپلو مخاطبینو څه تمې ولري، او ښه پوهېږي چې راتلونکې څنګه وانګېري او څه د بهیر خلاف او څه یې موافق وویني. پېغمبران او سمونپال د همدې ډول لیدانو له مخې د زړه له کومي ډاډمن وو، نه ښویېدل او ګرېوانونه یې نه څېرول دوی د انسانانو پرښته کولو ته نه وو راغلي؛ نوځکه لیدل یې چې انسانان پرښته شوي نه دي، چغې او سوری یې نه وهلې. پېغمبران پرښتو ته راغلي نه ول او انسانان یې نیمګړې پرښتې نه لیدې، چې مدعي شي دا نیمګړي موجودات پر پوره پرښتو واړوو. انسان، هماغه انسان دی او هوډ هم نه دی چې پر پرښتې واوړي. پرښته هم نه وه، چې مرتبه یې راټیټه شوې او پر انسان اوړېدلی وي. موږ انسانان، د حافظ شیرازي په وینا، جنتي انسانان یو، چې اوس په نړۍ کې د طبیعت په منګولو کې یو:
من آدم بهشتىام اما در اين سفر حالى اسير عشق جوانان مهوشم[1]
د حافظ شیرازي دا خبره یو سوچه عرفاني خبره ده او د هغه راز تضمینوونکې ده، چې همدا اوس ورباندې ګړېږو. دا ټولمنلی حقیقت دی، چې موږ جنتي انسانانو یو؛ یعنې له پاسنۍ نړۍ راغلي یو: « پرښته وم او غوره فردوس مې ځای و». خو دا هم حقیقت دی چې اوس په دې دنیا کې یو. دنیاوالی مو، زموږ د بشریت د منځپانګې او غوښتنې لازمه ده. دوو ګناهونو دنیا ته راوستي یو، یوه یې آدم ته د شیطان سجده نه کول او بله یې له ممنوع ونې د آدم خوراک او
جايى كه برق عصيان بر آدم صفى زد ما را چگونه زيبد عوى بى گناهى؟
څوک چې ووايي، تاسې انسانان په دنیا کې اوسئ؛ خو داسې ژوند وکړئ، چې ته وا پکې نه اوسئ؛ نو تېروتی دی. دغسې انسان غواړي، چې په دنیا کې قیامت جوړ کړي او په دنیا کې قیامت جوړوای نشو. موږ باید په دنیا کې ژوند وکړو قیامت به په دې دنیا پسې راشي او البته خپل حکم او پرېکړه به هم ولري.
عبدالرحمان بابا وايي:
ملایک د عشق له غمه خبر نه دي
خو هم ما لره دا سخت سفر پیدا شه
د تاریخ مطالعه د خودخواهیو درملنه ده
لنډه داچې موږ یوې ټینګې ځانپوهنې ته اړین یو، او د تاریخ کتاب یو خورا ښه کتاب دی، چې ځانونه راپېژندای شي. ددې کتاب مطالعه ډېر لږ موږ له خپلو ځانمینو رادباندې کولای او بدترینو اخلاقي رذایلو ته مو شفا کېدای شي. خودخواهي د ګردو رذایلو مورینه ده او تېر امتونه یې له لاسه ځپل شوي دي:
((فاعتبروا بما اصاب الامم المستكبرين قبلكم[24]))
مولوی بلخي ویل، عشق د انسانانو طبیب او د رنځوریو رغوونکی دی؛ ځکه عشق، د خودخواهۍ رغوونکی او د ایثار او سرښندنې ښووند دی، چې کله ایثار راورسي، د ځانمنی جامې به څېرې کړي او چې دا جامې څیرې شي، په واقع کې د فساد او رذیلت جرړې به راوایستل شي.
شاد باش اى عشق خوش سوداى ما اى طبيب جمله علتهاى ما
اى دواى نخوت و ناموس ما اى تو افلاطون و جالينوس ما[25]
« نخوت او ناموس» د خود خواهۍ پر مانا او د انسان د تعلقاتو او تړاوونو ټولګه ده. د انسان وجود ته تاریخي کتنه، په حقیقت کې ځان ماتې او ناموس ماتې ده.
یعنې «ام الرذایل» له منځه وړي. همدا خودخواهي ده، چې لاملېږي انسان نړۍ اپوټه وویني او د «غرور سوداګر» شي؛ نوځکه نباید ګومان وکړو، چې کله انسان ظلوم او جهول یادوي، هڅه کوي، چې بدي او ګناه ورته جوته کړي. په واقع کې دا کار لاملېږي چې د انسان بدترینه بدي یعنې د خودخواهۍ رذیلت یې شفا ومومي. انسان د ځان په پېژندنه، د ځان په اړه چې د ناوړې پوهېدنې کوم پوټکی لري، څیرولی او ازادېدای شي. چې کله دا پېژندنه ترلاسه شوه؛ نو انسان ښه چلېدای شي.
د تاریخ په مطالعې، نړۍ خورا طبیعي کېږي
تاریخي کتنه، یو بل حس هم لري. دا لید لاملېږي چې انسانان نړی خورا طبیعي وویني.
ځان پردیوالی – الیناسیون، ځان ناپېژندنه ده.
د الیناسیون او له ځانه د پردیتوب یو مصداق دادی، چې انسان چارو ته د اپوټه لیدو په علت، خارجي موجوداتو ته غیری واقعي رنګ ورکړي. د انسان په سترګه یو کوږ باڼه، اسمان ورته اپوټه برېښوي اوس که د انسان تول وجود کوږ ووږ وي؛ نو په طریق اولی به ګرد څیزونه کاږه واږه وویني، دا هم یو ډول له ځانه پردیتوب او له واقعیته پردیتوب دی. دا رنځوري به هله درملېږي، چې انسان رښتونې ځانپوهنه ترلاسه کړي. دا ځانپوهنه ددې رنځورۍ پر درملنې سربېره، انسان له بدیو سره په مبارزه کې لا هڅاند او زغمناکوي؛ ځکه انسان په دې لید ښه پوهېږي چې پر کوم سړک ځغلي، ښه پوهېږي چې تخم پر کومه ځمکه کري او هم پوهېږي کوم کار چې کوي باید څه غبرګون ته یې سترګې پر لار وي. انسان که څارو وي، چې د لږ کار پر وړاندې، ډېره زیاته بدله ترلاسه کړي؛ نو ځان یې کړمن او ستړی کړی دی؛ خو که واقع وینی وپوهېږي چې کار یې تر کومې کچې رسېدای شي او دا مقدار لږو ډېر هم وسنجوي؛ نو د کار پایله خوشحالي ورپر برخه کوي.
کله انسان ډېر کار کوي؛ خو داچې سم نه پوهېږي چې څه کوي؛ نو کار یې ضایع او بې پایلې کېږي، ددې چار اپوټه هم صادق دی. کله انسان لږ کار کوي؛ خو ستره پایله ترلاسه کوي؛ ځکه پوهېږي دا تخم چېرې وشیندي.
ابن مسعود(رض) ته د پېغمبراکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) په وصیتونو کې راغلي:
اذا عملت عملا فاعمل بعلم و عقل و اياك ان تعمل عملا بغير تدبير و علم[26]
«چې کار کوې، د پوهې او عقل له مخې یې وکړه او هسې نه چې بې تدبیره او بې پوهې یې پیل کړې».
دا، هماغه تدبیر دی چې د علي(کرم الله وجهه) په څېر مشرانو درلود. ددې په څېر کسانو، د نړۍ پر راز او خواله پوهېدل او ددې راز په پوهېدو یې خپلې چارې کولې او ستړیا یې نه ننګېرله.
کومو کسانو چې د پېغمبراکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) او علي (کرم الله وجهه) په څېر څه ګیله کوله، له بدیو یې ګیله کوله؛ خو د هستۍ له غونډاله ګیلمن نه وو؛ بلکې سینه یې ددې رازونو له پوهېدو تنګېده، دا یو بل شریف ټکی دی چې باید په خپل ځای کې تر غور لاندې ونیول شي.
له خدایه غواړو چې د خپلې لورنې ورونه راپرانزي، له لاسونو مو ونیسي چې خپل قرب ته مو ورنژدې کړي، له خپل نفس سره د مبارزې او پر خلکو د لورنې توفیق را کړي.
څومره دې زور راکړ څومره دی ځواني راکړه
خدایه دا څه لیونتوب کې دې خاني راکړه
اوس به وزرې الوتو له خامخا غواړم
پیدا په ځمکه شوم جذبه دې اسماني راکړه[27]
انسان پېژندنه
په قرآن کریم او د دین د مشرانو په خبرو کې د انسان هم ستاینه شوې او هم مذمومې ځانګړنې ورمنسوب شوې دي. دا ځانګړنې داسې یادې شوې، چې ته وا تل له ګردو انسانانو سره مل او لرې کېدوني ترې نه دي.
د انسانانو طبع او ذهن ستاینخوښی دی او دا ځانګړنې یې مړوای نشي او هڅه کوي چې مذموم څیزونه معدوم او نشت وبولي؛ یعنې انسانان انګېري څه چې نباید وي، ته وا نه دې وي، یا ډېر لږ او نالېدوني دي. حال دا د دیني مشرانو په خبرو کې د انسان د وجود پردې اړخونو ټینګار شوی چې ددغسې انګېرنو مجال نه ورکوي؛ یعنې دیني مشران مذمومې چارې شته ښيي او نه یوازې یې نالیدلې نه بولي، ان هڅه کوي چې حقیقي ځای یې هم ورکړي او انسانانو ته ددې چارو شتون وریاد کړي.
که انسانان دا مانا د شریعت له لارې هم ونه مومي؛ نو د بشر ټولنیز ژوند ته په مراجعې یې موندای او منلی شي. د بشر تېر تاریخ، زموږ تاریخ دی، نه د نورو تاریخ، چې بې له موږه و او جوړښت یې له موږه توپیر درلود.په رښتینه کې زموږ د وجود یوه برخه په تېر وخت کې ایښوول شوې او یوه برخه یې نن بالفعل موجوده ده او بله برخه به یې په ګانده – راتلونکي کې پلې شي؛ یعنې ته وا د تاریخ په اوږدو کې یو موجود دی، چې عمر کوي او ادلون بدلون مومي.
په بله وینا، د انسانانو تاریخ، د انسانیت تاریخ دی او که څه پر انسانانو اوږد وخت تېر شوی او ترمنځ یې پرېمانه اړپېچ او ډولاډولي شته؛ خو برخلیک یې دومره ګډ او ورته دی، چې ته وا په واحد وجود موجود وو او واحد ژوند او تېر لري؛ نوځکه نباید د بشر له تېرو سترګې پټې کړو، یا یې طرد او وغندو.
خبره دا نده چې انسانان بدي ونه غندي یا په خپل اختیاري ژوند کې نېکیو ته ورمخ نکړي؛ بلکې ټکی دادی که په رښتیا د انسانانو حقیقي تېر ته نظر وکړو، وبه وینو، پردې غندنو، د پاکانو او سمونپالو پر شتون سربېره او هم سره له دې چې الهي استازیو، انسانان ښو چارو ته هڅولي؛ خو بیا هم انسانان کله هم له بدیو او ظلمه څنډې ته شوي نه دي. که دا نانټې – نه انکارېدونکې مانا ومنو؛ نو باید په خپله انسانپوهنه کې دې ډول ځانګړنو او کړو وړو ته یو ځانګړی ځای ورکړو؛ یعنې نباید انسانان د خپلې څوبتیا او محدودې ښاندې – شناخت له مخې ووینو.
عبدالرحمان بابا وايي:
په آدم کې د حېوان خویونه هم شته
بیا هاله یې آدم بوله چې آدم شي
چې خویونه د چارپایانو پکې نه وي
سړی هوښ په سړي هله مسلم شي
انسان هماغه دی چې د تاریخ په لوښي کې دی؛ بلکې د تاریخ په هنداره کې یې ووینو او څرنګوالی یې له دې ښوونځي زده کړو او خپل تعریف داسې تنظیم کړو، چې له دې واقعي او پلي شوي ژوند سره، اړخ ولګوي.
نشو ویلای خدای چې تر اوسه انسانان پنځولي، انسانان نه وو، یا موږ یې په انسانیت نه منو. نشو ویلای انسان هماغه دی چې زموږ د تاریخ په لوښي کې ځاییږي او د ځمکې پر مخ موجود انسانان، انسانان نه پېژنو او په انسانیت یې نه منو او سترګې پر لار یو، چې زموږ د تعریف له مخې د ځمکې پر مخ خورا واقعي انسانان رادبره شي. البته دا یوه ښه هیله ده؛ خو فرض دا که دغسې پرښته خصلته موجودات وپنځېږي؛ نو په هغه وخت کې به یې قصې او حالات څرګند کړو؛ خو اوس باید د هغو کسانو قصې وکړو چې تر اوسه دنیا ته راغلي او ترې تللي دي.
خدای او دیني مشرانو هم له همدې شته انسان سره خبرې کړي دي. او د تاریخ او شریعت په ګواهۍ دا انسان مخ پر ځوړ او ښکته دی؛ یعنې که یې خوشې کړي، ددې پرځای چې خود په خود مخ پر هسکېدو شي، ځوړتیا ته څوبمن دی؛ خو که یو څوک یا کومه بېلګه یا کوم قوت پیدا شي او په طبع یا قسر او زور یې پورته راګاږي.
کښته لوري ته څوبتیا هغه څه دي، چې په دنیا کې یې نادودې، کمۍ او ناسمۍ رادبره کړي دي؛ نوځکه نباید ووایو چې حریصوالی، هلوع والی، بې زغمي، مال دوستي، شهوتپالي، یا د علی(کرم الله وجهه) په وینا د غرور سوداګریتوب، داسې چارې ندي چې د انسان له هویته دباندې دي او بې له دې چې د انسانیت سره تړاو ومومي، ورباندې تپل شوې دي. او نباید ووایو چې دا چارې او اوصاف، په بشری تاریخ کې، چټي او بې وجهې راښکاره شوي او هرومرو به یوه ورځ خوشې په خوشې او بې پاره له منځه ولاړې شي؛ بلکې باید دغسې وپوهېږو چې خدای په نړۍ کې له خوږو او ترخو اوبو ګډ یو لښتی بهولی دی.
((فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا) =[28] نو د هغه بدي او پرهېزګاري یې ورالهام كړه (او په زړه کې ور واچوله). فجور او تقوا یو ځای د انسان طبیعت ته ورالهام شوي، نړۍ، د ګډولو نړۍ ده، نه د نږو او سوچه وو.))
عبدالرحمان بابا وايي:
باړه وتړه هاله کښت و زراعت کړه
تقوی داره شه هاله طمع د جنت کړه
عاقلان په وړاندې ځي ورستو ګوري
په دنیا کې سرانجام د آخرت کړه
سم د لاسه کار هر ګوره ډېر مشکل دي
څو لا نه يې غريب زيرمه د غربت كړه
چې نور خلق ملامت در باندي وايى
لا پخوا تر خلقو خپل ځان ملامت کړه
چې عقبىٰ ته د دنيا په اجر مومې
خو هم دا عمارت هلته عمارت کړه
څو به ګورې د قیامت و ورځو شپو ته
خوا هم دا جهان په ځان باندې قیامت کړه
چې نیکي بدي په تله کې تلل شي
خود پخپله تله واخله عدالت کړه
که لښکر د حرص هوا درباندې زور شي
سر دننه په قلعه د قناعت کړه
دا به نشي چې ستا سټ او د حق مخ وي
که حق غواړې ته هم مخ په حقیقت کړه
هغه زړه چې عرش الله دې ګوره کوم دي
څو دې توان شي د جمله زړونو چوپړ کړه
وړاندني هم واړه ستا په څېر سړي وو
ته هم پاڅه دهغو په څېر همت کړه
د دنیا چارې همه واړه فاني دي
باري پورته شه یو بل رنګه حکمت کړه
په طبیعت د عاشقانو دارو نشي
درومه بل خوا دارو د خپل زحمت کړه
څو دې حق موندلی نه دی ما جار ووزه
په دا مرسته دا جهان واړه لت پت کړه
ای رحمانه اول ته نصیحت واخله
دغه پسه بیا و بل ته نصیحت کړه
رگ رگست اين آب شيرين و آب شور در خلايق مىرود تا نفخ صور[29]
په ټول کې بشري تاریخ یوه نږه بېلګه ده
په طبیعت او انساني نړیو کې بیخي نږه بېلګه موندای نشو. د پنځ پېژندنې په ډګر کې، هر ځای د ډول ډول عواملو او عناصرو له ټولګې سره مخ یو او باید هڅه وکړو چې له دې هېښنده ګډولو یوه نږه بېلګه راوکاږو.
په انساني نړۍ کې هم مساله همدغسې ده؛ ځکه له دباندې نه د انسانانو تاریخ نه هدایتېږي. شونې ده یو انساني وګړی په جبر محکوم وبولو( یعنې د جبر تر اغېز لاندې دی) او ډول ډول چاپېریالي عوامل پکې اغېزمن وپېژنو؛ هغه عوامل چې بې واکه یې یو لوري ته کاږي.
دا انګېرنه د یو ځانګړي وګړي په هکله سمه ده او ښایي په همدې پار وي چې کله هم نشو کړای له پوهنیز پلوه – د کلمې په دقیقې او پوره مانا – نږه وګړنۍ وګړ پوهنه (فردشناسي) یا اروا پوهنه ولرو؛ ځکه هډو داسې یو انسان موندای نشو؛ چې نږه او بې رنګه وي او یو مخې د چاپېریال او ټولنې له بنده ازاد وي. په انساني ټولنو کې هر وګړي د ځانه دباندې د ډول ډول چاپیریالیزو عواملو رنګ اخستی؛ خو ټول انسانان دغسې نه دي؛ ځکه ګرد انسانان، چاپیریال نلري، چې له بهره ورباندې حکم وچلوي.
ګرد انسانان چې هر کار کوي، هماغه دی چې د ګردو د طبع غوښتنه ده، نه جبر او زور؛ بلکې هماغه دی چې کېدای شي، نه ترې کم او نه ترې ورزیات. په بله وینا که خدای بل ځای هم انسانان وپنځوي، دوی به لږ و ډېر همدا تاریخ ولري چې اوس یې لري؛ یعنې تاریخ به بیا ځلي شي. دا چار ښیي، څه چې په دې ټولګه کې رادبره کېږي، د انسانانو د طبع د فطرت پایلې او ټولنیز جوړښت یبره – محصول یې ده؛ نوځکه تاریخ د بشري اروا غوره ازمېښتون او نندارتون دی. دا خبره چې څومره مدللله وي؛ خو په پیل کې منل یې له مقاومت سره مخېږي او انسان په سر کې انګېري چې دا ګروهه له ځینو حقایقو او یقیناتو سره په ټکر ده، حال داچې داسې نه ده.
طبیعي والی؛ ښه والی او بد والی دواړه رانغاړي
شونې ده څوک وانګېري، چې که ددې ګروهې له مخې بدي هم د ښو په څېر طبیعي وي؛ نو له بدیو څخه د ډډه کونې بلنه، پرېښوول یا غندنه یې معتدله نه برېښي. په ځواب کې باید ووایو، چې البته د تاریخ او شریعت په ګواهۍ، بدۍ او نېکۍ دواړه طبیعي وي؛ خو دلته باید له یوې مغالطې ډډه وشي. داسې نه ده څه چې طبیعي دي؛ نو لزوماً به ښه وي او د امر، سپارښتنې او لاروی وړ دی. دا یوه ډاګیزه مغالطه ده چې د اخلاقو فیلسوفانو پرده ترې لرې کړې ده. هو، په عادي، دودېزو او عرفي خبرو اترو کې، معمولاً «طبیعي» د ښه پر مانا کارېږي؛ خو دا کار په منطقي دقیقې مانا، یو ډول مغالطه ده. ډېری چارې طبیعي دي؛ خو باید لرې کونې ته یې مبارزه وشي.
د بېلګې په توګه میکروب، رنځوري، زلزله یا مرګ دا ټول طبیعي دي؛ خو ددې چارو طبیعي والي، مقابله او مبارزه ورسره نه نفې کوي؛ بلکې هم رنځوري او هم ورسره مبارزه دواړه طبیعي دي؛ نوځکه د یو چار له طبیعي والي پایله اخستای نشو چې پر وړاندې یې څه وکړو او څه ونه کړو.
البته ددې پوهېدنه چې یو چار طبیعي دی یا نه، یو ډول ښانده – شناخت راکوي، او دا ښانده، ډېره مهمه ده. د بېلګې په توګه دا ټکی خورا مهم دی، چې ایا میکروب یا ویروس او په څېر یې په هستۍ کې، طبیعي موجودات دي که نه؛ یعنې ددې موجوداتو رامنځ ته کېدنه د طبیعت د ذات لازمه ده یا نه. زموږ د حکیمانو په تعبیر شر د هستی لازمه ده که نه. دا ښانده – شناخت په هستۍ پېژندنې او خدای پېژندنه کې نهایي اغېز لري؛ خو بل خوا نباید وانګېرو، چې کله مو وموند یو چار طبیعي دی، باید غاړه ورته کېدو؛ بلکې د یو شمېر چارو خوښول او د یو شمېر چارو نه خوښول دا هم طبیعي ښکارندې – پدیدې دي؛ یعنې زموږ د طبیعت، جوړښت او ژوند غوښتنه ده چې یو شمېر چارې خوښې او ومنو، او یو شمېر خوښې نکړو او ورشا کړو.
نوځکه البته ګناهونه، ناپاکۍ، بدۍ، ناسمۍ او کمۍ طبیعي دي؛ یعنې له بهره پر بشري تاریخ ورتپل شوې نه دي، د انسانانو له انسانیت سره مناسب دي. انسانان داچې انسانان دي دا ډول چارې کوي؛ نوځکه دا چارې پر دې مانا طبیعي دي؛ کټ مټ لکه څنګه چې نېکۍ طبیعي وي.
شیطان انسان غولوي، او داچې موږ انسانان یو، شیطان مو غولوي نه په بل پار. که موږ داسې موجودات وو، چې له انسانه یوه مرتبه لوړ یا ټیټ وو، شیطان لار راته نه درلوده. زموږ د انسانانو انسان والی دی، چې د شیطان ننوتو ته لار چمتو کوي او د شیطان د تصرف وړتیا را کې پیدا کوي؛ خو دا انسان په عین حال کې ځان داسې روزلای شي، چې د شیطان له تصرف او وسوسې خوندي پاتې شي او یا داسې کړای شي چې پوره د شیطان د تصرف په قبضه کې راشي او بڅری انسانیت پاکي او رښتیا پکې پاتې نشي. انسان خورا پلن پلنوالی لري.
آدميزاده طرفه معجونى ست كز از فرشته سرشته و از حيوان،
گر كند ميل اين، شود كم از اين ور كند ميل آن شود به از آن
خدای داسې یو معجزه ډولې ګډوله رامنځ ته کړې، چې دواړو خواوو ته تر بې نهایته د حرکت وړتیا او قابلیت لري؛ خو دا دوه ډوله حرکت دواړه د انسانانو د انسانیت غوښتنه ده. داچې انسانانو یو، دواړو لوریو ته ورتلای شو. په خلکو کې هم «یزید» شته او هم «بایزید»؛ نوځکه یزیدېدل طبیعي دی، بایزیدېدل هم طبیعي دی او دواړه ځان ته ځانګړي علتونه لري. بشري تاریخ ددې خوږو او تروو اوبو یو طبیعي ګډوله او مخلوط دی؛ خو هر «طبیعي» څیز هرومرو د غندنې یا ساتینوړ نه دی. به واقع کې د یو شمېر چارو خوښول طبیعي دي او د یو شمېر نورو نه خوښول هم یو طبیعي چار دی. خو دلته یو خورا مهم ټکی هم شته: ته وا ددې مانا او د انسان د اختیار (او واک) ترمنځ ټکر احساس یا ننګېرېږي.
د بشري تاریخ «طبیعي» والی له «اختیار» سره په ټکر کې نه دی
شونې ده ځینې وانګېري، اوس چې انسانان د تاریخ په اوږدو کې هرومرو هم نېکې چارې کوي او هم بدې، او که دا انسانان یو ځل بیا هم وپنځول شي همدا کارونه به وکړي؛ نو وضع به یې له مجبورو موجوداتو سره څه توپیر ولري او آیا دا خبره د انسان له واک و اختیار سره په ټکر کې نه ده؟
حقیقت دادی چې ټکر ورسره نلري. خبره مو داده چې د انسانانو تاریخ په طبع دی نه په زور او قسر، په هوډ او اختیار دی نه په جبر؛ یعنې که انسانان دویم ځل وپنځوي، په اختیار به دویم ځل دا کارونه وکړي.
خو د اختیار پر مخ کښل شوي نه دی چې د انسانانو کارونه هره شېبه یوه بله بڼه لري. په ډېری ځایونو کې، انسانان په اختیار ورته او مشابه چارې کوي.
د بېلګې په توګه انسانان د لوږې پر مهال په خوښه او اختیار د خوړو پر لورو ورځي یا د اختیار له مخې په سړو کې تودې جامې اغوندي. نوځکه د اختیارمنۍ لازمه دا نه ده چې چارې په توپیري بڼو پېښې شي. په عین اختیار کې، د انسانانو په چارو کې پوره ورته والی یا مشابهت موندای شو. لکه چې ووایو که خدای انسانان له سره وپنځوي، بیا به ټول د خوراک او اغوستن چمتو کولو په لټه کې شي. انسان که همدا دی، چلن به یې په اختیار هم همدا وي. حضرت علي (کرم الله وجهه) وايي: سره له دې چې انسانان د نورو مرګ ویني او د دنیا برخلیک مشاهده کوي؛ خو کټ مټ په خپل اختیار د تېرو چارې بیاځلي کوي:
و كذلك الخلف بعقب السلف، لا تغلع المنيه اختراما و لا يرعوى الباقون احتراما، يحتذون مثالا و يمضون ارسالا الى غايه الانتهاء و صيور الغناء
جبر و اختیار له «قضا وقدر» سره توپیر لري
که وغواړو مطلب د شرعي اصطلاحاتو په چوکاټ کې څرګند کړو، په دې برخه کې آریزه ویینه مو پر «قدر» ده او د پوښتونکي په ذهن کې د «جبر» ویینه ده. «قضا و قدر» له جبر و اختیار سره فاحش او څرګند توپیر لري. دې ټکي ته زموږ یو شمېر حکیمانو هم ښه پام وراړولی دی.
ارواښاد سید جمال الدین افغاني په خپلو لیکنو او خبرو اترو کې یادونه کوله چې «جبر و اختیار» له «قضا و قدر» سره یو و نه ګڼئ ؛ خو له دې مطلبه پایله مه اخلئ، چې انسانان مجبور دي.
« اختیار» د انسان په کړنو یا افعالو پورې اړوند دی او «تقدیر» په هستۍ کې د خدای مدیریت دی
د سید جمال الدین افغاني په څیر تیز ذهنو ته ددې مانا راسپړنه او ورباندې پوهېدنه ستونزمن چار نه و؛ خو ډېری عقلونه یې په بېلولو کې بېوسې دي.
د مطلب ساده بیان دادی چې «اختیار» د خدای د «تقدیر» یوه برخه ده؛ نوځکه اختیار درلودل له تقدیر سره ټکر نه مومي. الهي «تقدیر» یعنې هغه کړلار چې خدای یې نړۍ او هستۍ ته لري. موږ انسانان د قدر له خوالې او رازه ناخبره یو، یعنې نه پوهېږو چې ولې خدای هستی چې دغسې ده، پنځولې ده. دا سنبالښت – مدیریت او کړلار، د خدای تقدیر دی او په جبر و اختیار پورې هېڅ تړاو او ارتباط نلري. جبر و اختیار د انسان په کړنو پورې اړه لري نه د هستۍ په جوړښت پورې. د هستی او عالم جوړښت، ددې یا هغه بشري وګړي کړه وړ نه دي.
په «جبر و اختیار» کې خبره پردې ده، ایا موږ هر یو انسان چې یو کار کوو مختار یو یا مجبور. خو دا ویینه چې ولې نړۍ په دې ځانګړي ډول جوړه شوې، یا ولې د ځمکې جوړښت دا ډول دی، ولې انسان، ذهن، بدن او روح لري او په څېر مثالونه یې، د انسان په کړو وړو پورې تړاو نلري؛ نوځکه په دې ډګر کې، د جبر و اختیار ویینه روانه نده. دا چارې د انسانانو د کړنو له ولکې وتلې دي او په رښتینه کې په هستۍ کې د خدای کړلار ده. خدای غوښتي چې یوه ډله موجودات خځنده شي، یوه ډله الوتونکي، یوه ډله پرښتې او یوه ډله انسانان شي. او که بل ډول پنځون ته یې اراده کړې وای؛ نو البته هستي په بل ډول کېده. په دې ډګر کې د جبر و اختیار ویینه مانا نلري. دلته د الهي کړنو ډګر دی او دا به بې مانا وي چې وویل شي موږ د مجبوریت له مخې په دې بڼه شوي یو او په انسان کېدنه، شته کېدو او نارینه یا ښځینه کېدو کې مختار نه و او باید خدای ړومبی د پنځون په کار کې سلا مشوره راسره کړې وای! له پیدايښت وړاندې څوک نه و، چې خدای سلا مشوره ورسره کړې وای. د مشورې لپاره لومړی باید موږ وپنځوي او بیا سلا مشوره راسره وکړي؛ نوځکه باید یو ځل بې مشورې دنیا ته راشو؟
هو، د پنځون آر، د جوړښت اصل او د هستی نظم یو هم د جبر و اختیار په ډګر کې نه راځي. دا چارې په هستۍ کې د خدای کړلار ده. خدای په هستۍ کې موخه او یو غرض لري او هستي یې له دې موخې سره موافق او اړخ لګوونکې جوړه کړې ده.
د خدای تقدیر دادی:
د هستۍ دغسې کېدل او هستوګن یې. په دې ډګر کې د مثال په توګه نشو ویلای چې خدای خاوره پیدا کړه او شعور یې نه دی ورکړی؛ نو ظلم یې ورباندې کړی دی. له آره د خدای تر لورنې او عنایت مخکې، څوک حقوال نه و، چې د حق په ضایع کونه یې یو ظلم رادبره شي. څه چې خدای کړي، عین وجود او فیض یې دی. په دې مقام کې د ظلم و عدل او یا جبر و اختیار په اړه خبره نشو کړای، یوازې د خدای له موخې سره یې د اړخ لګولو او موافقت په باب خبره کړای شو؛ یعنې پوښتلای شو چې ایا هستي پر هغه لوري ځي خدای یې غواړي او څه یې له لاسه ندي وتي؟ خدای په قرآن کې وايی:
((وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ سَبَقُواْ إِنَّهُمْ لاَ يُعْجِزُونَ[30] = او كافران دې ګومان نه کوي (چې په دې كړنو) مخکې شوي (او زموږ د سزا له ولکې وتلي دي)؛ ځكه هغوى (خداى) نشي بېوسې كولاى! ))
کافران دې ګومان نه کوي چې را نه به مخکې شي، نه دې انګېري چې د چارو واګې مې له لاسه ایستلای شي او هستی هغې لوري ته وځغلوي، چې نه یې غواړو او خپلو موخو ته له ورسېدو مو خنډ شي.
عبدالرحمان بابا وايي:
چې زما په باب کې کښلي دي رارسي
که رحمت دی که زحمت دی وار په وار
چې هژده هزار قومونه یې په لار کړل
مربي مې دی هغه پروردګار
کار همه په اراده د خدای موقوف دی
هېڅ موقوف نه دی د چا په انتظار
غم په هیچرې و نه کا په دنیا کې
که څه کېږي د رحمان په اختیار
دا انګېرنې مازې توهم او د ماشومانو خیالونه دي. هستي دقیقاً پر هماغه بهیر روانه ده چې خدای غواړي. د خدای تقدیر او پنځون د خدای له موخې سره پوره مناسب (او همغږي) لري. اختیار یا جبر په رښتینه کې د هستۍ له برخو یوه برخه ده؛ یعنې که خدای موجودات مجبور پیدا کړي وي، دا چار یې د تقدیر یوه برخه ده او که موجودات یې مختار پنځولي وي، بیا هم یې د تقدیر یوه برخه ده.
جبر و اختیار د خدای د تقدیر پر وړاندې نه؛ بلکې د تقدیر په زړه کې یې ځای نیسي او یوه برخه یې ده نه ورسره په ټکر. که په فرض جوت کړو چې انسانان مختار نه دي، په رښتینه کې د الهي تقدیر یوه برخه یې بیان کړې ده او که ثابت کړو چې انسانان مختار دي؛ بیا هم د الهې تقدیر یوه برخه یې څرګنده کړې ده. دا یو چار هم د خدای تقدیر نه نقضوي.
د بشري تاریخ بهیر اختیاري دی او له الهي تقدیره سره اړخ لګوي
هستي یوازې د خدای په تدبیر او ارادې پنځول شوې او جوړښت یې هم د خدای د غوښتنې له مخې دی. د بشر تاریخ هم اختیاري او هم له الهي تقدیر سره موافق دی. الله تعالی ويلي یو زیات شمېر خلک مې جهنم ته پنځولي دي:
((وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّ يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لاَّ يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَّ يَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَئِكَ كَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ[31] )= او په رښتینه كې موږ ډېرى پېريان او انسانان دوزخ ته پيدا كړي دي (؛ ځكه) زړونه [= عقلونه] یې شته؛ خو (فكر پرې نه کوي او) نه پوهېږي او سترګې لري؛ خو څه پرې نه ويني او غوږونه لري؛ خو څه پرې نه اوري؛ هغوى د څارويو په څېر دي؛ بلكې تر څارويو هم زیات بېلارې دي. (هو) دوى پوره ناخبره دي (؛ ځكه د هدایت هر ډول شونتیاوې يې درلودې؛ خو بيا هم بېلارې دي ) ))
یعنې انسانان په داسې یو ډول کار کوي چې په پایله کې دوزخ ته ورځي؛ خو دا مطلب په هېڅ ډول له اختیار سره په ټکر کې نه دی، پخپله دا واقعیت چې جنت او جهنم شته او یوه ډله به په اختیار جنتي او یوه ډله به دوزخي شي، عین الهي تقدیر دی؛ یعنې خدای انسانان داسې پېدا کړي چې په نهایت کې ځيني جنتیانېږي او ځینې دوزخایانېږي. علي(کرم الله وجهه) ویلي:
((الامر بالطاعه و النهى عن المعصيه و التمكين من فعل الحسنه و ترك المعصيه والمعونه على القربه اليه و الخذلان لمن عصاه و الوعد والوعيد و الترغيب و الترهيب كل ذلك قضاء الله فى افعالنا و قدره فى اعمالنا[32]))
پر طاعت امر او له ګناه نهې، د نېکچاری چمتو کونه، د بد چاری پرېښوونه، له تقرب لټوونکیو سره لاسنیوي، له ګناهګارانو سره مرسته نه کول د خدای زېری او ګواښنه، دا ټول د خدای قضا و قدر دی چې زموږ په کړو وړو کې بهېږي.
دا مانا په عین اهمیت درلودو کې، کله ډېر روسته په ذهن کې کېني؛ ځکه انسانان د استیلا او لاسبرۍ هوس لري او ټول نیوکه کوو چې ولې د عالم واګې راسره نه دي؛ خو ښه ده چې انسانان له ځانه وپوښتي چې که په فرض د عالم واګې مو په لاس کې وای، تر خدایه مو کوم ښه کار کړای شو. په هستۍ کې چې انسان خپل بشري عقل په مرسته کومه طرحه واچوي، د الهي تقدیر یوه برخه ده او په رښتینه کې د خدای له طرحو به یوه طرح وي.
مهمه دا ده، چې پوه شو که په محال فرض بشر، خدای شي، بیا به په ځانګړي تقدیر او بې له چا سره په مشورې هستي جوړه کړي. هو الهي قضا ته د غاړه ایښوو مانا دا ده چې انسان وپوهېږي، هستي یو مدیر لري او دا مدیر یوه کړلار او نخچه لري او هستي ددې او هغه په هوس نه تنظېمېږي او خدای په هستۍ کې د خپل حکمت له مخې چلېږي. موږ انسانان هم د خدای د نخچې یوه برخه یو او که حکمت یې نه غوښتل، موږ به هم نه وو، موږ ټول انسانان که مؤمنان شوو یا کافران یا هډو شته اوسو یا نه د خدای د موخې په پلي کېدو کې څه تغییر نه پېښېږي.
گر جملهى كائنات كافر گردند بر دامن كبرياش ننشيند گرد
نوځکه د خدای قضا ته غاړه ایښوونه؛ یعنې د هستی د نهایي نظم پر وړاندې سرغاړی نه کول:
سركش مشو كه چون شمع از غيرتت بسوزد دلبر كه در كف او موم است سنگ خارا
د خدای د تقدیر پر وړاندې سرغاړي، به انسان په الهي غیرت وسوځوي.
پایله داچې د تاریخ حرکت او بهیر، په رښتینه کې د الهي تقدیر څرګندول دي او د انسان اختیار ددې تقدیر یوه برخه ده. نوځکه د اختیار مانا دا نه ده چې انسان د دنیا او تاریخ نظم، چوکاټ او دېوالونه ونړوي یا خپل څرنګوالی په خپله وټاکي. دا چارې د اختیار له ولکې وتلې دي. د اختیار یا جبر موضوع هله موضوعیت مومي، چې بشر د خدای د تقدیر له مخې خپل ځانګړی جوړښت پیدا کړی وي. تردې روسته، د بشر ارادې، څوبتیا، درک، د تمیز د قدرت درلودو او… په پار اختیارمنېږي او په دې مقام کې هم باید پاملرنه ولرو، چې د انسان د واک یا اختیار د کړۍ محدودیت له بې اختیار والي سره یې په ټکر کې دی. انسان نباید وانګېري چې دا اختیارمن موجود دی، نو په هستۍ کې ټول هوسونه پلي کولای شي. د انسان واک او اختیار محدوده کړۍ لري او باید موږ انسانان ومنو چې کمزوري موجودات یو.
انسان د خپل واک و اختیار به محدودې کړۍ کې حقیقتاً مختارېدای شي
موږ انسانان حقیقتاً مختار یو او له یو مختار موجوده مو هېڅ کم نه دي (مختار؛ یعنې هغه موجود چې په ارادې او رضایت کړه وړه ترسره کوي، مرید والی کافي نه دی، رضایت هم شرط دی، داسې رضایت چې په کراهت ورمخکې وي؛ یعنې دویمه درجه رضایت)؛ خو اختیار یا مختاریت یو چار دی چې زیاتی کمی لري.
ډېری انسانان له اختیاره؛ د هستۍ له قوانینو ازادېدل یا په دننه او دباندې نړۍ کې هوسناکه تصرف انګېري. دا یوه هم د اختیار مانا نه ده. په تېره اختیار د « د ارادې د ازادۍ» پر مانا هم نه ده. د « ارادې ازادي» په فلسفه او کلام کې یوه زړه افسانه ده او ډېری یې بېلاریتوب ته ورټېل وهلي دي. ډېری متکلمانو (په تېر وخت او نن کې) په نااګاهانه ډول اختیار د ارادې ازادي تعریف کړی او بیا یې له بل ځایه منله چې ازاده اراده نشته (داچې اراده معلول ده او د خپل علت ایل او تابع ده او ازادي نلري)؛ نو دلته له ستونزې سره مخامخېدل او بیا یې هواري ته له دوو لارو یې یوه خپلوله:
لومړی لار دا وه چې له اختیاره نټه – انکار وکړي؛ ځکه اختیار یې د ارادې ازادي ګڼلې وه او د ازادې ارادې نشتوالی یې هم زباد کړی و. دویمه لار داده چې علیت نفې کړي او ووایي له علیته ازادي؛ نوځکه ازاده اراده شتون لري ، چې په دې توګه اختیار تامین او خوندي کړي. دې ډلې د ارادې ازادۍ زبادلوته په نامعقولو خبرو لاس پورې کړ او د جبر و اختیار بحث له تصدیقونو یا نامعقولو انکارونو ډک یا ډېر تیاره او اندسوزی دی.
په هستی کې هېڅ «ازاد» موجود نشته؛ نوځکه د «ارادې ازادې» هم نلرو
عبدالرحمان بابا وايي:
له اوله بنده ګي بیا آزادي وي
که مقصود د آزادۍ لرې غلام شه
ژوندی ځان په ځمکه خښ کړه لکه تخم
که لويي غواړې د خاورو په مقام شه
درست جهان د کمینۍ په خوی وخوره
لکه ځمکه هسې لاندې تر اقدام شه
په نیستۍ کې د هستۍ مرتبه ګوره
نندارچي په ویرانه کې د خپل بام شه
البته دا بحثونه په اسانۍ نه فیصله کېږي او غوټه یې په اسانۍ نه پرانستلېږي. په ویینه کې یوازې دا سوچ ناک ټکی یادوو، چې باید اختیار د ارادې له ازادۍ جلا کړو. حقیقت دادی چې په هستی کې هېڅ ازاد موجود نشته؛ یعنې د ممکناتو (شونتیاوو) په نړۍ کې داسې موجود موندای نشو چې د احکامو تابع د علت یا علتونو ایل نه وي او له وجودي سریزو او ماهوي مقوّماماتو ازاد وي؛ ځکه په دې حال کې، باید له «بودن= شتوالي » څخه تېر شو او صرف نظر ترې وکړو. په دې مانا د هستی ټول موجودات غیرازاد دي (یعنې ازادي نلري)؛ نوځکه د ازادې ارادې په نامې کوم موجود هم نشته، په تېره اراده د اراده کوونکي شخصیت له قیده ازاد نه ده. لږ تر لږه، هر ځانګړی وګړی د خپلو ځانګړتیاوو په تناسب (او تړاو) ځانګړې ارادې او څوبتیاوې لري. هغه کسان چې د ښوونې او روزنې لار یې خپله کړې، وار له مخکې یې منلې، چې اراده د شخص د شخصیت (وګړې) له قیده ازاد نه ده او شخصیت پر ارادې باندې خپله ټاپه وهي.
کوم انسان چې بد روزل شوی، د بدو چارو اراده به وکړي او اپوټه؛ نوځکه د ارادې د ازادولو هوس، یو ناصواب هوس دی او له بیخه ناشونی دی. خو البته دا خبره د اختیار د نفې پر مانا نه ده. «اختیار» په ویینه کې سم بهیر دادی چې دا مقوله د «ارادې له ازادۍ» جلا کړو. په ګومان مې اختیار درلودل مساوي دي د بل تر زور او امر لاندې نه اوسېدنه (غیر ته نه مقهور کېدنه ده). هغه موجود چې هویت او وګړه یې خوندي ده، یو مختار موجود دی او هغه موجود چې وګړه یې خوندي نده؛ بلکې د بل موجود تر قهر (زور او امر) لاندې وي، مختار موجود نه دی.
زموږ چارې که اختیاري وي یا جبري له ارادې سره مل دي. موږ هم په خپلو اختیاري کارونو کې اراده کوو او هم په خپلو جبري کارونو کې، توپیر یې دادی چې په یوه ځای کې موږ په خپله اراده کوو او په بل ځای کې د بل په قهر او زور اراده کوو. که څوک په خپله اراده وکړي، اختیارمن (او مختارانه) دی او که د بل په زور راپاڅي، مجبور (او مجبورانه) دی؛ نوځکه هغه موجود چې د بل تر زور (او قهر) لاندې نه وي راغلی، مختار دی او چې راغلی وي مجبور دی. دا قاهر (زورور) موجود کله ښکاره وي او کله پټ.
الله تعالی مختار دی، مانا یې څه ده؟
خدای پر همدې مانا مختار دی؛ ځکه پورته کوم قاهر (زورور) ترې نشته. او دا اختیار د وجود له وجوب سره هېڅ ټکر نلري. هو که اختیار له امکان سره (د فلاسفه وو په وینا) یا د علیت له نشتون سره ( دیو شمېر متکلمانو په وینا) او یا د متضادو کششونو له شتون سره ( د یو شمېر اوسنیو او لویدیزوالو په وینا) ملازم وبولو، د الله پاک د اختیار په څرګندونه او تبیین کې به له ستونزې سره مخ نشو. خدای بالرضا یا بالتجلی فاعل دی او همدا یې د اختیار مصحح دی او هر بالرضا فاعل همدغسې دی.
عبدالرحمان بابا وايي:
ګوره هسي کردګار دی رب زما
چې صاحب د کل اختیار دی رب زما
همګي بزرګواران چې څوک یې وايي
تر همه وو بزرګوار دی رب زما
نه یې هېڅ حاجت په چا باندې موقوف دی
نه د هیچا منت بار دی رب زما
له نیستۍ یې د هستۍ صورت پیدا کړ
هسې رنګ پروردګار دی رب زما
هم صانع د جمله وو مصنوعاتو
هم سامع د هر ګفتار دی رب زما
د « اختیار» پلي کول د «خپل» او «پردي» د پولو په پېژندو کې رانغاړل شوی
په واقع کې ټوله ویینه د «خپل» او «پردي» پولو ته ورګرځي، یعنې باید په ګوته کړو، چې زه تر کوم ځایه «خپل» یم او تر کوم ځای روسته خپل نه یم، او یو «پردی» را کې راننوتی دی. کله چې ځان مو له پردي پاک کړی وي او پردی دننه او دباندې راباندې واکمن نه وي او موږ پخپله یو او پخپله؛ نو اختیارمن یو، او هر کار چې کوو، خپله مو کړی دی.
موږ له مختاروالي تردې ډېر څه نه غواړو؛ نوځکه د جبر او اختیار ترمنځ پوله، د «خپل» کړ (فعل) او «پردي» کړ ترمنځ پوله ده. که په خپله یو کار وکړم، مختار یم او که بل زما په لاس کار وکړ؛ نو مجبور یم؛ یعنې په رښتینه کې دا کړ(فعل) ما نه دی کړی، که څه په ظاهره زما په لاس شوی دی؛ نوځکه باید پام مو وي چې د جبر و اختیار پوله، د ارادې د ازادۍ او نه آزادۍ پوله نه ده، د « خپل» او «پردي» پوله ده. انسان که ځان له پردي پاک کړي، مختار دی او که پردی ورباندې واکمن وي، مجبور دی، که څه ازادي احساس کړي یا وننګېري.
د پردیو ډولونه
دا «پردي» دوه ډوله دي:
ځینې پردي په رسمي توګه انسان له دباندې ګواښي او مجبوروي یې. د دې ډلې پېژندنه اسانه ده؛ خو بله ډله پردي د انسان په زړه کې کېني او خپل یا د خودۍ رنګ اخلي، داسې چې انسان په خپله موندای نشي چې له «خپل یا خودي» موجود سره مخ دی یا له «پردي» سره. د «اختیار» لازمه د دې پټو پردیو دباندې ایستل او ځان ترې پاکول دي او مهم ټکی دادی چې رذایل له انسانانو سره پردي دي؛ نوځکه د مختاروالي لپاره، باید ځان ترې سوچه او پاک کړو. پردي، انسان په ظاهره ازاد ښیي او خپلې چارې په ده کوي؛ خو دا، اختیار نه دی.
د اختیار حقیقت یعنې له نورو او پردیو ازادېدل او د ځان نږه او سوچه کېدل دي. هر موجود په کومه کچه چې له نورو ښه پاک او نږه وي، ښه د خپل ځان دی؛ نوځکه ښه مختار هم دی؛ او په کومه کچه چې نانږه دی؛ له نورو سره ګډوله دی؛ نوځکه به هومره نامختاره وي. له دې ټکي ښه سبق زده کولای شو: انسان د دې لپاره چې اختیار والا شي باید د پردي له شره د ژغورېدو په لار کې ګام واخلي؛ او د دې ژغورنې ړومبی شرط، د پردي پېژندنه ده او دا د سقراط له حکمته ډکه خبره ده، چې د تاریخ او بشري فلسفې له سباوونه ویل شوې ده: «ځان وپېژنه» او هم د علي (کرم الله وجهه) وینا ده چې:
((من عرف نفسه كان لغيره اعرف – څوک چې ځان وپېژني، پردی به یې ښه پېژندلی وي))[33]
موږ انسانان د اختیارمنېدو لپاره ځان پېژندنې ته اړین یو، ځکه د مختاریت پلي کېدو ته باید پردی له ځانه وشړو او د دې موخې لپاره باید «خپل یا خودي» او «پردی» وپېژنو او یو له بله یې بېل کړو، چې هسې نه د صوفیانو په څېر د پردیو د دفع او تمبونې لپاره پر خپلې «خودۍ» چلیپاو راګاږو. زموږ ډېری صوفیانو غوښتل چې پردی وباسي او البته یوه ښه او مبارکه موخه وه؛ خو دوی نفس هم له انسان سره پردی ګڼه؛ نوځکه یې تمباوه. دا له هغو دریځونو دی چې راښيي بشریت د شرایع ښوونې او تعلیم ته محتاج دی؛ یعنې انسان باید د شریعت له ښوونځي زده کړي چې د «خودي یا خپل» او «پردي» پوله کومه یوه ده.
موږ انسانان خپلواکۍ ته – هم دباندې او هم دننه – اړمن یو، چې پردي وشړو. د دې چار شرط هم د خپل او پردي پېژندنه ده، چې له چا سره هم جنسه یو او له چا سره ناهمجنسه؛ نوځکه موږ انسانان باید لږ لږ د خپل او پردي د پېژندو لپاره مخکې ولاړ شو او سوکه سوکه ځان له پردیو پاک کړو. او البته دا بهیر ناپایه دی. یعنې ځان پېژندنه یو چار دی، چې سوکه سوکه سمون مومي او ځان سینګارونه هم همدغسې ده؛ نو مختاریت هم همدغسې دی؛ نو مختاریت او مجبوریت هغه چارې دي، چې کمی زیاتی (شدت او ضعف) مومي او مرتبې لري، دا هم په دې شرط چې ددې چار اندېښمني راسره وي.
هغه انسان چې د ځان پېژندنې په لټه کې نه دی او په عین حال کې له واک او اختیاره خبرې کوي؛ نو هسې لاپې شاپې کوي. یوازې هغه په ټینګه د اختیار خبرې کړای شي چې د ځان پېژندنې اندېښمني ورسره وي او لږ لږ او د پرېمانه کړاوونو په زغملو ځان راوسپړي او پردی وپېژني. او بیا د پردیو پر وړاندې غیرت وکړي او ویې شري. له انسان سره د غلیم ړومبی کار، د ده د اختیار سلب او له منځه وړل دي. او اختیار یوه مرغلره ده چې خدای انسانانو ته ورډالۍ کړې ده. غلیم او پردي د انسان د هستۍ ډګر ته ورننوځي او ځای د اختیار پلي کولو ته تنګوي او کله تردې بریده ورمخې ته کېږي، چې یو شیطان ځپلی، مسخ شوی، له ځان لرې شوې او له ځانه پردی انسان رادبره کوي، داسې چې خپله وګړی نور نه پوهېږي چې چېرې او د چا په پښو کې بلهار یا قرباني شوی دی.
در زمين مردمان خانه مكن كار خود كن كار بيگانه مكن
كيست بيگانه تن خاكى تو كز براى اوست غمناكى تو
تا تو تن را چرب و شيرين مىدهى جوهر خود را نبينى فربهى[34]
خپل کار کول، بې له پردي کار کولو دي، او دا ټکی زموږ د عارفانو له هوښیارۍ ځنې دی. شونی ده چې انسان د عمر ته پایه د پردیو په بېګار کې وي او انګېري چې د ځان چوپړ کوي.
د «اختیار» د حقیقت پلي کول نادر دي؛ خو په اړه یې خبرې پرېمانه دي
ډېری خلک د پرېمانه اختیار په باب خبرې کوي او افراطي لېوالتیا ورسره ښکاره کوي؛ خو د اختیار له حقیقته لږه برخمني لري. که داسې پېر راورسي چې انسانان پردي له ځانه وشړي او لږو ډېر یې ځان ته ورپام شي؛ نو ښه اختیارمن به شي او البته تاریخ به یې هم تر هغه څه چې دی، خورا پاک وي. له انسانانو سره د رذایلو پردیتوب او له رذیلته ډک د تاریخ طبیعي والی نباید ناسازګاره ویناوې وګڼل شي. رذایل هومره انسان ته طبیعي دي لکه مېوو ته چې داغمې وې. مېوه د مېوې والي له لامله داغمه کېږي او که تېږه وه؛ نو نه داغمه کېده. انسان هم همدغسې دی، یعنې رذیلت د انسان بې واسطې عارض دی. په عین حال کې، رذیلت رذیلت دی؛ یعنې بد دی او باید وتمبول او وغندل شي. او بدوالي یې هم له انسان سره د پردیتوب په پار دی او انسان هله ښه انسان او اختیار والا کېږي، چې له رذایلو ښه پاک وي.
له خدایه غواړو چې زموږ روزګار په طاعت او خپل چوپړ کې تېر کړي، زموږ لاسونه دې ونیسي او د خیر لارو چارو ته دې یې ورسیخ کړي او توفیق دې راکړي چې له نفس سره مبارزه او پر خلکو لورنه وکړو.
د دنیا مذموم حیثیت
حضرت علي (کرم الله وجهه)، خپل زوی امام حسن (رض) ته په یوه لیک کې لیکي:
((له هغه پلاره یو لیک دی، چې د روزګار پر وړاندې یې ډال اچولی د مړیو په کور کې ناست او سبا به له دې کوره وکوچېږي او بل کور ته به ولاړ شي، هغه زوی ته چې د یو ناموندونکي څیز په لټه کې دی، د رنځوریو تر بریدونو لاندې دی او د کړاوونو نښځی، د دنیا بنده او د غرور سوداګر دی، د غمونو مل، د مرګ او رنځوری پوروړی، شهواتو له پښو راغورځولی او د مړیو ځایناستی دی))
دا ځانګړنې حسن (ستاینه) او قبح (غندنه) نه رانغاړي
دا دهغو ځانګړنو ټولګه ده، چې حضرت علي(کرم الله وجهه) خپل زوی ته ور په ګوته کړي. دا ځانګړنې ستاینې او غندنې یا مدح و ذم يا تحسين و تقبيح نه رانغاړي؛ بلکې له ستاینو او غندنو نږه ځانګړنې دي، د انسانانو واقعي وصف الحال دی، چې د ژوند په منګولو کې راګېر شوی او په نړۍ کې اوسېږي.
همدغسې دا ګردې ځانګړنې په عین حال کې چې علي (کرم الله وجهه) خپل سکه زوی ته ور په ګوته کړي، ټولو ته هم دي. او چاته په دې وینا کې د پړې ګوته نیول شوې نه ده؛ بلکې په دې لیک کې د انسانانو د ژوند هېر شوي او پریښوول شوي اړخونه په حق غټ ښوول شوي او د انسانانو مخې ته یې ورایښي دي. د دنیا او غولونې په اړه یې، ډېرې خبرې کړي دي. علي (کرم الله وجهه) په دې لیک کې چې خپل زوی د «غرور سوداګر» یاد کړی، مطلب یې ددې دنیا ژوند او معیشت ته پاملرنه ده.
د دنیا مذموم حیثیت
په لنډو یې وایو، موږ له دوو دنیا سره مخ یو: یوه یې، بهرنۍ نړۍ ده، چې خدای پنځولې او د خدای د ګردو مخلوقاتو په څېر ښکلې او مطلوبه ده. دا دنیا، واقعي دنیا ده چې مهمترینه ځانګړنه یې کښت والی دی. هیچا له راکړای شوي کښت سره دښمني ته نه یو رابللي. دا دنیا زموږ پانګه او سوداګر خونه ده – «متجر اولیاء الله» او د آخرت کرځی دی. او هېڅ بزګر یې له کښته سره دښمنی او هېڅ سوداګر یې له پانګې او مال التجاره سره غلیمتوب ته نه رابولي. څه چې مذموم دي، ددې ځانګړنې هېرونه ده؛ یعنې داچې څوک کښت وویني؛ خو بل څیز یې وګڼي؛ نوځکه د کرلو پرځای یې پلوري او یا پر سر یې تنافس (سیالۍ) او تکاثر (ویاړنې) ته راپاڅي، یا داچې پکې د کار کولو په برخه کې ناغیړي او لټي کوي او د علي (کرم الله وجهه) په تعبیر د توښې اخستو پرځای، توښه ورته چمتو کوي او دا ړانده دي.
عبدالرحمان بابا وايي:
هم هغه به یې خرمن وي پس له مرګه
هر چه کاندي زراعت په دا دنیا
((البصير منها متزود و الاعمى لها يتزود[35]))
سترګور ترې توښه اخلي او ړانده توښه ورته چمتو کوي
دا د رټنې ده چې څوک پانګه او مال التجاره ولري او د حلالې سودا پرځای، حرامه سودا وکړي، که نه په خپله سوداګري، کښت و کار، کرنه او پانګه درلودل د رټلو نه دي؛ نوځکه دنیا چې خدای پیدا کړې او ورسره یوه مینه یې هم د رټنې نه ده او بلکې کار پکې کول، مطلوب او عین عبادت دی.
مذمومه دنیا، غرور زیږې نړۍ ده
ممسوخ (بدرنګه)، معوج (کږه وږه) او موهومي دنیا مذموم او منفوره ده، چې واقعي ځانګړنه یې ترې سلب او لرې کړای شوې او نا سمه او ناواقعي ځانګړنه پرې لاسوند شوی ده. له دغسې دنیا سره مینه غندل شوې. امام زین العابدین په تعبیر: «الدنيا دنياء ان، دنيا بلاغ و دنيا ملعونه – دنیا دوه دنیاوې دي، د کفاف (بساینې) دنیا او ملعونه دنیا[36]»
واقعي نړۍ ته مو د راتګ او پکې د اوسېدنې لازمه یو ډول غولونه، غفلت او غرور دی. موږ بیخي له خپلو لاسونو او پښو د غولونې پړی پرانستای نشو؛ نوځکه په دې مانا موږ ګرد انسانان د دنیا بندګان او د غرور سوداګر یو.
عبدالرحمان بابا وايي:
دهغه جهان سودا واړه دلې دي
که څوک کاندي تجارت په دا دنیا
د «غرور» مانا او له «دنیا» سره یې تړاو
«غرور» د غولېدنې پر مانا ده او موږ یې چې د «تکبر کولو» په مانا کاروو؛ نو دا سمه نه ده.
هو دا دنیا، د خپل جوړښت له مخې یې غولوونکې ده او موږ هم د خپل جوړښت له مخې په دنیا کې غولېدوونکي یو؛ نوځکه له دې اړخ څه پړه راباندې نشته، چې د غرور تاجران او د غولونې سوداګران یو: غولونه پېرو او غولونه پلورو او د عمر تر پایه په دې راکړه ورکړه اخته یو. البته پاکان او مخلصین، رو رو د غرور او غفلت پردې څیروي او د چارو له حقایقو او بواطنو سره ډېر اشنا کېږي؛ خو د دنیوي ژوند او معیشت له غرور او غفلته پاکېدای نشي، په دې مانا موږ د غرور سوداګر یو.
د غرور سوداګر مفهوم له قرآنه اخستل شوی. زموږ عارفانو هم په دې اړه ډېرې خبرې کړې دي او د دین مخکښانو هم په اړه یې ټینګار کړي دی.
په روایاتو کې د «دارالغرور» تعبیر
په روایاتو کې هم د «دارالغرور» تعبیر راغلی دی. د رمضان د اوه وېشتمې شپې (چې د یو روایت له مخې د قدر له شپو ده) په دعا کې راغلي:
اللهم ارزقنى التجافى عن دار الغرور و الانابه الى دار الخلود. و الاستعداد للموت قبل حلول الفوت
خدایه! له دار الغرور څنډې کېدل او دار الخلود ته ور مخېدل مې را پر برخه کړې…
علي(کرم الله وجهه) په بل ځای کې وایي:
الا و ان الدنيا دار غداره خداعه
پوه شئ چې دنیا یو غولوونکی او ټګیجن کور دی[37]
او هم:
اتقوا غرور الدنيا فانها تسترجع ابدا ما خدعت به من المحاسن[38]
ځانونه د دنیا له غروره وساتئ، چې په پړوق و پړوق (مو) غولوي او روسته یې اخلي
او هم
عرور ما فيها، فانيه من عليها لا خير فى شى من ازوادها الا التقوى[39]
دنیا ډېره غولوونکې ده، اوهر څه پکې ټګي ده او ورباندې هرڅه، فاني او ناپاتې دی. بې له تقوا په یوې توښې کې یې هم خیر نشته
په قرآن کې د «غرور» تعبیر
په قرآن کې هم د «دار غرور» تعبیر راغلي او دنیا غرور زیږې ګڼل شوې ده:
وَغَرَّتْكُمُ الْأَمَانِيُّ حَتَّى جَاء أَمْرُ اللَّهِ وَغَرَّكُم بِاللَّهِ الْغَرُورُ [40]
په قرآن کې نړی ته ددې ډول غولونو لاسوندونه لږ نه دي. په قرآن کې راغلي چې د دنیا متاع (ګټه) د غرور ګټه ده، دنیا غرور پلورې ده: الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ [41]
له بیخه په دنیا کې ژوند د غرور له جنسه دی او کار یې عین غولول او زموږ کار پکې عین غولېدل دي.
عبدالرحمان بابا وايي:
د طفلانو په څېر واړه خاکبازي کړي
هر چه کاندې کاروبار د دې دنیا
خدای د دنیا متاع ته د غرور متاع ویلې او په عین حال کې همدا متاع یې «قلیل= ډېره لږه» هم ښوولې ده. همدا لږه متاع، لویې لویې چلونه رادبره کوي. په مقابل کې، خدای حکمت ته «خیر کثیر= ډېر خیر» ویلی (امام فخر رازي په خپل تفسیر کې دې تقابل او مخامخېدنې ته اشاره کړې ده) په واقع کې دا هم د دنیا یو ډول چلوټه ده، چې انسانان ډېر چار لږ او لږ ډېر بولي؛ یعنې په دنیا پسې ورځي چې متاع او ګټه یې ډېره لږه ده؛ خو هغه حکمت ته چې د قرآن په تعبیر «خیر کثیر» دی، دومره ورباندې نه ورځي.
دا دنیا مو د خدای په باب هم مو غولوي. یوه پوښتنه چې قرآن اوڅار کړې او زموږ پام یې وراړولی، همدا ده چې:
يَا أَيُّهَا الْإِنسَانُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ ) = انسانه ! ته څه شي د خپل لورین پالونكي پر وړاندې مغرور كړى يې ؟![42]
(( الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَكَ[43]) = هغه خداى، چې ته يې پيدا كړې او ستا (غړي يې) سم كړل او(بيا يې) په انډول كړې،))
(( فِي أَيِّ صُورَةٍ مَّا شَاء رَكَّبَكَ[44] ) = چې په هره بڼه يې خوښه شوه،ته يې جوړ کړې.
څه لامل شو چې ته خدای ښه ونه پېژنې او اپوټه انګېرنه ترې ولرې؟ په ډاګه ده چې خدای دا پوښتنه په دې موخه نه اوڅاروي چې ځواب یې را نه زده کړي؛ بلکې راته وایي چې ولاړ شئ او لټه وکړه، چې کوم څیزونه ستاسې د غولونې لامل شوي او ددې غولونې علتونه ولټوئ؛ نوځکه مغرورېدل د هغو کسانو شان او حالت دی چې په دنیا کې راګېر شوي دي.
په دنیا کې د غرور را پيدا کېدو لاملونه
عبدالرحمان بابا وايي:
که مقصود لرې تلوار کړه وقت کوتاه دی
غره مه شه ددې عمر په بقا
اوس پوښتو، چې ولې موږ انسانان د غرور سوداګران یو؟ او څه راباندې تېرېږي چې په دغسې لومه کې راګېر شوي یو، له آره ددې عالم واقعیت او ددې طبعیت سټه څه ده چې داسې نه جلا کېدونې ځانګړنه لري؟
لومړی لامل: غفلت
دویم لامل: پر ټول حقیقت د انسان د احاطې نشتوالی
درېیم لامل: د هستۍ مرکب والی او د انسان ظاهر ویني
څلورم لامل: په دنیا کې د انسان د مسافر والي د شان هېرول
لومړی لامل: غفلت
ددې پوښتنې په ځواب کې وایو چې «غفلت» په دنیا کې د ژوند ړومبی شان او حالت دی او البته غفلت ټګیجن دی. که خلک له راګېر غفلته راویښ شي، د دنیا ژوند، پر کوم حال چې دی، پاتې به نشي. علي(کرم الله وجهه) خپلو یارانو ته ویل:
و لو تعلمون ما اعلم مما طوى عنكم غيبه، اذا لخرجتم الى الصعدات تبكون على اعمالكم و تلتدمون على انفسكم و لتركتم اموالكم لا حارس لها و لا خالف عليها و لهمت كل امرىء منكم نفسه، لا يلتفت الى غيرها [45]
« او که درنه په نغښتل شویو څیزونه پوهېدئ؛ خو زه ورباندې خبر یم؛ نو غرونو ته مو پناه وړه او پر خپلو کړو وړو مو ژړل او خپل مخونه مو وهل او خپل مالونه مو بې ساتندویه پرېښوول او هر یو به د خپل کار په فکر کې وئ او بې له ځانه مو بل ته نه پامېده»
غفلت ددې عالم ستن ده.
لو عقل اهل الدنيا خربت[46]
دلته «غفلت» درې ماناوې لري:
یوه یې دا ده چې موږ انسانان د خپلو چارو له پای او عواقبو ناخبره یو.
دویم دا، دومره پر کار بوخت یو، چې دباندې ترې پاملرنه نلرو او نورې چارې بر بوخت کار دومره راته جدي نه دي، درېیم دا پر بوخت کار مینه ددې کار نیمګړتیا را نه پټوي[1].
موږ په دنیا کې په درې واڼو ماناوو پر غفلت اخته یو. البته چې کله دا غفلتونه له نوادرو څنډلېږي؛ خو د هستۍ مدار پر دې دی چې خلک پوه نشي څه کوي.
عبدالرحمان بابا وايي:
غفلت هېڅ مناسب نه دی په دنیا کې
ساکنان د دهر کل واړه خراب وي
د بېلګې په توګه که خلکو هره شپه په خوب کې لیدل، چې سبا به څه وکړي، څه به ورباندې تېر شي، یا پوهېدل چې د نورو په زړونو کې څه تېرېږي او نور هم له زړونو مو خبره وو؛ د هستۍ ټول نظام بدلېده. دا شته ژونددود پر دې روان دی چې ډېری معلومات نلرو. ژونددود مو نه یوازې زموږ له پوهېدنو سره تړاو لري، چې ډېر یې، زموږ له ناپوهېدنو سره هم تړاو لري. معمولاً د انسانانو پام نه دی، چې مجهولات یې د ژوند په بڼې ورکونې کې څومره ستره برخه لري.
البته بېشکه د انسان معلومات په ژوند کې یې اغېزمن دی. موږ د طبیعت د ښکاره او پټو قوتونو په راسپړنې لکه برښنا، اور او… خپل ژوند تنظیم کړی؛ خو غالباً هېرېږي مو، چې ژوند مو زموږ د مجهولاتو په سیوري کې هم بڼه مومي او بلکې دا مجهولات ډېره جدي ونډه لري او که یوه ورځ راښکاره شي، د ژوند اوسنۍ بڼه به مو یو مخې بدلون ومومي او بلکې له بېخه به ژوند په اوسنۍ بڼه ناشونی وي. محال ده، چې د خپلو چارو له عواقبو او د نورو له زړونو باخبره اوسوو او په عین حال کې اوسنی ژوند دود ولرو.
د پالونکي د ستاریت مانا
الله تعالی ستار دی. خو ستاریت یې یوازې د عیوبو او ګناهونو په پوښلو کې نه رانغاړېږي؛ بلکې یوه بنسټیزه مانا هم لري: خدای د نړۍ پر هر څیز د پټوني یوه پرده اچولې؛ یعنې د هستۍ د حقایقو یوه غټه برخه پټه ده او څه چې خلکو ته ورښکاره دي، تر پټو څیزونو خورا ډېر لږ دي. همدا پټ دي چې روان بشري ژوند دود یې شونی کړی دی. موږ د همدې پټو له لامله د یو بل په څنګ کې کېناستای شو، د یو بل خبرې ته غوږ ږدو، یو له بل سره مرسته کوو، یو له بل سره دوستي کوو او یو له بله نه تښتوو. د یو عارف په وینا:
لو كانت الذنوب تفوح، ما جلس احد الى احد
«که ګناهونو بوی کولای؛ نو څوک له چا سره نه کېناسته»
تر ټولو مهمتر د همدې ستاریت له لامله په بوختیا او کار کې سخت بوخت او تاوده لګیا یو او داچې د چارو له عواقبو ناخبره یو، په هیله او ډېرې ارزو په خپلو موخو پسې ورځغلو. دا هیله او شوق، د کار عیوب رانه پټوي او له نورو مهمو چارو مو غافلوي.
له دنیوي ژوند سره د غفلت تړاو
نوځکه موږ انسانان د ځان او د نړۍ د جوړښت له لامله، دقیقاً په درې واڼو ماناوو، له غفلته خورونه – تغذیه کېږو او په دې خورونه – تغذیه، خپل دنیوي ژوند لاپسې څربوو. موږ انسانان د خپل ژوند په ډیوه کې د غفلت تېل وراچوو او په دې مانا هم غفلت پېرو او هم غفلت پلورو؛ نوځکه د غرور تاجر او د ټګۍ سوداګران یو او که دا راکړه ورکړه ونه لرو، ژوند به مو ناشونی وي.
د پېغمبرانو کار په نړۍ کې د هر ډول غفلت څنډنه نه ده
البته پېغمبران راغلي چې د غرور او غفلت پرده څېرې کړي؛ خو هغه پرده، د غرور او غفلت دا پرده نه ده، چې په اړه یې ګړېږو. ددې غرور او غفلت پرده څېرېدونې نه ده او بلکې یوازې د انسان په مرګ به څيرې شي.
هست از پس پرده گفت و گوى من و تو چون پرده برافتد نه تو مانى و نه من
هغه پرده، عین وجود مو دی او څیرل یې زموږ د وجود له راسپړولو سره مساوي دي. موږ پخپله پرده یو او چې کله پرده ولوېږي، په واقع کې موږ خپله لوېدلي یو. پېغمبران نه دي راغلي، چې انسان له انسانوالي وغورځوي، نه دي راغلي چې د دې دنیا ژوند ناشونی کړي؛ بلکې راغلي چې همدې غولېدلیو او په غرور کې راښکیل انسانانو ته اسماني پېغام راوړي او انسانانو ته د همدې غفلت په چوکاټ کې سم ژوند دود ورزده کړي. دوی نه دي راغلي چې انسانان د بل موجود له بېخه راوسپړي او بیا دې نوي موجود او غیر انسان ته، د ژوند سبق ورکړی. زموږ شتون، ژوند او دنیوي ژوند مو په دې غفلت او غرور کې رانغاړل شوی، چې په اړه یې خبرې کوو؛ نوځکه ددې مانا له مخې، بېشکه موږ ټول انسانان ددې ډول غرور سوداګر یو او بلکې نشو کړای نه اوسو. خو په دې نړۍ کې د غولېدو نور ډولونه هم شته، چې انسانان مکلف دي د ځینو پر وړاندې یې هڅه وکړي او په نسبي ډول یې ځان له منګولو وژغوري.
عبدالرحمان بابا وايي:
همګي واړه ټګان دي ټګي کاندي
فروشنده و خریدار د دې دنیا
دویم عامل: پر ټول حقیقت د انسان د احاطې نشتوالی
انسانان په دنیا کې د خپل محدود لید په پار، تل د حقیقت له یوې برخې سره مخېږي او دا برخه، له هغو برخو رنګ اخلي، چې د انسان په واک کې نه دي. په دې مانا موږ تل په نیمه لار کې یو او په همدې دلیل له حقیقته نیمګړې او ناقصه انځورنه لرو. دا چار هم په هېڅ وجه لرې کېدونی نه دی. موږ داسې مسافرین یو چې تل په نیمایې لار کې او مقصد ته رسېدلي نه یو. په دنیا کې مو مسافروالی، او په نیمایي لار کې مو اوسېدانه، داسې یو نقصان راترغاړې کوي، چې له لامله یې هرومرو او لا محاله غولېږو.البته شونې ده چې ځینې کسان په دې دنیا کې ژوند کوي؛ خو په عین حال کې په بله نړۍ کې زیږي، دوی په واقع کې مخلصان، پاکان او اولیاء الله دي چې:
صحبوا الدنيا بابدان ارواحها معلقه بالمحل الا على[47]
«بدنونه یې په دنیا کې دي؛ خو لوړ روح یې له پاسنۍ نړۍ سره نښتی دی»
دوی د علي(کرم الله وجهه) په وینا ذاکرین دي او ذکر یې د دنیا پرځای غوره کړی او هېڅ بیع، سوداګري او راکړه ورکړه یې د ذکر مخه نشي نیوای[2] خو دا کسان له نوادرو دي.
عبدالرحمان بابا وايي:
په دنیا به مینه نه کاندي هیچرې
چې خبر وي په اصرار د دې دنیا
چې نظر د چا په دین و په دنیا وي
هغه نه کا انتظار د دې دنیا
په نړۍ کې عام مخلوقات، تل پر نیمه لار او مقصد ته نارسېدلي دی؛ نوځکه له نیمو حقایقو باخبره دي او هغه نور پټ نیمایي اجازه نه ورکوي؛ چې دا نیم ښکاره هم ښه وپېژندل شي. دا خبره د هرې ټولګې په باب د منلو وړ ده. انسانان له یوې ټولګې سره په مخامخېدو کې چې ډېرې برخې لري، نباید وګڼي، چې د یوې برخې پېژندل یې، حقیقتاً ددې ټولګې یوه برخه یې پېژندلې ده. د هرې برخې پوره پېژندل یا ښانده د ټولګې د نورو برخو په پېژندو کې نغښتې ده. څومره چې د یوې ټولګې برخې راته ناپېژنداې وي؛ نو په پېژندل شویو برخو کې به هم خلل رامنځ ته شي. په تیاره کوټه کې د فیل قصه همدا مانا څرګندوي، د مولوی، بلخي په وینا دنیا یو ځګ والا سمندر دی:
كف درياست صورتهاى عالم ز كف بگذر اگر اهل صفايى
درېیم عامل: د هستۍ مرکب والی او د انسان ظاهر ویني
موږ انسانان له یو سمندر سره مخ یو، چې تر ځګونو لاندې یې پرېمانه اوبه دي؛ خو څه چې سترګو ته مو ښکاري،ځګ دی. البته داسې کسان هم دي چې دا ځګ یې څيرې کړی او اوبو ته ورسېدلي؛ خو عام خلک له همدې ځګ سره ژوند کوي. له سمندره یې انځورنه، د ځګونو یو غر دی. هغه لامبو وهوونکي چې اوبو ته ورسېدلي او په تل کې یې غوپي وهلي، ډېر لږ دي. خپله قرآن د «ځګ» تعبیر رازده کوي. خدای په قرآن کې وایي:
((أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَدًا رَّابِيًا[48]= (خداى) له اسمانه اوبه وورولې او په هره دره او خوړ كې یې د وړتيا هومره نېز وبهېد؛ نو نېز اوچت ځګ پر سر واخست.))
« زَبَدًا رَّابِيًا» تعبیر ته ځیر شئ، د ځګ خبره ده – خو اوچت ځګ نه لنډ.
((وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغَاء حِلْيَةٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِّثْلُهُ[49]= او همدغسې ځګ د هغو څيزونو پر مخ هم راځي، چې ( په بټيو كې يې) د ګاڼو او يا نورو وزلو جوړولو ته ويلي كوي.))
((كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللّهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ[50]= او خداى دغسې د حق او باطل بېلګه وړاندې كوي))
ځینو ژباړونکیو، دا آیت دغسې ژباړلې ده: « خدای دغسې د حق او باطل بېلګه راوړي». خو دلته د بېلګې راوړو خبره نه ده. خدای نه وايي چې دغسې د حق و باطل بېلګه درته راوړم؛ بلکې ظاهراً وایي دغسې حق و باطل درته لاندې باندې کوم. حقو او باطل دغسې په نړۍ کې یو له بل سره ګډوډ دي: حق د اوبو په څېر تر ځګ لاندې دی او باطل د جګ ځګ په څېر د اوبو پر مخ دی؛ داسې چې نا آشنا کتونکی او نا دقیق لیدونکی چې پر ظواهرو میین دې صحنې ته ویني هډو اوبه نه ویني؛ بلکې یوازې ځګ یې سترګې مړوي.
((فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاء وَأَمَّا مَا يَنفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الأَرْضِ[51]= خو ځګ دباندې غورځي (او) له منځه ځي؛ خو څه چې خلكو ته ګټور دي [= اوبه يا سوچه فلز] په ځمكه كې تمېږي))
البته د خدای تقدیر دادی، چې باطل له منځه ولاړ شي او څه چې خلکو ته ګټور دي، پر ځمکه پاتې شي؛ خو په هر حال په دنیا کې حق لاندې او باطل پر مخ دی او ډېری خلک بې له ځګه بل څه نه وینی.
بحر كف پيش آرد و سدى كند جر كند و ز بعد جر مدى كند[52]
آنكه كف را ديد سر گويان بود وآنكه دريا ديد او حيران بود
انسان، هم د ځګ او هم د سمندر په لیدو هک اریانېږي؛ خو دا دواړه حېرانتیاوې یو له بل سره توپیر لري. ړومبی هيښتیا – حېرانتیا،عین غفلت دی او دا غفلت له ځک سره ملازم او د سمندر له جوړښته اخستل شوی دی. ځګ هم د سمندر یوه برخه ده؛ نوځکه انسان د ځک پېژندو ته د سمندر ښاندې – پېژندنې ته هم اړین دی. څوک چې سمندر نه ویني له ځګه هم سم معلومات نلري؛ او انګیري چې ځګ، «مستقل بالذات» یو څیز دی.
انسان ددې لپاره چې ظاهر وپېژني، باید باطن ته رجوع وکړي او له دې منظره ظاهر ته وویني؛ خو البته نباید کله هم د ظواهرو په بند کې پاتې شي؛ خو باید څه وکړو چې دنیا مازې باطن او لغړ حقیقت نه؛ بلکې څه چې د انسان په واک کې ورکول کېږي، یو ځګن حقیقت دی، او موږ انسانان یې په همدې نړۍ کې ژوند ته رابللي یو؛ نو:
ما چو كشتىها به هم بر مىزنيم تيره چشميم و در آب روشنيم
اى تو در كشتى تن رفته به خواب آب را ديدى، نگر در آب آب[53]
موږ انسانان «ړانده او په اوبو کې سترګور یو» د دنیا حقایق په یوې پردې کې نغښتل شوي او موږ باید په خپله دا حقیقت وپېژنو؛ خو سترګې مو په اپوټه لیدو روږدې دي، محیط، مرکز ویني او مرکز محیط او دا اپوټه لاملېږي چې واقعیات په پرده کې پاتې شي.
نوځکه بل ټکې دادی چې هستي ذواجزأ او مرکبه ده. هستي، ددې دنیا او هغې دنیا، د پردې دې خوا او هغې خوا او باطن و ظاهر دی. موږ په ړومبي قدم کې هستۍ له ظاهر سره تماس نیسو او په دې ترڅ کې لږ شمېر خلک د ظاهر له بریده تېرېږي او باطن ته وررسي.
((يَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِّنَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ[54]= (ځکه) هغوى د دنيوي ژوند برسېرن اړخ پېژني او له آخرت (او د كار له پاى) بې خبره دي.))
او ددې غفلت لرې کونه ناشونې ده؛ خو داچې یو پېغمبر او د وحې راوړونکی غوږونو ته مانیز او آسماني غږونه واوروي او له بواطنو سره یې اشنا کړي، که نه ټول خلک په غفلت کې دي او غفلت پېر پلوري.
عبدالرحمان بابا وايي:
واړه غم دي که یې پیرې که یې پلورې
نور څه نشته په بازار ددې دنیا
څلورم عامل: په دنیا کې د انسان د مسافر والي د شان هېرول
همدغسې وویل شو، چې په نړۍ کې زموږ مسافروالی د غفلت او غرور یوه وزله هم ده؛ ځکه غالباً دا ځانګړنه هېروو چې له لامله یې د غرور او غفلت یوه بله پرده راغوړېږي. البته خدای انسانانو ته د یو شمېر غفلتونو د څنډنې لپاره وزلې وړکړي دي. څوک مري، په واقع کې غږ پورته کوي، چې د سفر وار به راورسي؛ خو یوازې دا غږ بسیا نه؛ بلکې اورېدونکی غوږ هم لازم دی، کوم غوږ چې دا غږ نه اوري، د غولول شویو غوږ دی.
علي(کرم الله وجهه) په همدې لیک کې وایي چې دنیا غرور راپیدا کوونکې ده، چې موږ د مسافروالي او ددې شان د هېرولو په پار، غرورمن یو. علي(کرم الله وجهه) خپل زوی ته وایي:
يا بنى انى قد انباتك عن الدنيا و حالها و زوالها و انتقالها و انباتك عن الاخره و ما اعد لاهلها فيها = زویه، د دنیا له حال او زواله مې خبر کړې، د آخرت په هکله مې هم خبرې درته وکړې او ومې ویل، چې هلته یې آخرتیانو ته څه څیزونه چمتو کړي دي.
و ضربت لك فيهما الامثال لتعتبر بها = ددې دواړو نړیو او ددې دواړو ژوندونو په باب مې ډېرې بېلګې درته راوړې، چې د عبرت لامل دې شي.
بیا د دنیا او آخرت په اړه خپله بېلګه بیانوي:
((انما مثل من خبر الدنيا كمثل قوم سفر نبابهم منزل جديب فاموا منزلا خصيبا و جنابا مريعا= چاچې دنیا ښه پېژندلې او له باطنه یې باخبره دی، د هغه په څېر دی، چې په سفر کې دی، او له وچې، بې خوړو او بې روزۍ ځمکې د ښه او شنه منزل په لټه کې روان دی.))
((فاحتملوا و عثاء الطريق و فراق الصديق و خشونه السفر و جشوبه المطعم = د لارې کړاو، د یارانو لرېوالی، د سفر سختي او د خوراک بې مزېتوب زغمي))
لياتوا سعه دارهم و منزل قرارهم = دا ځکه چې خپل پراخ کور ته ورسي او ارامي پکې ومومي.
فليس يجدون لشىء من ذلك الما و لا يرون نفقه فيه مغرما = پوهېږي، څه چې لګوي، زیان به ونکړي، پوهېږي چې کړاو به یې بې پایلې نشي؛ نوځکه کړاو ورته څه نه ښکاري او لګښت ورباندې دروند نه پرېوځي.
((و لا شىء احب اليهم مما قربهم من منزلهم و ادناهم من محلهم = یوازې مقصد ته وررسوونکی څیز یې ښه راځي؛ بلکې تردې ګران څیزو ورته نشته. یوازې یوه برخه لري او دا واقعي منزل ته رسېدل دي؛ نوځکه په ټولو هغو وزلیو یې زړه تړلی، چې دې منزل ته یې ورنژدې کوي.))
((و مثل من اغتربها كمثل قوم كانوا بمنزل خصيب = خو پر دنیا عاشق، لکه په نعمتونو ډک ټاټوبي کې اوسېدونکی))
((فنبابهم الى منزل جديب = او بیا وچ، بې خوړو او بې روزۍ ټاټوبې ته ورځي.))
((فليس شىء اكره اءليهم و لا افظع عندهم من مفارقه ما كانوا فيه الى ما يهجمون عليه = او هېڅ کرکجن څیز به تردې نه وي، چې دوی راواخلي او له دې ښه ځایه یې هغه بد ځای ته بوځي.))
ددې نړۍ غرور همدا دی. د مولوي په تعبیر: څوک چې خوږ ژوند کوي، تریخ مري.
او د امام صادق په تعبیر: الدنيا سجن المومن و القبر حصنه و الجنه ماواه و الدنيا جنه الكافر و القبر سجنه والنار ماواه[55]= دنیا د مؤمن زندان، قبر یې پناهځی او جنت یې هستوګنځی دی او دنیا د کافر جنت، قبر یې زندان او جهنم یې هستوګنځی دی.
خوږ ژوند کول، د ترخې مړینې لاملېږي؛ یعنې هغه کسان چې څومره یې دا دنیا جدي نیولې، چې خپل مسافروالی یې له یاده ایستلی، نو دوی تریخ مري او څومره چې دا غفلت او غرور پکې ټینګ وي، دا سفر او هجرت به ورته خورا تریخ وي.
دا د غرور یوه له مهمو پردو څخه ده، چې په نړۍ کې د انسانانو پر سترګو او غوږونو غوړول شوې ده او ډېری یې مفتون کړي دي؛ یعنې په دنیا کې ډېر روسته پوهېږي، چې انسانان دا حقیقت ومومي او تصدیق کړي، چې مسافر دي، موږ انسانان ځانونه هستوګن یا مقیم بولو او که په رښتیا خپل مسافروالی ومومو، ټوله وګړه به مو واوړي.
عبدالرحمان بابا وايي:
که مقصود لرې تلوار کړه وقت کوتاه دی
غره مه شه ددې عمر په بقا
هره نبسه چې صحیح ګڼې په زړه کې
په غرور به هغه نښه کړې خطا
ډېر لږ کسان د زړه له کومي باور لري، چې مري او تلونکي دي او دې حقیقت یې ژوند اړولی دی. علي(کرم الله وجهه) د دنیا فاني والي په ملاحظه کې، له آره انسانان دوه ډوله بولي. یوه ډله دا فاني والی نه درک کوي؛ نوځکه د خپل همېشوالي په ګومان ځان ورباندې پلوري او بله ډله چې د دې فنا ژوروالی درک کوي؛ نوځکه هڅه کوي، چې ځان له دنیا بېرته وپېري.
عبدالرحمان بابا وايي:
نادانانو هسې دین په دنیا بایلو
لکه وړکي دُر بدل په پاره نان کا
((الدنيا دار ممر الى دار مقر و الناس فيها رجلان: رجل باع فيها نفسه فاوبقها و رجل ابتاع نفسه فاعتقها[56]= دنيا د تېرېدو ځاى دى، نه تمځاى او خلک یې دوه ډلې دي: هغې ډلې، چې ځان وپلوره او ورکه شوه او بلې چې ځان وپېره او ازاده شوه. »
جوته ده چې د دواړو ډلو چلن او کړه وړه یو له بل سره له ځمکې تر آسمانه توپیر کوي.
[1] لکه چې علي(کرم الله وجهه) هم درې واڼو ته اشاره کړې ده: «قد غاب عن قلوبكم ذكر الاجال و حضرتكم كواذب الامال فصارت الدنيا املك بكم من الاخره و العاجله اذهب بكم من الاجله[57]»
[2] و ان للذكر لاهلا اخذوه من الدنيا بدلا، فلم تشغلهم تجاره و لا بيع عنه [58]
دنیاپالنه
عبدالرحمان بابا وايي:
مه درومه رحمانه په خلاف د دانایانو
مینه د دنیا پسندلې نه ده هېڅ دانا
ځان ناپېژندنه
د ځان ناپېژندنې ساده مانا داده چې انسان خپل واقعي اوصاف او ځانګړنې ونه پېژني. سکه د انسان یوه له جدي ځانګړنو مسافروالی یې دی. یو مسافر که پوه نشي چې مسافر دی او ځان هستوګن وګڼي، پر ځان ناپېژندنې اخته کېږي او ورپسې به غلط هوډونه، باطل هوډونه، باطل قضاوتونه او ناسمې کړنې ترې وشي.
د دنیا مهمترینه ځانګړنه او په دنیا کې د انسانانو مهترینه ځانګړنه؛ فاني والی دی. موږ باید خپلې نورې ځانګړنې ددې ځانګړنې په سیوري کې وپېژنو. موږ ړومبی او بالذات د منطقیینو په تعبیر «فاني» یو. ټوله دنیا هم باید په دوو برخو ووېشو: فاني او باقي.
عبدالرحمان بابا وايي:
چې پیدا شي همګي واړه فنا شي
ای رحمانه دا جهان دی دا یې کار
علي(کرم الله وجهه) د متقیانو په هکله وایي، متقي هغه دی چې:
قره عينه فيما لا يزول. و زهادته فيما لا يبقى
ګرده دنیا او څه یې چې پر وړاندې ښکاره کېږي، په دوو برخو ویشي: پاتېدوني او تلوني. بیا یې پاتېدوني ښه ایسي او د خپلو سترګو رڼا یې بولي او تلوني کښته غورځوي او زهد پکې خپلوي
عبدالرحمان بابا وايي:
دا په دنیا کې مهمترینه وېشنه ده.
له دنیا سره د انسان د سم تړاو اپوټه کېدنه
حضرت علي(کرم الله وجهه) موږ انسانانو ته «ابناء دنیا» ویلي دي.
الناس ابناء الدنيا و لا يلام الرجل على حب امه[59]
خلک د دنیا اولاده ده او اولاد د مور په مینه نه ټپسوروي
یعنې دنیا یې مور ده او له خپلې مور سره د اولاد مینه طبیعي ده او تردې بریده پړه ورباندې نشته؛ خو کله، دنیا مو اولادېږي او موږ یې مورېږو او دا هغه تړاو دی چې د انسانانو او مصنوعاتو ترمنځ یې رادبره کېږي. په دې حال کې، له مصنوعاتو سره مو تړاو، له اولاد سره د مور د مینې په څېر کېږي.
د انسانانو د دنیا پالنې خواله او د خدای او شریعت پر وړاندې یې د سرغاړۍ راز
مولوی په مثنوي کې د سبا قوم او پېغمبرانو ترمنځ یوه مناظره تنظیم کړې چې ډېر عبرتناک ټکي پکې دي. د مناظرې په یوې برخې کې د سبا قوم له انبیاوو سره د جبر او اختیار پر سرپوښتنې ګروېګنې کولې، ویل یې چې تاسې ولې زموږ ایمان راوړو ته ټینګار کوئ، که الهي تقدیر وغواړي، ایمان راوړو او که ونه غواړي، ایمان نه راوړو.
لَوْ شَاء اللّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَلاَ آبَاؤُنَا [60]
ولې هڅه کوئ چې عیوب او نیمګړتیاوې را نه لرې کړئ؟ که دا عیوب پاکېدونې وي او خدای وغواړي، پاکېږي او که خدای ونه غواړي پاک به نشي. دې پوښتنیو او ځوابونو دوام وموند، تردې چې خپله انبیاء هم نهیلي شول او ویې ویل چې ترڅو به دې قوم ته نصیحت کوو؟ ددې لپاره چې خبرې مو اغېزمنې شي؛ نو لومړی باید په دوی کې یوه زمینه وي؛ خو په دې قوم کې بیخي زمینه نه لیدل کېږي.
جنبش خلق از غذا و وعده است تيزى دندان ز سوز معده است
ړومبی باید یو باطن وي، چې ورپسې یو ظاهر رادبره شي. لومړی باید یوه معده وي، چې لوږه وننګېري او په خوړو پسې ولاړه شي. دا قوم بیخي اړتیا راته نلري او غوږونه یې کاڼه دي. بیا مولوي د پېغمبرانو له خولې پوښتي، چې ولې مو خدای ښه نه ایسي؟ هغه خدای چې ستاسې پنځوونکی دی. ولې خپل پنځول شوي درته ګران دي؟ یو بوت توږئ، نمانځئ یې او مینه ورسره کوئ؛ خو له خدای سره مینه نه لرئ، ان نامه اخستل یې هم ستاسې بد ایسي. بیا انبیا خپله دا پوښتني ځوابوي:
نفس اول راند بر نفس دوم ماهى از سر گنده گردد نى زدم[61]
ویې ویل د مطلب راز دادی؛ چې انسان د خپلو مصنوعاتو عاشق دی. دا بوتان تاسې خپله جوړ کړي او په همدې پار یې ښه ګڼئ؛ خو الله پاک تاسې جوړ کړی نه دی. هغه داسې یو موجود دی، چې محال ده ان په انځورنه کې هم تصرف پکې وکړای شئ. په همدې پار ترې تښتئ؛ خو خپل مصنوعات تر خدایي حالته پورته وړئ؛ ځکه جوړ کړي مو دي.
د انسانانو دا اپوټه لیدنه او کوږ ووږ قضاوت – ورمندون له یوه چار سره د مینې درلودو له لامله دی. ددې اپوټه لیدنې په پایله کې، مصنوع د صانع پرځای کېني او داسې تمې ترې کېږي، چې له وسې یې پوره نه دي.
له ځان او خپلو مصنوعاتو سره مینه د الحادي هومانېزم پیلامه ده
په نوي پېر کې الحادي «هومانېزم» یا خدای ته ورشا کړې انسان پالي، دقیقاً دغسې یوه مبنا او بنسټ لري او له دې جرړې تغذیه کېږي.
دا ډول انسانان خپله قانون جوړوي او شریعت، مقدساتو، د انبیاوو وحې، کلیسا او څه چې د دیانت نامه لري، ورته بې اعتنا دي. او پرځای یې د خپلو جوړ کړای شویو لاروي کوي. دا لاروي یوازې په دې شرط ده چې قوانین دوی خپله جوړ کړي. که څوک راغی او ویې ویل چې زه د خدای له لوري منصوب شوی یم او تاسې ټاکلی نه یم، او د خدای له لوري مې قانون درته راوړی، په هېڅ توګه یې نه مني؛ ځکه دوی یې یو هم مصنوع نه دي.
موږ انسانان راغلي یو، چې د هغه چا فرمان ومنو او د بل پر وړاندې تعظیم وکړو، په دې شرط چې ړومبی خپله مو ویلي وي، چې دا وګړی واجب التعظیم او درناوی یې لازم دی. چمتو یو چې د قانون رعایت ته سر ورکړو، په دې شرط چې قانون مو، خپل قانون وي. که وویل شي چې خدای دا قانون رالېږلی؛ نو نه یې منو.
ددې چار یو اروا یي دلیل دادی، چې انسان ته د بل مصنوع، خوږ او ګران نه وي. انسان چمتو دی، چې له خپل مصنوع سره مینه وکړي، ان تر څه چې دی، ډېر یې وګڼي، یوازې په دې دلیل چې خپله یې جوړ کړی او بلکې یوه برخه یې ده او همدې چار ډېر ستر بېلارېتوبونه را کې رادبره کړي؛ ځکه له خودخواهۍ او ځانمنی راولاړېږي. د یوې ساده بېلګې په توګه، غالباً لیدل کېږي چاچې یوه ناسمه خبره کړې وي، نه غواړي بېرته یې واخلي؛ ځکه خپله یې کړې ده، او که دا خبره بل ویلې وای، چمتو و، چې بطلان ته یې سل دلایل ویلي وای؛ خو داچې خپله یې ویلې؛ نو بېرته یې اخستونکی نه دی.
د انسان پنځګري او خلاقیت
په دنیا کې د انسانانو ستر غرور او غفلت له دې راولاړېږي، چې انسان یو فاعل، پنځګر او صانع موجود دی، داچې سازوي یې؛ نو د خپل مصنوع بنده هم کېږي. که خدای، انسان صانع نه و پیدا کړی؛ انسان په اوسنیو ډېرو غرورونو او غفلتونو نه اخته کېده. البته که انسان د پنځګرۍ ځانګړنه نه درلوده؛ نو انسان به نه و؛ یعنې فاعلیت، خلاقیت او ابداع زموږ د انسانیت له نېغ وونکیو ستنو ځنې دي؛ خو البته دې ځانګړنې یو لړ غرور او غفلت را کې پیدا کړی، چې باید دفع او لرې کونې ته یې ملا وتړو ددې سپارښتنې یوه مانا چې:
((موتوا قبل ان تموتوا؛ تر مړینې وړاندې ومرئ))
دا ده، چې د دنیا له حقیقته باخبر شئ او د خپلو مصنوعاتو مریی نشئ او صانع او مصنوع د یو بل پرځای مه کېنوئ او د خپل مصنوع لپاره مړه نشئ؛ بلکې له دې مړینې ومرئ.
د شرک او بوتپالنې پراخ لمن
نوځکه معلومېږي، چې بوتپالنه خورا پراخ ده.
بوتپالنه یوازې دا نه ده چې انسان یوه ډبره وتوږي او ویې نمانځي. قرآن د انسانانو هوی، هوس او ځاني غوښتنې یو ډول بوت او خدای بللی دی.
((أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ[62]) = ايا هغه دې ليدلى، چې خپلې ځاني غوښتنې يې ته ځان ته معبود كړې؟!
په حدیث شریف کې راغلي:
ما تحت ظل السماء من اله يعبد من دون الله اعظم عند الله من هوى متبع[63]
(( د خدای پر وړاندې تر هر بوت نمانځې، د ځاني غوښتنو نمانځنه خورا درنه ده. ټول انسانان په شرک او بوتپالنې ککړ دي او باید سوکه سوکه ځانوونه ترې ازاد کړي))
((وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللّهِ إِلاَّ وَهُم مُّشْرِكُونَ[64]) = او ډېرى يې خداى مني؛ خو (په دې ډول چې) نور ورسره شريكوي.))
شرک یو پراخ لمنې ښکارنده – پدیده ده او په هر پېر او زمانه کې په یوې ځانګړې بڼې راښکاره کېږي او د شرک زڼی له مصنوعاتو او پردیو سره مینه کول دي.
پس بود دل جوهر و عالم عرض سايهى دل چون بود دل را غرض؟[65]
انسان، د عالم زڼی دی او عالم یې فرع او څانګه ده؛ خو انسان د همدې وضعیت له لامله او کوم تړاو چې له عالم سره لري، فرع د اصل (آر) پرځای، مصنوع د صانع او صانع د مصنوع پرځای کېنوي.
د « توبې کولو» مانا
توبه کول د ځان پر وړاندې یو ډول سرغړونه او د غرور د پردې څېرول دي.
توبه پراخ لمن لري او یوازې په هغو چارو پورې نه منحصریږي، چې له شرعي پلوه ګناه شمېرلېږي. البته په هغه ځای کې چې انسان سرغړاندي کوي او بد چار ترسره کوي، باید توبه وباسي؛ خو د عارفانو توبه، د غرور د پردې څېرول او بې له الله(ج) هیچا ته سترګې نه نیول دي.
ډېر لږ شمېر انسانان دي، چې د خپلو مصنوعاتو پر وړاندې درېدای شي.
یو رومان لیکونکي کاږلي، چې په پېل کې موږ خپله د رومان اتلان سازوو؛ خو سوکه سوکه د کار په ترڅ کې، اتلان زموږ پر وړاندې درېږي. دا ډېره سمه خبره ده.
موږ انسانان ټول رومان کښوونکي یو او ژوند مو ځان دی. کوم کارونه چې کوو کومې خبرې چې کوو او کوم څیزونه چې سازوو له همدې اتلان جوړوو او مازې چې کوم کار مو وکړ یا کومه خبره مو وکړه، داسې اتل پنځوو چې راباندې سپرېږي او خپل مریی را نه جوړوي. ډېر لږ کسان دي چې په سمه او واقعي مانا یې دا اړیکه وساتي او له دې غرور او غفلته بچ شي. دا چار د غرور له مهمو ټولګیو او اضافو ځنې دی چې په دنیا کې انسانان ورباندې اخته دي.
د «غرور» او «خیال» تړاو
دا غرور چې په اړه یې خبرې مو وکړې د یو ټولیز مفهوم په سیوري کې راځي چې د «خیال» مفهوم دی. موږ په دنیا کې، د خدای راکړي انساني جوړښت له مخې، خیال والا موجودات یو او له دې اړخ هېڅ پړه راباندې نشته.
د حکیمانو په تعبیر په نړۍ کې درې مرتبې شته: د حس مرتبه، د خیال مرتبه او د عقل مرتبه.
په حقیقت کې ډېر لږ کسان خپل عقل کاروی. له آره ډېری خلک څومره چې انګېري، د عقل وړ نه دي ؛ بلکې عقل یې د خپل خیال په شپول کې دی.
د مولوی په وینا، دا خیال که څه «نیست وش» دی او څوک یې نه ویني؛ خو ددې عالم د نندارې چلوونکی دی.
نيست وش باشد خيال اندر روان تو جهانى بر خيالى بين روان
بر خيالى صلحشان و جنگشان وز خيالى فخرشان و ننگشان[66]
دا خیال چې ددې عالم د نندارې چلوونکی دی، موږ ته شعر، ادبیات، حسن و قبح، حقوق او ان فلسفه او مفکوره (ایدیالوژي) سازوي. کار یې سینګارونه ده. د شیطان سپرلی ده او د چارو په اپوټه کولو کې استاد او ماهر دی. زموږ ډېری خوندونه او کړاوونه وهمي دي او که په ژوند کې د خوندونو او غمونو ونډه سمه وارزوو، وبه وینو چې خیال څومره ستره اغېزه پکې لري.
پایله
په دنیا کې دوه ډوله «غرور» شته: د پړې وړ غرور او بې پړې غرور.
پایله داچې غرور دوه ډوله دی: په یو لړ غرور انسان نه پړ کېږي، او په یو شمېر پړ کېږي.
څه چې علي (کرم الله وجهه) دلته راوړي د نامذموم او ناغندل شوي غرور له جنسه دي؛ یعنې هغه غرور دی، چې زموږ له وجودي جوړښت او له دې نړۍ راولاړ دی؛ نو داچې انسانان یو؛ مغرور او غافل یو.
خو یو لړ غرور شته چې انسان یې په پار پړولای شو. دا هماغه غرور دی چې پېغمبران راغلي موږ ترې باخبر کړي او رازده کړي چې څنګه ځانونه ترې وڅنډو. دا غرور یوازې په دې څنډلېږي، چې انسان ته ددې عالم حقیقت وریاد کړای شي، همدا او بس.
یعنې د هستۍ د واقعیت پېژندنه، د انسان د مسافروالي د شان پېژندنه او هم د خپل خیال په شپول کې راګېرېدل یې، لاملېږي چې دا څنډېدونی غرور، له منځه ولاړ شي. د اخلاقو عالمانو او تر ټولو ښه امام غزالي په احیاءالعلوم کې، د غرور ټولګي چې بېلابېلې ډلې (فقها، متکلمین، صوفیان او…) پرې اخته دي څرګندې کړي، چې ښايي ځانونه ورباندې پوه او عبرت ترې واخلو. نو مذمومه دنیا پر کومه مانا چې وویل شوه، هغه خیالي دنیا ده چې د فاني والي او کښت والي ځانګړنې نلري.
اين جهان جادوست، ما آن تاجريم كه ازو مهتاب پيموده خريم
گز كند كرباس پانصد گز شتاب ساحرانه او زنور ماهتاب[67]
د «کلیله و دمنه» په یوه کیسه کې راغلي چې یو کوډګر سپوږمۍ خامتا کوله او پر خلکو یې پلورله. چاچې پېرله او تلل؛ نو لیدل یې چې څه ورسره نشته. دا دنیاهم د همدې کوډګر په شان ده. سپوږمۍ خامتا کوي او پلوري یې؛ خو تر پلور روسته، پېرونکی لاس تش ویني.
((وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاء حَتَّى إِذَا جَاءهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئًا وَوَجَدَ اللَّهَ عِندَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ[68]) = او هغوى چې كافران شوي دي،د كړنو بېلګه يې په هوار ډاګ كې د ځلوب (سراب) په څېر ده، چې تږي یې (له لرې) اوبه ګڼي؛ خو چې ورشي (؛ نو) هېڅ نه وي او (بلکې) هلته خداى مومي، چې حساب يې پوره ورکوي او خداى ژرحسابى دى.
نو پرځای ده چې بیاهم د اولیاءالله په لاروۍ، له خدایه وغواړو چې له دارالغروره له ژغورنې مو برخمن کړي.
له خدایه غواړو چې د خپلې لورنې ورونه را پرانزي، توفیق دې راکړي چې له نفس سره مبارزه او پر خلکو لورنه وکړو.
روغ او رنځور زړونه
حضرت علي (کرم الله وجهه)، امام حسن (رض) ته کاږي:
فانى اوصيك بتقوى الله اى بنى و لزوم امره و عماره قلبك بذكره و الاعتصام بحبله. و اى سبب اوثق من سبب بينك و بين الله ان انت اخذت به؟ احى قلبك بالموعظه و امته بالزهاده و قوه باليقين و نوره بالحكمه و ذلله بذكر الموت
((زويه! په رښتيا سپارښتنه درته کوم، چې له خدايه وډار شه او تل یې د احکامو لاروي کوه او خپل زړه دې د هغه پر ياد ژوندى ساته او پر رسۍ يې منګولې ولګوه، چې له الله سره دې ډاډمنه وزله ده؛ که منګولې پرې ښخې کړې؟))
دا زوی ته د علي (کرم الله وجهه) ړومبي وصیتونه دي.
عبدالرحمان بابا وايي:
چې تقوی دیانت نه لري رحمانه
ددې هسې همنیشنو نشین مه شه
د «تقوی» لنډه مانا
یو ډول دنننی ساتونکی د «تقوا» لنډه مانا ده. که یو انسان ددې دننني ساتونکي درلودونکي نه وي، یو دباندېنی ساتونکی به ورته ګټور نه وي.
ټولې موعظې، یادونې، امر و نهې هله ګټورېږي، چې انسان له دننه امر کوونکی یا نهې کوونکی ولري:
من لم يجعل له من نفسه واعظا، فان مواعظ الناس لن تغنى عنه شيئا[69]
په واقع کې همدا دنننی امر و نهې کوونکی دی چې بهرنی حکم مني او انسان ته کار وراسانوي، چې بې له دې استازي، دیني مشران، او بزرګان چې هر څه ووایي، نا اورېدلي او نااغېزمن پاتېږي. د تقوی اغېزې ډېرې او درجې یې بېلابېلې دي. د تقوی مراتب پر الهي احکامو له عملي کولو پېلېږي او تر روستي پړاوه، چې په حقیقت کې الهي قرب دی، غځېږي. په قرآن کې هم له انسانانو دوه ډوله تقوی غوښتل شوې ده. په یوه ځای کې وایي:
فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ[70]
اتَّقُواْ اللّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ [71]
عبدالرحمان بابا وايي:
چې تقوی او دیانت یې شي په بهره
د هغو د سعادت ستوري قرین دي
د الهي تقوا د حق پوره کول، د تقوی روستۍ مرتبه ده او تر خپلې وسې وسې تقوا خپلول یې، ړومبی مرتبه ده او د دواړو ترمنځ، ډېرې مرتبې او منزلونه دي. له امام صادق (رح) روایت شوی: تقوا درې درجې لري: ړومبی تقوای بالله؛ د خلافو پرېښوول، چې د شبهاتو له پرېښوولو اوچته ده او دا خاص الخاص تقوا ده. دویمه، له خدایه تقوا ده چې د شبهاتو پرېښوول چې د حرامو له پرېښوو اوچته ده او دا خاصه تقوا ده او درېیمه تقوا؛ د عذاب له ډاره تقوا ده، چې د حرامو برېښوول دي او دا د عامو تقوا ده.[72]
ورپسې یو ښکلی مثال راغلی دی:
تقوا په یو ښار کې د بهېدلو اوبو په څېر ده او دا درې ګونې درجې، د هغو ونو په څېر دي چې د ویالې پرغاړه راټو کېږي. هر ونه د خپلې جرړې او اصل له مخې له ویالې ځانګړې اندازه اوبه روي….؛ نوځکه تقوا د طاعاتو لپاره داسې ده لکه اوبه چې ونو ته وي او د ونو او مېوو طبیعت د رنګ او خوند له اړخ د ایمان له اندازو او کچو سره ورته دی.[73]
عبدالرحمان بابا وايي:
باړه وتړه هاله کښت و زراعت کړه
تقوی دار شه هاله طمع د جنت کړه
د زړه ډولونه؛ اباد او ویجاړ زړونه یا د قرآن په تعبیر روغ او رنځور زړونه
د علي(کرم الله وجهه) ورپسې خبره داده چې زړونه د خدای په یاد او پر الهي دین باندې پر منګولو لګولو ابادېږي. د علي (کرم الله وجهه) په کلام کې دا ټکی نغښتی، چې په خلکو کې دوه ډوله «زړونه» دي؛ اباد زړه او ویجاړ زړه. د زړه ابادولو شرط دادی، چې په زړه کې یې د خدای یاد او ذکر کېني.
د زړه له ابادۍ او ویجاړۍ بېلابېلې انګېرنې انځورولای شو. د یوې ساده او ړومبی انځورنې له مخې، که یو څیز اجزاوې ولري او خپرې ورې شي؛ نو ورانی رادبره کېږي او که اجزاوې یو د بل ترڅنګ شي او څیز په ړومیی بڼه واړوي، د ورانۍ ځای ابادي نیسي.
مولوی د پاچا او مینزې په قصه کې همدا تعبیر کاروي؛ وایي کله چې پاچا پر مینزې میین شو او ویي پېرله، مینزه رنځوره شوه او طبیبان یې له درملنې بیوسې شول. بیا مینزې ته الهي طبیب راغی او واقعي درد یې تشخیص کړ او:
گفت هر دارو كه ايشان كردهاند آن عمارت نيست ويران كردهاند
بى خبر بودند از حال درون استعيذ الله مما يفترون[74]
یعنې درد ناپېژاندو طبیبانو د ابادۍ او جوړونې پرځای ورانی کړې؛ ځکه د چار حقیقت یې نه دی پېژندلی، جاهلانه ورسره چلېدلی او په خپل ګومان او وهم یې په درملنې لاس پورې کړ؛ نوځکه یې رنځوري لا ډېره کړه.
تر هغه چې څوک د انسان د زړه او روح جوړښت ونه پېژني، اجزاوې، خواړه او درمل یې ونه پېژني او د زړه د رنځوریو له ډولونو ناخبره وي؛ نو البته د زړه د ابادۍ او روغتیا په هکله سمه خبره نشي کړای. ابادي او وراني، د روغتیا او رنځورۍ انډول دي. دا دواړه تعبېرونه په قرآن کې راغلي. خدای په قرآن کې رنځور زړونه او هم روغ زړونه ښوولي دي:
((فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ فَزَادَهُمُ اللّهُ مَرَضًا[75] = په زړونو كې يې (يو ډول) رنځوري ده او خداى يې رنځوري لاپسې زياته كړه.))
((يَوْمَ لَا يَنفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ[76] = پر هغه ورځ، چې مال او اولاد (هېچاته) څه ګټه نشي رسولاى))
((إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ[77]= خو هغه چې (له شرك، كفر او نفاقه) په پاك زړه خداى ته ورشي))
عبدالرحمان بابا وايي:
هغه ژوی چې بې خدایه محبت کا
همګي واړه بې ځایه محبت کا
محبت بې خدایه واړه د زړه رنځ دی
که مدام له چنګ و نایه محبت کا
د اولیاء الله په ارشاد او لارښوونه زړونه ابادېږي
خو څنګه زړه ته ابادي راستنولای شو؟ ددې پوښتنې ځواب باید له اولیاء الله او د زړونو له خاونده (صاحبدلان) واورو، چې همدوی د زړونو طبیبان دي:
اين طبيبان بدن دانشورند بر سقام تو ز تو واقفترند[78]
هم ز نبض و هم ز رنگ و هم ز دم بو برند از تو به هر گونه سقم
پس طبيبان الهى در جهان چون ندانند از تو بى گفت دهان (…)؟[79]
كاملان از دور نامت بشنوند تا به قعر باد و بودت در دوند[80]
اولیأء الله چې الهي طبیبان دي، د زړه د روغتیا او رنځورۍ شرایط پېژني او نورو ته یې هم ورپېژني.
د «زړه» مانا او د «خپرېدو» آفت
لکه چې مخکې وویل شول، د یوې ټولګې د اجزاوو خپرېدل یې، سمي یا سلامتي په خطر کې اچوي. د انسان زړه هم تل ددې آفت په درشل کې دی، ځکه زړه د غوښتنو او پوهېدنو له ټولګې بل څیز نه دی.
له «زړه» مطلب، د بدن کوم غړی یا د روح کوم اندام نه؛ بلکې یو مرکزیت دی چې پکې ډول ډول غوښتنې او پوهېدنې شته. ددې په څېر چې له «ذهن» څخه مو مطلب هغه زېرمتون نه دی چې بېلابېل معلومات پکې راټول کړای شوی وي؛ بلکې په خپله بېلابېل معلومات عین ذهن دی.
زړه هم پر همدې قیاس او پرتلنې له ډول ډول چارو جوړه یوه ټولګه ده؛ نوځکه د خپرېدو ډېره وړتیا او استعداد لري؛ یعنې شونې ده یوه غوښتنه یې یوې خوا ته راکاږي او بله غوښتنه یې بلې خوا ته. مازې چې دا خپرېدل ترسره شو، د زړه مرګ پیل شوی دی.
چې کله په زړه کې راټولېدنه، تجمع او تمرکز نه وي، هر فکر او څوبتیا روح خپل لوري ته راګاږلی شي. بېلابېلې زړه تړنې د پوروړیو په څېر له انسانه راتاوېږي او یو څه ترې غواړي او په دې توګه انسان په ګڼو لوریو او ټوټو ویشي؛ نو دلته د انسان بشپړتیا په خطر کې وي، د وجود هره برخه یې او د زړه هره ټوټه یې کوم کس یا کوم ځای ته ورسپارل کېږي. یو له بله د اجزاوو لرې کېدنه او بېلابېلو ځایونو ته د زړه ورسپارېدنه، په رښتینه کې د زړه وراني ده.
«عشق» شیندل نه؛ راټولول کوي
پر بېلابېلو لوریو د هوښ وېشنه، زړه په بېلابېلو ځاني غوښتنو کې بوختول، په رښتیا هم د زړه وراني او رنځوري ده او درملنې ته یې یو قوي مقناطیس لازم دی، چې رادبره شي او چورلیز توب یا محور وکړي او دا ګرد خپاره واره راټول کړي یا دې متفرقاتو ته وحدت ورکړي.
القلب السليم الذى يلقى ربه و ليس فيه احد سواه.[81]
«هغه سلیم زړه دی، چې له خدای سره په داسې حال کې ملاقات کړي، چې بې له الله بل څه پکې نه وي.»
عبدالرحمان بابا وايي:
عشق عاشق لره یوه هسې ګلستان دی
چې باغ و ته یې لار د خزان نشته
عاشقان په عشق کې واړه سلطانان دي
په دا ښهر کې نیستکار او ناتوان نشته
کله په مصنوعي ډول دا یووالی رامنځ ته کېږي؛ خو د حقیقي یوالي بڼه یې عارفانو رازده کړې ده.
انسان باید دا ګردې اجزاوې د الله د نامو د یوې نامې په سیوري او تر لاندې یې راوړي او د الله په یاد دا خپاره واره کېدنه یا تفرق پر راټولونې یا تجمع واړوي.
عارفانو ویلي: المجاز قنطرة الحقیقة «مجاز د حقیقت پر لور یو پل دی»
او پر همدې بنسټ یې ویلي:
عاشقى گر زين سر و گر زان سر است عاقبت ما را بدان سر رهبرست[82]
مجازي عشق هم د شخصیت یووالی او د زړه راټولونه یا تجمع کړای شي
انسان کافي دی چې عاشق شي، دا عشق ان که مجازي هم وي، په پایله کې شونې ده چې حقیقي عشق ته یې ورسیخ کړي. دوی ددې چار راز هم په دې کې ګانه چې چا ته د زړه ورسپارنې مهمترینه ځانګړنه داده چې خپاره واره کېدل یا تفرق پر راټولونې یا تجمع اړوي او هم انسان واحد، یو لاس او یوه ټوټه کوي.
انسان ددې عشق په رڼا کې – تر هغه روسته چې په دننه کې یې ګڼو تړاوونو او لېوالتیاوو غوبل جوړ کړی او دا یې کړهاند او ځلبلاند کړی – یوې قبلې ته مخه کوي او یو محبوب ته زړه ورسپاري، که څه ځمکنی او مجازي محبوب وي.
د مجازي عشق مرغلره عاشق ته د وګړې – شخصیت یووالی، د روح بشپړتیا او ډاډګیرنه وربښي او نفس چمتو کوي که لاسنیوی یې وشي، راروسته ستونزمن ګام هم پورته کړي او دا مجازي معشوق پر حقیقي معشوق واړوي. البته مجاز یوازې د حقیقت پر لور یو پل دی، ځینې پردې پله تېرېږي او ځینې نه.
ددې خبرې مانا دا نه ده چې که څوک پردې پله ودرېده هرومرو به ترې تېر شي او د پل بلې غاړې ته به ورورسي. البته د تمییز خاوندان پر پله کور نه جوړوي، خو په ډېری مواردو کې داچې انسان حقیقت ته ورورسي؛ نو شرط یې دادی چې له یوه مجازه واوړي. ددې مجاز هنر دادی چې انسان له بېلابېلو پوروړیو ژغوري. سعدي همدا مانا په یو ښکلی غزل کې ویلې ده:
ما در خلوت به روى خلق ببستيم از همه باز آمديم و با تو نشستيم
هر چه نه پيوند يار بود بريديم و آنچه نه پيمان دوست بود شكستيم (…)
مالك خود را هميشه غصه گدازد ملك پرى پيكرى شديم و برستيم (…)
اى بت صاحبدلان مشاهده بنماى تا تو ببينيم و خويشتن مپرستيم
د راټولونې مانا همدا ده، چې سعدي وایي: «ملک پری پیکری شدیم و برستیم»؛ یعنې زړه مې یو کس ته ورکړ اوله ډولا ډولو زړه تړنو خوشې شوم. دا د زړه د ابادۍ پیلامه ده.
دا وېشل شوی او خپور وور هوش سوکه سوکه راټولېږي او مومي چې څوک دی؟ ددې چار تر عملي کولو روسته، زړه د ابادۍ مهمترینو پړاوونو ته وررسي: وګړی باید د خپل ړومبي وجود پر کمزوری لاسبری او ډېر هسک شي او دا ټول د الله تعالی په ذکر او له عارفانو سره په ملګرتوب ترلاسه کېږي دا د زړه ابادولو مانا ده.
البته علي(کرم الله وجهه) په دې اړه دستور نه راکوي، چې انسان دې موخې ته د رسېدو لپاره باید له کومې لارې تېر شي، یوازې روستی پړاو را انځوروي او سپارښتنه یې کوي:
و عماره قلبك بذكره «سپارښتنه درته کوم چې زړه دې د خدای پر یاد اباد کړې».
د زړه «ابادول» د تېرې شننې له مخې نورې پایلې هم لري:
د زړه ابادېدل، غمونه او خپګانونه له منځه وړي
بېلابېلې څوبتیاوې چې انسانان یو خوا او بلې خوا ته کاږي غم ډېروي او خپګان راوړوونکي هم دي او د غفلت او بې زغمۍ لاملېږي. د خدای په یاد، د زړه ابادول زړه ددې غمونو او ښادیو له منګولو ازادوي او یو لوری وربښي، له رسول اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) روایت شوی:
لا تكثر والكلام بغير ذكر الله فان كثره الكلام بغير ذكر الله تقسوا القلب[83]
«بې د الله له یادولو، ډېرې خبرې مه کوئ؛ ځکه بې د الله له یادولو ډېرې خبرې کول زړه سختوي»
د زړه سختوب د زړه یو ډول وراني ده، چې په زړه کې د «غیرالله» یادولو له ګډوډیو راولاړېږي. په حدیث کې راغلي:
ما ضرب عبد بعقوبه اعظم من قسوه القلب[84]
بنده ته د سخت زړۍ تر سزا بل لوی عذاب نشته. او دا هماغه عذاب دی چې خدای پر بنی اسراییلو راکوز کړ.
فَبِمَا نَقْضِهِم مِّيثَاقَهُمْ لَعنَّاهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِيَةً [85]= خو د ژمنماتۍ له لامله یې مو ورټل او سخت زړي مو كړل.
په زړه کې واحد لوری درلودل او زړه د بېلابېلو یادونو له ګډ وډیو ازادول د زړه د ابادۍ کونجي ده او دا یوازې د خدای په یادولو عملي کېږي.
اصل صلاح القلب اشتغاله بذكر الله[86]
په عین حال کې د خدای یاد د انسان زړه ته له عالي او قدسي موجوداتو سره د ملګرتوب وړتیا ورکوي. هر موجود د خپل همجنس موجود ترڅنګ ارامي مومي او که دا همجنس ترې واخلي، نا آرام او بې قرار به شي.
یوازېنی موجود چې د زړه همجنس او «خپل» یې دی، قرار او ارامي وربښي، خدای او الهي صفته انسانان دي. شونې ده چې نور څیزونه په ظاهره انسان ته سکون او ډاډمني ورکړي؛ خو مجازي او لنډمهاله دي او تر پایه دا ونډه غځولای نشي؛ نوځکه ړومبی سپارښتنه هماغه ده چې خدای ویلي دي:
((اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا[87] = خداى ډېر ياد كړئ))
اذكروا الله شاه ما دستور داد اندر آتش ديد ما را نور داد[88]
خدای په خپله ویلي، یاد مې کړئ؛ یعنې هم یې موږ انسانانو ته اجازه راکړې او هم یې امر راته کړی.
اذكرونى اگر نفرمودى زهرهى نام او كه را بودى
که خدای اجازه ورکړې نه وای، چې نامه یې واخلئ، هیچا جرأت نشو کړای چې په اړه یې کومه خبره وکړي. امام زین العابدین په یوې دعا کې وایي.
الهى لولا الواجب من قبول امرك لنزهتك عن ذكرى اياك، على ان ذكرى لك بقدرى لا بقدرك و ما عسى ان يبلغ مقدارى حتى اجعل محلا لتقديسك و من اعظم النعم علينا جريان ذكرك على السنتنا و اذنك لنا بدعائك و تنزيهك و تسبيحك.[89]
« خدایه، که د امر منل دې واجب نه وای (چې دې وویل «یاد مې کړئ») بیخي مې نه یادولې، سره له دې چې د خپلې اندازې هومره دې یادوم، نه ستا په اندازه، او ایا ظرفیت مې څومره دی چې ستا د تقدیس وړ شم؟ هو دا ستا یو له سترو نعمتونو ځنې دی چې یاد دې زموږ پر خولو روان دی او اجازه دې ده چې دې وبولو، تنزیه او تسبیح دې ووایو»
نوځکه اجازه او فرمان دې مننه او شکر لازموي او دا شکر له فرمانه دې اطاعت او په غوښتنه یې د عمل کولو اجازه ده. او دا د عامو عارفانو تجربه ده:
چون درآيد نام پاك اندر دهان نى پليدى ماند و نى اندهان[90]
عام مىخوانند هر دم نام پاك اين عمل نكند چو نبود عشقناك[91]
ټول، البته د خدای نامه یادوي؛ خو اغېز ترې نه ویني. دا ذکر هله کارسازی دی، چې عاشقانه وي؛ یعنې بېلابېلې زړه تړنې په یوې موخې واړوي او د انسان قبله یوه کړي.
موعظه او زهد
حضرت علي (کرم الله وجهه)، حضرت حسن (رض) ته وصیت کوي:
احى قلبك بالموعظه و امته بالزهاده و قوه باليقين و نوره بالحكمه و ذلله بذكر الموت
«مړ زړه په موعظه ژوندی کړه او سرغړاند نفس په زهد مړ کړه او کمزوری زړه په یقین ځواکمن کړه او تیاره ځان په حکمت رڼا کړه او سخت زړه د مرګ په یادولو نرم کړه»
«موعظه» زړه ژوندی کوي، او «زهد» نفس وژني
په دې عباراتو کې «زړه» د ټولې انساني وګړې پر مانا ده. په واقع کې د علي(کرم الله وجهه) سپارښتنه دا ده، چې انسان باید له یو اړخ ژوندی شي، له یو اړخ ومري، له یوه اړخ ځان کابو او ارام کړي او له بل اړخ ځان رڼا کړي. په بله وینا انسان بېلابېل اړخونه لري او باید ټول ضبط کړي او د هر یو حکم وپېژني او د هر یو حق پوره کړي.
البته انسان ددې مانا عملي کولو ته، باید د هر یو مناسبې لارې وپېژني او په لار یې ورننوځي: موعظې د انسان زړه ژوندی کوي. غفلت یې څنډي، نفس وژني، یقین، زړه ته ځواک وربښي، حکمت، ځان رڼا کوي او د مرګ یادول سرغړاند نفس کابو کوي.
د متعظ واعظ موعظه اورېدونې او اغېزمنه ده، نه د نورو
په حقیقت کې د نهج البلاغې لویه برخه موعظه ده. د موعظې په باب پاموړ ټکی شته؛ هغه موعظه زړه ژوندی کوي، چې له هغه نفس او خولې راوتلې وي، چې خپله یې دا حقیقت عملي کړی وي. خدای حضرت عیسی(علیه السلام) ته وحې وکړه.
«ړومبی ځان ته موعظه وکړه؛ نو که ګټه دې وکړه؛ بیا خلکو ته موعظه وکړه[92]»
زموږ د فرهنګ په تاریخ کې ډېری ناعملي موعظي شته. د نامتعظ وګړي موعظه نه یوازې زړه نه ژوندی کوي؛ بلکې د مړینې یې لاملیږي. ډېری اخلاقي چارې د هغه چا په روحي ملاتړ متکي دي چې خپله په دې اخلاقي بهیر کې ګام اخلي، نباید د هر چا موعظې ته کېنو. نباید له هرې خولې هر موعظه واورو، که څه هم حق وي.
شیخ سعدي (ره) وايي:
گفت عالم به گوش جان بشنو ور نماند به گفتنش كردار
باطل است آنچه مدعى گويد: خفته را خفته كى كند بيدار؟
مرد بايد كه گيرد اندر گوش ور نبشته ست پند بر ديوار
خو واقعيت دادی چې د مدعي خبره باطله نه ده. واقعاً، وېده، وېده را ويښولای نشي. البته انسان بايد پند که ان پر دېوال ليکل شوی وي، په غوږ کې ونيسي؛ خو ددې «بايد» او د هغه ابادوونکي پند د اغېز ترمنځ ډېر لرې واټن دی. ډېر ښه کار دی که څوک پر دېوال له ليکلي پنده څه زده کړي او ترې اغېزمن شي؛ خو پر دې پانګونه نشو کړای. نشو ويلای چې تردې روسته پندونه يوازې پر دېوالونو يا کتابونو کې ليکوو او خپل چار تمام شوی ګڼو. دا نا سمه ادعا ده.
موعظه د علم يا فلسفې له جنسه نه ده؛ د فعل له جنسه ده (د انفعال پر وړاندې)، موعظه دا نه ده چې څوک په يوه کتاب کې وليکي، پلانی چار ښه دی يا بد دی. دا، په اصطلاح علم دی او علم کله هم د موعظې ځای نه نيسي. علي (کرم الله وجهه) وايي: « زړه دې پر موعظې ژوندی کړه» ددې خبرې حقيقي مانا داده چې زړه دې د متعظ واعظ په موعظه او ددې موعظې په پلي کوونکي ژوندی کړه؛ ځکه بې له دې بڼې زړه نه ژوندی کېږي. له پېغمبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) مشهور روايت شوی:
« تن مو د پسرلي له باده مه پټوئ، تن مو د مني له باده پټ کړئ.»
مولوی وايي چې راويانو دا خبره له پېغمبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) روايت کړې؛ خو پر مراد يې پوه شوي نه دي:
راويان اين را به ظاهر بردهاند هم بر آن صورت قناعت كردهاند[93]
د عارفانو نفس « د پسرلي نسيم» دی
راويانو ګومان کړی چې منظور د کال همدا عادي پسرلی او منی دی؛ خو مولوی وايي دغسې نه ده. د پېغمبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) په کلام کې «پسرلی» يعنې د عارفانو نفس. دوی پسرلي دي او انسان ته طراوت او تازه توب وربښي او زړه يې ژوندی کوي. دا انفاس دي چې د انسان روح تک شينوی:
پس بتاويل اين بود كانفاس پاك چون بهارست و حيات برگ و تاك
گفتههاى اوليا نرم و درشت تن مپوشان زانك دينت راست پشت
گرم گويد سرد گويد خوش بگير زان ز گرم و سرد بجهى و ز سعير[94]
خو هغه منی چې بايد ترې وتښتو او تن ترې پټ کړو، د ناپاکانو نفس، او ځاني غوښتنې دي. دا چټل او پليد انفاس د مني د باد په څېر د انسان پاڼې او بار سوځوي او تويوي. زړه وژني؛ نوځکه « زړه دې په موعظه ژوندی کړه» يعنې ورشه او له عارفانو او صاحبدلانو سره کېنه. د دوی يوه موعظه د مړ زړيو تر زرګونو موعظو درنه ده.
كهربا دارند چون پيدا كنند كاه هستى ترا شيدا كنند[95]
د عارفانو د مقناطيس په ساحه کې کېنه، چې جذب دې کړي:
دلا نزد كسى بنشين كه او از دل خبر دارد به زير آن درختى رو كه او گلهاى تر دارد
در اين بازار عطاران مرو هر سو چو بيكاران به دكان كسى بنشين كه در دكان شكر دارد[96]
نه يوازې د هر چا د خبرې اورېدل د انسان پر زړه اغېزمنې نه دي، چې هډو د هر چا د خبرې اورېدل روا نه دي. په رواياتو کې لرو، چې د وګړيو د خبرو اورېدل، دهغوی نمانځنه ده؛ نو که وياند د خدای له لوري وي، اورېدونکي خدای نمانځلی او که د شيطان له لوري وي، اورېدونکي شيطان نمانځلی دی.[97] بايد څارن اوسو، نبايد هر څوک ونمانځو، دا يو ډول شرک دی.
چا ته د زړه ورسپارنه، د چا خبرو ته غوږ نيونه، څه ساده او اسان کار نه دي. البته غالبا موږ انسانان دا خطير چار ساده بولو؛ خو د مطلب حقيقت دادی چې انسان نبايد خپلې سترګې او غوږونه هر چا ته وروسپاري.
زړه د ونې په څېر ژوندي پاتې کېدو ته بايد اوبخور شي او بايد دا اوبخور له هغو کسانو وغوښتل شي چې په کار کي کافي وړتيا لري. عارف مشرانو چې څه کښلي، ليکنې يې تر اوسه اورينې دي او انسان تودوي. په مقابل کې هغو کسانو چې په تقليد او پټو سترګو د نورو خبرې زده کړي او پېرونکيو ته يې وروړاندې کوي له پيله مړ بچی زيږوي، راروسته پيړۍ خو پرېږده او پرېږده. که وينو چې د علي (کرم الله وجهه) خبرې له څوارلسو پېړیو راروسته تر اوسه په زړونو کې دغسې اور بلوي، په دې پار دي چې خپله وایي:
« خلکو! پر خدای قسم زه تاسې هېڅ طاعت ته نه رابولم؛ خو داچې خپله مې ړومبی عمل ورباندې کړی دی[98]»
که وینو د امام غزالي (رح)، مولوي، رحمان بابا او خوشحال خان خټک په څېر کسانو خبرې له کلونو کلونو تېرېدو روسته تراوسه زړه راښکوني دي، دلیل یې دادی چې دا خبرې ړومبی د دوی په ځانونو کې بلې شوې وې، چې راروسته نور یې هم تر اغېز لاندې کړي.
عبدالرحمان بابا وايي:
په ښه خوی له بدخواهانو بې پروا یم
په نرمۍ لکه اوبه د اور سزا یم
و هر چا ته پخپل شکل څرګندېږم
آينه غوندې بې رویه بې ریا یم
قناعت مې تر خرقې لاندې اطلس دی
پټ د درست جهان پادشاه ظاهر ګدا یم
د غنچې په څېر په سل ژبو خاموش یم
لکه بوی هسې په پټه خوله ګویا یم
هم په دا سپینو جامو معلومېږم
لکه ابر هم ګوهر یم هم دریا یم
دراز عمر مې حاصل شو له راستیه
لکه سر و مدام سبز و تازه پایم
که چا لار د عاشقۍ ده ورکه کړې
زه رحمان د ګمراهانو رهنما یم
سخن كز دل برون آيد نشيند لا جرم بر دل
« خبره چې له زړه راووځي، هرو مرو په زړه کېني»
دا خبرې له یو موړ روحي ملاتړه برخمنې دي. په واقع کې دا روحونه تراوسه ژوندي دي او په دې کلماتو کې پوکل کېږي او تودوي یې، چې دوی هم خپلو وړ مخاطبانو ته تودوخه ورکړي. د هستۍ عالم دغسې دی. بې پاره او چټي به نه وي چې یو شمېر خبرې دغسې اغېزمنېږي. پایله داچې زړه باید له یوه اړخه په موعظه ژوندی کړو.
باید د نفس سرغړونې ووژنو
خو زړه باید له یو بل لوري مړ کړو. نفس ځینی سرغړونې لري، چې باید کابو شي. د مولوی په وینا:
نفس فرعونى ست هان سيرش مكن تا نيآرد ياد از آن كفر كهن[99]
عبدالرحمان بابا وايي:
له دې خپل سپیه نفس مې زړه بد شه
چه اوبه څکي یا خواړه خوري په جهان
« زهد» د نفس سرغړونې وژني، نه خپله نفس.
نفس کافر صفته او کافر نعمته دی او که خپلسری شي، کوزه خوا نیسي. انسان ظلوم او کفَار دی. دا زموږ د انسانانو ذاتي ځانګړنې دي او که خوشې شو، د طبع له مخې مخ پر ځوړېږو.
عبدالرحمان بابا وايي:
نفس شیطان سړی و کفر ته وباسي
رحم فهم په ځان وکړه کافر مه شه
راشه واچوه د نفس و خوله ته خاورې
څو دې نه ده خوله د ګور په خاورو ډکه
کینه بده ده بې شکه جنګ حرام دی
نه له نفس و له شیطان سره کینه
د مردانو کار له نفسه سره جنګ وي
نه له ښځو غوندې له نقشه نګینه
تر ناپاکو نارینه وو ده بهتره
پاک دامنه پرهېزګاره ارتینه
ان نفسك لخدوع ان تثق يقتدك الشيطان الى ارتكاب المحارم (غرر الحکم)
«نفس ټګېجن دی، که پر خپل سر یې خوشې کړې، شیطان به دې ګناهونو ته ورکاږي.»
نوځکه:
لا ترخصوا لانفسكم[100]
«ځانونه ازاد مه پرېږدئ»
تل باید انسان ووهل شي چې له هغه اړخ دې اړخ ته راوګرځي. د نفس د ځپنې او مړ کولو لار، زهد دی. یعنې نفس په بې برخې کولو مري.
البته زهد خپلول مرتبې لري. ظاهرا دلته د علي (کرم الله وجهه) کلام د زهد لومړی مرتبه راښیي؛ یعنې د زهد په بهیر کې ګام ایښوول؛ خو البته نفس د زهد په پار داسې یو ځای ته وررسي چې زهد خپلول ورته تکلف نه؛ بلکې عادت دی، خصلت او دویمنی وګړه یې کېږي. په دې مرتبه کې انسان د خپلې طبع له مخې زهد خپلوي. په ړومبیو مرتبو کې باید تمرین وکړو، باید کله یو لړ ستونزې هم وزغمو، چې راروسته راته اسانې شي؛ خو په هر پار د زهد خپلول د نفس وژنه ده.
البته د حضرت علي (کرم الله وجهه) په تعبیر د «نفس وژنه» د نفس د سرغړونو وژنه ده، نه په بشپړ ډول د نفس وژنه. د سرغړونې د اور تتول دي، نه د دې ټول اور تتول.
ځینې صوفیان مو ګروهن ول، چې باید نفس له بیخه ووژنو، دا سم او اسلامي تعبیر نه دی. د دیني مشرانو له کلماتو راولاړېږي، چې وژنه یعنې د سرغړاندیو کابو کونه، همدا اوس د پالونکی حکمت هم په دې کې دی چې د انسان نفس روزل شوی پاتې شي نه داچې له آره ومري او له منځه ولاړ شي. له ځانګړو صوفیانو او راهبانو چې کوم داستانونه رارسېدلي، ټول پر دغسې یوې ناوړې پوهاوی ولاړ دي.
یقین مرتبې لري، قوت راولاړوي؛ خو کمیاب دی.
و قوة بالیقین
«زړه باید په یقین پیاوړی کړو.»
«یقین» مرتبې لري. د یقین ډېرې لوړې مرتبې د چا لږې په برخه کېږي. البته که د چا پر برخه شي؛ نو مهمترینه ځانګړنه یې وسمني ده. اصولا هر څوک په دنیا کې د خپل درلودلي یقین په رڼا جدي چارې کوي، په شک او زړه نا زړه توب څه کار پر مخ وړای نشو.
اين تردد عقبه راه حق است اى خنك آن را كه پايش مطلق است[101]
خو یقین مرتبې لري، په حقیقت کې یقینونه مو ګومانونه دي. ډېر لږ څیز چې خدای په انسانانو کې وېشلی، یقین دی[102]؛ خو ددې خبرې مانا دا نه ده چې انسان یقین ونه غواړي، او په لټه کې یې نشي. انسان سره له دې چې په یقین پسې ورځغلي ډېر لږ یې تر لاسه کوي؛ دا خو لا څه چې اصلا په دې لار کې هڅه ونکړي. البته نوادر نېکمرغه شته چې په یقین پسې نه وردرومي. بلکې یقین په دوی پسې ورځي. د مولوی په تعبیر، څاه یې ایستلې نه ده اوبه ورته راخوټېږي:
گر رسد جذبهى خدا آب معين چاه ناكنده بجوشد از زمين[103]
پېغمبران له همدې جنسه ول. دا نېکمرغه او د خدای تر ځانګړې لورنې لاندې موجودات، په هېڅ څیز پسې ورنغلل؛ بلکې دا حقایق دوی ته راغلل؛ خو دا یو نادر احوال دی. نور باید له دې نوادرو ګټه پورته کړي؛ خو ځغاسته یې مکلفیت دی.
دوست دارد يار اين آشفتگى كوشش بيهوده به از خفتگى[104]
اندرين ره مىتراش و مىخراش تا دم آخر دمى فارغ مباش[105]
جنبشى اندك بكن همچون جنين تا ببخشندت حواس نوربين[106]
د عمر تر پایه حرکت او خوځښت لازم دی. خدای هم څارن دی او هڅې ویني.
هر چه كوشد جان كه در مرد و زنست گوش و چشم شاه جان بر
د «یقین» په لاس ته راوړو کې مجاهدت فرض دی.
خدای خپله سترګه د هستی پر دریڅه ایښې او ویني چې څوک هڅه کوي او څوک یې نه کوي؛ نو ځغاسته شرط دی. ان خوشې هڅه تر وېدېدو غوره ده. له آره د یقین په لار کې ځغاسته هم انسان ځواکمنوي، دا خو لاڅه چې انسان خپله یقین ترلاسه کړي؛ خو انسان نباید په اسانۍ او ارزانۍ د یقین د لوړو مراتبو غوښتونکی وي. دا مرغلره به په اسانۍ د انسانانو پر برخه نشي.
حکمت
حضرت علي (کرم الله وجهه)، حضرت حسن (رض) ته په وصیت کې وايي:
و نوره بالحكمه
« تیاره زړه د حکمت په رڼا، رڼا کړه.»
«حکمت» په اسلامي معارف کې یوه له اشنا کلمو ځنې ده، په قرآن کریم او د دیني مشرانو په څرګندونو کې کارول شوې ده. ټول پوهېږو چې د خدای له نامو ځنې یو هم «حکیم» دی او «حکیم» هغه دی چې حکمت لري.
«حکمت»، «خیر کثیر» دی او دنیا «متاع قلیل» ده.
د الهي خویونو د درلودو یو ډول، د حکمت درلودل دي. الله تعالی په قرآن کې، حکمت «خیر کثیر» بللی دی:
((يُؤتِي الْحِكْمَةَ مَن يَشَاءُ وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا[107]))
د امام فخر رازي (رح) د وینا له مخې د «خیر کثیر» پر مانا هله ښه پوهېدای شو، چې له «متاع قلیل» – چې د دنیا ځانګړنه ده ـ سره یې پرتله کړو. ګرده نړۍ له نعمتونو سره یې «متاع قلیل» ده او پر وړاندې یې خدای حکمت «خیر کثیر» ستایلی دی. دا چار راښیي چې د خدای له نظره، حکمت تر کومه بریده پر دنیا غوراوی لري. په واقع کې حکمت له دنیوي متاع ځنې نه دی؛ ځکه که و؛ نو د «قلیل» په ځانګړنه کې رانغاړېده. حال داچې خدای حکمت په «کثیر» ځانګړنه یاد کړی دی.
«حکمت» او «فلسفه» یوه نه ده
سم نه پوهېږو، چې له څه وخته او په کوم سبب په اسلامي فرهنګ کې «فلسفه» له «حکمته» سره مرادفه او په یوه لیکه کې ایښوول شوې ده. په اسلامي فرهنګ کې کله فیلسوف ته «حکیم» هم ویل شوی دی. د همدې دلیل له مخې د مولوي په څېر کسانو حکمت پر دنیوي او دیني ډولونو وېشلی:
حكمت دنيا فزايد ظن و شك حكمت دينى پرد فوق فلك[108]
مولوی چورلټ فلسفه نفې کوي او هډو په هېڅ ښه والي ورته قایل نه دی؛ خو د حکمت په اړه احتیاط خپلوي؛ ځکه دا یوه دیني اصطلاح ده او په قرآن کریم کې هم ستایل شوې ده؛ نوځکه دوه برخې کوي یې: یوه برخه یې دنیوي حکمت دی چې فلسفه او کلام رانغاړي او بله یې دیني حکمت دی چې انسان الوزوي او فلک ته يې وربوځي.
سمه څرګنده نه ده، چې ولې زموږ فیلسوفانو او اندیالانو «فلسفه» له حکمت سره یوه بللې ده. دا مساوي ایښوونه، د ډېر مغالطو او ناوړو پوهاویو لامل شوی دی.
الله تعالی او دیني مشرانو له «حکمته» مراد «فلسفه» نه بلله
جوته ده چې له «حکمته» د قرآن کریم او علي (کرم الله وجهه) منظور، هغه څیزونه نه دي، چې فیلسوفانو په فلسفي کتابونو کې راوړي دي. خدای تعالی چې «حکیم» یادېږي، پردې مانا نه دی چې «فیلسوف» او «فلسفه پوه» دی. دلته چې علي(کرم الله وجهه) خپل زوی ته سپارښتنه کوي چې خپل تیاره زړه د حکمت په رڼا، رڼا کړه، مراد یې دا نه دی چې زوی یې رسمي، متداولې او مدرسې فلسفې زده کړي او د فیلسوفانو له ویناوو دې خبر شي. خبره دا نه ده چې فلسفه، نامنلې یا د شرع خلاف ده. پوښتنه داده چې قرآن کریم او دیني مشران د کوم ډول حکمت سپارښتنه او هڅونه کوي؟
د مسلمانو فیلسوفانو فلسفه له ممکنه فلسفو ځنې ده.
څه چې نن په مسلمانانو کې د فلسفې په نامې یادېږي، له ممکنه فلسفو ځنې یوه فلسفه ده. نور ډول ډول فلسفي ښوونځي هم شته یا شته کېدای شي. پردې سربېره دا دودېزه فلسفه د مسلمینو په تېر فرهنګ کې دومره قدرمنه او محترمه نه وه. معمولا عارفانو او فقهیانو فیلسوفان غندل، د دې دوو ډلو په ګروهه، فیلسوفانو د انبیاوو پر وړاندې یوه هټۍ پرانستې یا یې خلک پر داسې مسایلو میین کړي، چې د دوي د نړۍ جدي مسایل نه دي او د خلکو په نېکمرغۍ کې دخالت او ونډه نلري.
د (دینوالو نه ملحدو) فیلسوفانو کار دادی، چې خدای ته د بشر د وررسېدو لار لرې کوي. انبیاوو انسانان له لاسه نیولي او په اسانۍ او نژدې یې خدای ته وررسولې؛ خو فیلسوفان خدای دومره لرې او نا پېژاندی کوي ان که انسانان تر ډېرو ګرځېدو روسته ورورسي، مینه ورسره نشي کړای. مشهوره ده چې پاسکال پر یو کاغذ دا غونډله – جمله لیکلې وه او له خپلو جامو سره یې نښلولې وه:
« د ابراهیم خدای، د موسی خدای او د عیسی خدای، نه د فیلسوفانو خدای.»
دا د هغو کسانو خبرې دي، چې د خدای پېژندنې او خدای پالۍ په اړه د فیلسوفانو له کړنلارو سره موافق نه ول. البته نباید د خدای پېژندنې یا د عقلي مسایلو په شننه کې ددې بزرګانو ربړونې او زحمتونه بې ارزښته وبولو. دوی په یوې ځانګړې لار تللي او په نړۍ کې یې ځانګړې غوټي هم پرانستي. باید د فیلسوفانو لاس ته راوړونو ته د یو بشري معرفت نظر وشي. خو ډېرې د ویینې ځای دی چې دا دودېزه فلسفه «خیر کثیر» دی یا مساله په بل ډول ده؟
«دنیوي متاع» لانجې راولاړوي
باید پردې مانا یو بل ټکی هم ورزیات شي: دنیوي متاع چې «قلیل» یاده شوې؛ یوه بله ځانګړنه هم لري، چې شخړې راولاړوي. دنیوي متاع، لانجې، سیالۍ او مناقشې رانغاړي او شیطان پکې سوړه کوي او انسانان په لانجو پرې اخته کوي.
څه چې د دواړو لوریو ترمنځ د سیالۍ او لانجې لاملېږي د دې دنیا له نعمتونو ځنې دی. خدای موږ انسانان خبر کړي یو، چې په جنت کې توپیر شته؛ خو شخړه نشته. خلک په جنت کې په یوه مرتبه کې نه دي او د علي (کرم الله وجهه) په تعبیر «متفاضلې درجې» لري؛ یعنې ځېنې په کوز نیسو او ځینې په لوړ مرتبو کې دي؛ خو جنتیان د بېلابېلو او مختلفو مراتبو له درلودو سره سره یو له بل سره شخړې نه کوي. جنتي نعمتونه شخړې نه راولاړي. خدای را ته وایي چې جنتیان په جنت کې:
((لَا يَبْغُونَ عَنْهَا حِوَلًا[109] = او له دې ځايه لېږد نه غواړي))
د بل ځای حسرت نلري، کمښت نه ننګېري. ظرفیت یې دومره ډک دی چې نور دومره غوره نه ویني چې په دښمنۍ ورسره لاس پورې کړي؛ یعنې په عین حال کې چې د درجو او مراتبو اختلاف لري؛ خو رضایت، خاطر جمعي او خاطر خوشحالي هم شته؛ نوځکه دښمني او سیالي نشته. خو دوزخیان سره له دې چې په دوزخ کې دي او دلته هېڅوک له نعمته برخمن نه دي؛ خو بیا هم یو له بل سره شخړه کوي:
((إِنَّ ذَلِكَ لَحَقٌّ تَخَاصُمُ أَهْلِ النَّارِ[110]= بېشکه د دوزخيانو خپلمنځي شخړه یو واقعیت دی.))
په جنت کې سراسر نعمت او برخمني ده، د مراتبو اختلاف هم شته؛ خو لانجه نشته؛ مګر په دوزخ کې نعمت او څه ګټه او تمتع نشته؛ خو لانجې شته. ددې توپیرونو راز باید ددې شتمنیو په جنس کې ولټو. لانجمنې شتمنۍ ددې نړۍ له جنسه دي او فاني کېدونې دي؛ خو هغه نعمتونه چې ډاډمني او تمکین راولي او سره له دې چې خاوندان یې له دې نعمتونو په برخمنی کې توپیر لري، شخړې نه راولاړوي، له دې نړۍ نه دي؛ بلکې رفعت او لوړتیا لري او په بل ځای پورې تړاو لري.
څه چې شخړي راولاړوي او پر سر یې لانجې وشي، له اخروي نعمتونو ځنې نه دي
که دا کچه په پام کې وي، د انسانانو یو علم هم د اخروي نعمتونو له جنسه نه دي؛ خو یو شمېر یقینونه چې خاوندانو ته یقین ترلاسه کوي او ډاډمني، وقار، ارامي او تمکین ور پر برخه کوي. دا ارامي د هر ډول سیالۍ دښمنه ده. پردې سربېره، پر څه چې لانجه کېږي، معلومیږي چې یقین ترې تر لاسه کولای نشو او اخروي نعمتونه ترې تر ګوتو کولای نشو.
په یو روایت کې راغلي:
« اياكم و الجدال فانه يورث الشك = له مشاجرې او لانجې ډډه وکړئ، چې د شک لامل ده»
او ټول پوهېږو چې فلسفه د مشاجراتو ځای دی؛ نوځکه «خیر کثیر» چې د حکمت ځانګړنه ده، په دودېزې مانا د فلسفې ځانګړنه او وصف نه دی. دا فلسفه هم د دنیا د «متاع قلیل» له جنسه ده؛ هغه چې غوپې پکې وهوو او په دې دنیا کې د اسېدو په پار «متاع قلیل» ته یې هم اړین یو.
پېغمبران د کتاب او حکمت ښونې ته راغلي دي
اوس باید وپوښتو، چې د قرآن کریم او دیني معارفو په اصطلاح کې «حکمت» څه ته وايي؟ ګرد پېغمبران په تېره د اسلام پېغمبران (صلی الله علیه وآله وسلم) راغلی، چې خلکو ته کتاب او حکمت ورزده کړي. دا کوم حکمت دی چې د فیلسوفانو له بازاره نه؛ بلکې د پېغمبرانو له بازاره یې باید وپېرو؟
د نوې نړۍ خدایان
په نوې نړۍ کې شرک؛ د «الله تعالی» یو شمېر ځانګړې ځانګړنې په «غیرالله» پورې ورځانګړې شوې دي
سمه ده چې لویدیځ له څه وخته راروسته له خدایه په جدي ډول منکر شو، د خدای اوڅارول او ښکاره نمانځنه یې په زړه پورې نشوه او له هغه موجود نټه وشوه چې غیر مادی، پر هستۍ راچاپېر،پنځګر – خالق او د خلکو رازق دی؛ خو په ډېر ظریف ډول او په پټه د خدای صفات ځینو نورو موجوداتو ته ورکړای شول. داسې چې ډېرو لږو ومونده سره له دې چې «خدای ته د بې اعتنایۍ» ادعا کېږي، معبود پالنه یا بوتپالنه یا په دیني تعبیر «شرک» ژوندی او نوې بڼه یې موندلې ده. لازمه نه ده چې انسان تل یو بوت وتوږي او د خدای ټول اوصاف یو موهوم یا مصنوع موجود ته ورکړي او رسماً د خدای نامه پرې کېداي او سجده ورته وکړي، بلکې څه چې ډېر پېښېږي او خورا پټ او ناپېژنداي هم دي، دا دي چې د خدای اوصاف یو له بله بېل کړي او څو ځانګړي صفات یې یو بل موجود ته ورکړي، او په دې توګه یو خدای نه، چې ګڼ خدایان جوړ کړي؛ داسې خدایان چې د خلکو پر عقلونو او ژوند حکم وچلوي او خلک په عین شرک کولو کې، پوه نشي چې ګڼ خدایان او خپاره واره اربابان نمانځي. دا چار، زموږ په روزګار کې پېښ شوی دی. ټوله خبره مې داده، چې تل په زړه کې د خدای یادولو یوه مهمترینه ثمره داده چې انسان ددې ډول شرکونو پر وړاندې حساس او خوندي کوي. باید انسانان دا خپاره واره خدایان وپېژني او د الوهیت له مقامه یې راکوز کري.
زموږ په پېر کې څو خدایان د الوهیت پرمسند او مقام ناست دي او الوهیت یې ښه تبلېغېږي؛ داسې چې له ډېرې مودې را هېسې یې د خلکو عقلونه او اذهان ایل کړي دي.
دولت بې مکلفیته د حق خاوند دی
ړومبی یې، د «دولت» خدای دی. په لوېدیځ کې ډېرو اندیالانو دې مانا ته لمن وهلې چې دولت له اخلاقو اوچت (فوق) یو موجود دی. دا د «هګل» په څېر فیلسوفانو تعبیر دی. دا نظریه پر «خدای – دولتۍ» قایله ده؛ یعنې «دولت» ته د خدای پر مقام قایل دي؛ خو لکه څنګه چې پوهېږو د الله تعالی یو له ځانګړو اوصافو دادی چې:
((لَا يُسْأَلُ عَمَّا يَفْعَلُ وَهُمْ يُسْأَلُونَ[111] = الله د خپلو چارو په اړه نه پوښتلېږي؛ خو دوى (انسانان) پوښتلېږي.))
البته دلته د اشاعره وو افراطي نظریه – چې خدای یې له حسن و قبح او اخلاقو اوچت باله – تر پام لاندې نه ده؛ خو چورلټ له اخلاقو سره د خدای تړاو له اخلاقو سره د انسانانو تر تړاوه توپیر لري. انسانان ځینې مسوولیتونه پر غاړه لري، او ترمنځ یې حق او مکلفیتونه روان دي، چې یو یې هم د خدای په باب نه دی. څوک پر خدای څه حق نه لري، یوازی خدای دی چې حق لري؛ خو مکلفیت نه لري. خو زموږ په پېر کې ( له یوې نیمې پېړې راهیسې) یو شمېر فیلسوفانو دا نظریه دود کړې، چې په نړۍ کې د «حکومت» یا «دولت» په نامه یو بل موجود شته چې همدا خدایي صفت لري. یعنې دا موجود د خدای په څېر «حق» لري؛ خو «تکلیف» نه لري. دا نظریه ډېرو کسانو منلې ده.
د علي(کرم الله وجهه) په سیاسي فلسفه کې دوه مهم آرونه:
(الف) بې له الله هېڅوک له حق سره یو اړخیز تړاو نلري.
(ب) په سالم امت کې، کمزوري له زورورو، بې تړتړۍ خپل حق اخلي.
علي(کرم الله وجهه) د «دولت» او د اسلام د سیاسي فلسفې په اړه یو ډېر مهم ټکی یاد کړی، چې غالباً هېر شوی دی. دا غونډله یې مشهوره ده:
فالحق اوسع الاشياء فى التواصف و اضيقها فى التناصف[112]
د حق په اړه ډېرې خبرې کړای شو، اندیالو، فیلسوفانو او ادیبانو یې په اړه خبرې کړې دي؛ خو «په حق صفتي کېدل (اتصاف) او عمل کول پرې ډېر ستونزمن چار دی» له صراط پله د تېرېدو په څېر دي. په رښتیا هم تاریخ د علي(کرم الله وجهه) په دې کلام ګواهي ورکوي، بیا وایي:
لا يجرى لاحد الا جرى عليه
حق یو څیز دی، چې که د چا پرګټه وچورلي؛ نو پر ضد یې هم ورچولېدای شي.
یعنې هېڅوک له حق سره یو اړخیزه اړیکه نلري. داسې نه ده چې څوک یوازې حق لري؛ خو مکلفیت نلري، ټول یې پوروړي وي؛ خو دا د چا پوروړی نه وي ټول ورته لاس په نامه وي خو دا د هیچا پر وړاندې مسوولیت نلري. حق یو دوه اړخیز بهیر دی. حقیقتاً که په نهج البلاغه کې د اسلام د سیاسي فلسفې په اړه دوه مهم آرونه راغلي وي؛ یو یې همدا دی چې وویل شو.
دویم آر (اصل) مالک اشتر ته د علي(کرم الله وجهه) په لیک کې راغلی چې دلته په څرک اشاره ورته کوو: علي(کرم الله وجهه) وایي:
تر یوه ځل ډېر مې له پېغمبراکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) اورېدلي چې ویې ویل:« یو امت هم د پاکیزګۍ مخ نه ویني؛ خو داچې په دې امت کمزوري له زورورو خپل حق بې تړتړی واخلي.» د دویم آر جرړه باید د ړومبي آر په په جرړه کې ولټوو: زورور په کمزوریو یو اړخیز حق نلري. زورورو یعنې هغه کسان چې په ظاهره تر نورو په اوچتو ټولنیزو مرتبو کې ناست وي او د چارو واګې یې په لاس کې وي. د علي(کرم الله وجهه) خبره داده، چې دا موقعیت دوی ته یو اړخیز حق نه ورکوي، یعنې دوی اجازه نلري څه چې غواړي، وکړي، او نور باید د دوی په اجازه خبرې وکړي، او هومره خبرې وکړي چې زورورو اجازه ورکړې وي. داسې نه ده. زورور او چارواکي هم څه چې لري په بدل کې باید ورکړي. دوی هم پوروړي دي. نور نباید خپل حق په التماس او زاریو ترې وغواړي؛ بلکې په زړورتوب او سر لوړۍ خپل حق ترې واخلي؛ بې له دې چې ولړزېږي، وهم یې ونیسي تړتړی او وډار شي.
هو، ویینه مو د ړومبي آر په اړه وه:
د حق د توصیف کړۍ ډېره پراخ ده؛ خو ورباندې د عمل کولو کړۍ یې تنګه ده او:
حق یو څیز دی که د چا پر ګټه وچورلي؛ نو پر ضد یې هم ورچورلېدای شي.
یوازې خدای دی چې حق لري؛ خو مکلفیت نلري. نور له دې اړخ مساوي وضع لري.
هېڅوک د ټولو اختیاراتو د درلودو ادعا نشي کړای؛ خو نور یې په اړه څه اختیار نلري. ؟
نوځکه څوک چې په هر ځای کې په هرې نامې، یو موجود را اوچت کړي چې یوازې همدا د حق خاوند دی او نور حق ورباندې نلري؛ نو د خدایي لاپې یې کړي؛ که دا موجود د نېچه «زبر وګړ – سوپرمین» وي، که د هګل «دولت» وي، که د هیدګر «اتل» وي. دا «په الوهیت کې د تمې لاس وهل» دي او له شرکه یې څه کم نه دي. «په الوهیت کې د تمې لاس وهل» مانا یوازې دا نده، چې انسان رسماً د خدایي ادعا وکړي او د فرعون په څېر له نورو وغواړو چې و یې نمانځي. کافي ده، چې یو څوک ځان ته د خدای له ځانګړو صفاتو په یوه صفت قایل شي. په قرآن کې د خدای د کتابیانو په اړه وایي، چې خپل پوهان او شیخان یې نمانځل:
((اتَّخَذُواْ أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ))[113]
امام صادق (رح) ددې آیت په تفسیر کې ویلي:
(( پر خدای قسم احبارو او رهبانو خلک خپلې نمانځنې ته راونه بلل او که رابللي یې وای، نو چا ورسره نه منله؛ خو یو حلال یې ورباندې حرام او یو حرام یې ورباندې حلال کړ))
فعبدوهم من حيث لا يشعرون[114]
(( نو بې له دې چې پوه شي ویې نمانځل))
دا کلام د ډېر سوچ او تأمل وړ دی او په حقیقت کې وایي «تشریع» د خدای ځانګړی حق دی او څوک یې ځان ته ځانګړی کولای نشي یا داچې له خدای سره پکې ورشریک شي.
د خدای یادول، او په یاد یې د زړه ابادول؛ یعنې داچې تل دا ساده خو ډېر مهم ټکی ځان ته تلقین او له خپلو غوږونو یې تېر کړو، چې موږ انسانان خدای نه یو.
دا همغه مانا ده چې:
خفيفه على اللسان، ثقيله على الميزان
ویل یې اسان دي؛ خو وزن یې دروند دی؛ نوځکه ډېر لږ یې د وړو وس لري یا ان ډېر لږ کسان یې د تشخیص قدرت لري.
په مارکسیستي او فاشیستي نظامونو کې دولت تر اخلاقو اوچت دی.
د لويدیځ په حکومتي غونډالونو کې، دوه نظامونه راښکاره شول چې هر یو په یو ډول د الوهیت زنګ وکړانګاوه: یو نظام یې په اصطلاح لیبرالېزم بنسټ وګرځاوه، او بل یې له هګلي اندنو تعذیه کوله او په پای کې د مارکسېزم او فاشېزم په بڼه راښکاره شو. په حقیقت کې مارکسیستي او فاشسیتي نظامونو دولت له اخلاقو اوچت ګاڼه، له نظره یې دولت، «غیر اخلاقي» (= amoral) دی.
نه ضد اخلاقي؛ یعنې کوم حسن و قبح چې د نورو لپاره دی، دولت ته نه دی که د نورو کړه وړه په حسن و قبح کې رانغاړلېږي؛ خو د دولت چلن، هوډ، کړنې داسې دي، چې د بشري اخلاقو په قضاوت او ورمندون کې نه رانغاړلېږي؛ نوځکه له اخلاقو، حق او مکلفیت ورهاخوا او اوچتې دي؛ یعنې نور د دولت په تړاو مکلفیت لري؛ خو دولت د چا په تړاو مکلف نه دی. او دا چار، په واقع کې د الوهیت دعوا او په خدايي کې د تمې لاس وهل دي.
۲-لیبرالېزم: قانون جوړونه (تقنین) یو مخې د انسانانو ده
بلخوا لیبرال دولتونو له بلې لارې د شرک په ګړنګ کې ورولوېدل. البته په لیبرالېزم کې د انسان انسان والی او کمزوري یې پوره تصدیق او منل شوې ده؛ خو په دې ښوونځي کې تقنین یا تشریع د انسان له اوصافو ځنې ګڼل شوې ده. په بله وینا په لیبرالېزم کې ټول ملت د خدای ځایناستی شو.
خدای وایي:
أَلاَ لَهُ الْخَلْقُ وَالأَمْرُ[115]
تکوین او تشریع، پنځول او حکم کول یوازې د الله دي.
هېڅوک د خدای پر وړاندې خالق او پنځګر نه دی، که څوک وي؛ نو په طول یې دی. همداراز هېڅوک د خدای پر وړاندې آمر او ناهي ندي که څوک وي، په خدای پسې او په حکم به یې وي؛ نوځکه هم «پیدا کونه» په الله پورې ځانګړې ده او هم «امر».
یوې ډلې ددې آیت په تاویل کې ویلي، چې «خلق» د اتصالیه مقادېرو عالم او مادي عالم دی، او «امر» د مجرداتو عالم دی. خو مفسرینو چې ددې آیت څرګنده مانا کړې همدا ده چې «تکوین» او «تشریع» دواړه د الله تعالی دي. هماغه موجود چې موږ انسانان یې پنځولي یو، قانون هم راته ږدي.
هو، لیبرالیزم لزوماً د خدای منکر نه دی. هم له بې خدایۍ سره یو ځای کېدای شي او هم پر خدای باندې د ګروهې له درلودو سره؛ خو له یو څیز سره د یو ځای کېدو وړ نه دی او هغه داچې، تقنین خدای ته وروسپاري. په لیبرالېزم کې قانون جوړونه د ملت او د ملت د ټاکونکیو ده او په دې تقنین کې په هېڅ توګه د الهي امر و نهې ملاحظه نه کېږي؛ بلکې دا تقانین یو لړ عقلي موخو ته د ورسېدو لپاره صرفاً بشري ملاحظات دي؛ نوځکه «خدای – ملتي» هم په واقع کې یو ډول شرک کول دي او په الوهیت کې د تمې لاس وهنه ده؛ یعنې که ګرده سره او بشپړ د تشریع او تقنین چار خلکو ته وروسپارل شي؛ نو البته خدایي ونډه ور پرېښوول شوې او دا په لویدیځ کې « الحادي اومانیزم= الحادي انسانپالي» ده.
خبره دا نه ده چې په لویدیځ کې خدای پالي نشته؛ بلکې خبره دا ده چې هلته لږ تر لږه یو ډول «خفي شرک = پټ شرک» رادبره شوی؛ یعنې د خدای ځانګړي اوصاف ویشل شوي او هره برخه یې واقعي یا موهوم موجود ته ورسپارل شوې او به همدې دلیل، له واقعي خدایه (الله تعالی) یو ډول استغنا یا غفلت تر لاسه شوی دی.
۳– تاریخ: له اخلاقو اوچت او یو امتیازي موجود
په مارکسېزم کې – چې په لویدیځ کې بل اندیز – فکري بهیر دی – «تاریخ» ته خدایي ونډه ورکړای شوې ده.
حقیقتاً موږ په ټولو اوصافو چې خدای ته قایل یو په دې ښوونځي کې تاریخ ته قایل دي.
د بېلګې په توګه په دې ښوونځي کې، لومړی تاریخ تر اخلاقو اوچت دی؛ دویم اختیار ورکوونکی او امتیاز ورکوونکی دی. یعنې د دوی په ګومان د تاریخ حرکت ښه یا بد ګڼلای نشو؛ بلکې ښه او بد باید د تاریخ له حرکته واخلو. دا مطلب د هګلي – مارکسي اندنو له جرړو ځنې دی. البته دا ګروهه نامارکسیسته فیلسوفانو له علمي او عملي پلوه په ټینګه نقد کړې ده؛ خو دا فکر به په اسانۍ له اذهانو ونه وځي، په تېره هغوی چې په متافیزیکي لحاظ پر خدای دومره ټینګ ګروهه نلري، کله په دغسې موهومو خدایانو د توسل منګولې لګوي.
هو په مارکسیستي ادبیاتو کې د ارتجاع او ترقي مفهوم د تاریخ له مورینې زېږېږي. څه چې مخ پر ګانده – راتلونکي وي، د غوړېدو په حال کې دي، «ترقي» دي؛ نوځکه ښه دی او څه چې مخ په تېرو وي او له تېرو ځنې وي، «ارتجاعي» ځنکندن او مرګي حال یې دی؛ نوځکه بد دی. دا بد او ښه یوازې د تاریخ له بهیره اخستل کېږي؛ خو خپله تاریخ نه ښه دی او نه بد، بلکې تر ښو او بدو اوچت دی.
په دې ښوونځي کې د تاریخ دویمه ځانګړنه «امتیاز ورکونه» ده، چې دا چار په ادیانو کې یوازې د الله تعالی دی. په مارکسېزم کې د پلانۍ پاړکۍ – طبقې د حکومت حق بې له تاریخه له بل هېڅ ځای ترلاسه شوی نه دی. دا حق، یو تاریخي حق انګېرل کېږي؛ یعنې څنګه چې د کلیسا اربابانو د خپل حکومت حق، یو الهي امتیاز ګڼه، دوی هم د کارګرې طبقې د حکومت حق هغه حق پېژانده، چې د تاریخ له اړخ ورکړای شو دی.
د مارکسیستانو په ګومان د تاریخ حرکت پر هغه ځای پای ته رسي چې کارګران واکمن شي؛ نوځکه د واکمنۍ مقام د دوی حق دی او نور باید له مخې وایستل شي. البته د دې حق لاس ته راوړو ته یې مبارزه کوله او د دغسې حق او امتیاز تر منلو روسته یې مبارزه تنظیموله.
دا ډول خبرې عملي راپارولو ته بدې نه وې، ډېری یې تودول او د مبارزې او عمل ډګر ته یې را ایستل؛ خو ددې ګروهو بنسټ پر اوبو ولاړ و. او دا بنسټ هماغه مصنوع او بلکې موهوم خدای و، چې د حقوقو او امتیازاتو او هم د حسن و قبح ملاتړ یې باله.
په دې منځومال کې فاشیزم تر ټولو بې پروا و، په ډاګه او رسماً یې ویل، چې په حکومتي مقام کې یې پر خدایي چوکۍ ډډه وهلې او ګرد حقوق او امتیازات ورسره دي، او خلک تش مریان دي، چې باید د دوی درناوی وکړي، دوی ځان ته پر مافوق الهي رسالت قایل وو.
هو په ټولیز ډول په دنیا کې چې هر موجود ځان د الله تعالی د ځانګړو ځانګړنو انځور وبولي، په یو ډول یې په الوهیت کې د تمې لاس وهلې دی. او که نور هم پر دوی باور وکړي، په شرک کې به یې برخوال وي.
دا ډول شرکونه په وګړیز چارو کې هم شته
دا شرک یوازې د حکومت او واکمنۍ په ډګر کې نه لیدل کېږي، زموږ هیلې، قضاوتونه او اخلاق هم دغسې کېدای شي، چې د الوهیت او شرک د بلنې بوی ترې راوخېژي. له قضا، یوه خدایي ضد او شرکي هیله، د داسې حکومتونو جوړول دي، چې هر څه یې په لاس کې وي او ټول حقوق یوازې د ځان بولي. بله بېلګه یې داده، چې یو شمېر خلکو ته په سرباندې – فوق العاده ځانګړنو قایل شي او تر بشر پورته یوه رتبه ورکړي. دا مانا د انساني وګړي او د ده په هیلو او قضاوتونو کې هم روانه ده.
په دنیا کې د انسانانو شان بندګي کول دي؛ نه خدایي کول
انسانان دنیا ته خدایي کولو ته راغلي نه دي. موږ انسانان یو او د بشري کړو وړو لپاره مو په دنیا کې پښه ایښې ده او هر موجود، چې په دنیا کې نابشري اړخ خپل کړي، موږ انسانانو ته د قیادت، سیادت او مشرتابه مقام درلودای نشي؛ نوځکه د مشرانو د کړو وړو شننه هم باید د بشري هوډونو او هیلو په چوکاټ کې ترسره شي، که نه زموږ او د دوی ترمنځ به یو ډول شلون، انقطاع، بېلتون او انفصال رادبره شي. د نړۍ ټولې پېښې، د تاریخ شننه او انساني کړه وړه باید پر همدې بنسټ وڅېړل شي.
له الهي منظره ټول موجودات دغسې دي، چې باید وي
په واقع کې څه چې په نړۍ کې روان دي، د خدای تقدیر دی: رنځوري، روغتیا، لاستنګي، مړښت. د اضدادو ډولونه او… دا نړۍ چې هره بڼه ومومي، د خدای تقدیر دی. په هستۍ کې یو څیز هم د خدای د قدرت او مدیریت له ولکې وتای نشي. که ټول خلک ماړه او غنیان شي، د خدای تقدیر دی، که ټول انسانان نارینه وي بیا هم د خدای تقدیر دی او قس علی هذا.
دم ګړۍ په هستۍ کې د خدای د مدیریت غوښتنه په موجوداتو کې تنوع او ډولاډولي او یو بل ته د ایل نظام عملي کول دي. دا هغه کتنه ده، چې موږ انسانان یې د خدای له منظره هستۍ ته کوو. له دې منظرې او مرتبې الهي تقدیر او قضا ټول څیزونه په ځان کې رانغاړلي او ټول موجودات هماغسې دي، چې باید دي.
انسانان باید له بشري منظره، هستۍ ته وویني
خو موږ انسانان دې دنیا ته د خدایي کولو لپاره راغلي نه یو، یعنې نه یو راغلي چې له الهي هسک لید لوري ځنې هستی ته نظر وکړو او له دې منظره د خلکو د چارو په اړه قضاوت – ورمندون وکړو او له دې لید لوري خپلې هیلې او کړنې تنظیم کړو؛ ځکه دا کار، خدایي کول دي او یو ډول شرک یا خطا ده، چې موږ ډېری انسانان یې کوو؛ بې له دې چې د چار حقیقت مو سم موندلی وي.
د خدای یادول ددې رنځورۍ درملنې ته ډېره ښه ده. دا تذکر او یادونه تل راتلقینوي چې موږ خدای نه یو؛ نوځکه نباید خدایي چارې وکړو او هم نباید په سر کې الهي هیلې وپالو. همدغسې باید څنګه چې خدای، شیطان وشړه، موږ هم ددې الوهیتونو او دروغجنو خدایي کولو بلونکي او مدعیان وشړو او ورته ووایو چې له دې ځایه ووځه:
((إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ))[116]
انسان که له دې هسک لید لوري هستۍ ته وویني؛ ټول څیزونه به عالي ومومي. د خدای له لید لوري که په نړۍ کې تنګلاسي ده یا جګړه او فحشا او… هو، هماغه ده، چې باید وي. له دې منظره په دنیا کې څه بدي نشته:
جهان چون خط و خال و چشم و ابروست كه هر چيزى به جاى خويش نيكوست
نوځکه انسانان باید کېني او عالم دې نظاره کړي ؛ ځکه هر څیز پرځای او ښه دي او د خدای په پېدایښت کې کمي او بد رنګي نشته.
خو دا، په دنیا کې خدایي کول دي. په همدې پار، کله ویل کېږي که دا فلسفي – عرفاني تیورۍ او نظریات د سیاست ډګر ته ورننوځي، فساد او آفتونه به راولاړ کړي. او که ددې مقولاتو برید سم ونه پېژندل شي او رعایت نشي، او عرفان لکه په دې ځانګړې مانا (یعنې د خدای په سترګو نړی ته کتل) د سیاست او حکومت بنسټ شي؛ نو په حقیقت کې په یو ډول هغه څه چې په دې عالم کې پېښېږي تجویز به یې کړي.
بلخوا پر هغه مسند او چوکۍ ډډه وهل، لاملېږي چې وګړی د سیاست په ډګر کې ځان ته یو ډول اختیارات او ځانګړي حقوق زیاد کړي؛ ځکه ځان د خدای ځایناستی او صدر عالم بولي.
موږ انسانان باید له خدایي کولو لاس ومینځو، موږ باید انسانیت او بلکې بندګي وکړو. په دنیا کې، رنځوري راته بده ده او باید مبارزه ورسره وکړو، فساد، فقر او…. ګرد سره ناوړه دي او باید لرې کولو ته یې هڅه وکړو. نباید ووایو دا ټول په احسن نظام کې یو ځای لري او په الهي تقدیر مقدر دي؛ نو د هېڅ څیز ترکیب او تړښت ته لاس نه وروړو.
د الهي امتحان ډګر ویجاړولای نشو
زموږ په ټولنه کې ځینو ویل، خدای یو شمېر خلک په لاستنګۍ او بله ډله په مړښت او پانګوالۍ امتحانوي؛ نو د نېستۍ او هستۍ نظام مه وېجاړوئ؛ ځکه د خدای د امتحان ډګر به ویجاړ کړئ.
دا خبره که سمه وي یا ناسمه، په اړه یې یو حکم صادق ګڼلای شو: دا مدعا یو ډول خدایي کول او په الوهیت کې د تمې لاسوهنه ده. لومړی، دا څه مانا نلري چې څوک ګومان وکړي چې د خدای د امتحان ډګر هم ویجاړولای شو. که دا کار وکړای شو، باید وپوښتو، چې دا څنګه یو خدای دی چې لاسونه یې تړلي او نور یې په چار کې لاسوهنه کړای شي؟
دویم، موږ انسانان په هېڅ ډول د خدای کړلارې نه ویجاړوو. په دې ډګر کې له خدای سره په مقابل لوري کې نه یو، موږ بشري کړلارې جوړوو او له نورو انسانانو سره مقابل او مخامخ یو. انسانان د خدای ورکړي عقل په برید کې، باید له رنځورۍ، تنګلاسۍ او ټولو بدو چارو سره مبارزه وکړي او د ښو چارو پر کولو هم مکلف او موظف دي.
په دې دنیا کې زموږ د انسانانو هیلې بشري هیلې دي او کړنې او قضاوتونه مو هم بشري دي.
بشري ورهاخوا ارمانونه درلودل، دا دي چې څوک هوس وکړي چې دا دنیا او تاریخ له سره جوړ کړي او وانګېري چې د ټول تاریخ او ټولې نړۍ له تېره تر ګاندې – راتلونکې مسوولیت ده ته ور ترغاړې دی.
دا چارې د خدای پر ذمه دي نه انسانانو. او که څوک وغواړي په دنیا کې دا کړلارې پلې کړي، په واقع کې د خدایي کولو پر مسند ناست دی.
موږ انسانان د خپل بشري وس هومره اندنه او عمل کوو، له هیچا سره هم د ټول تاریخ مسوولیت نشته. هېڅوک نه پوهېږي او بلکې پوهېدای نشي چې نننۍ کړلارې او هوډونه به یې سبا ته اغېز او پایله ولري؛ ځکه له چا سره هم د دنیا قدرتونه او معلومات راټول نشته، یوازې الله تعالی دی چې ګرد قدرتونه او معلومات ورسره دي. که څوک وغواړي بې معلوماتو او بې قدرته، د خدای کار وکړي، کټ مټ او عیناً یې په خدایي کولو کې هڅه کړې ده، البته بېوسې او عاجز دی او کار یې له وسې پوره نه دی؛ خو له ډېر جهالته د الوهیت هوس پالي.
اوس څرګندېږي چې انسان والی – یعنې د انسانیت پوله ساتنه – هومره اسان چار نه دی. کله د انسان هوسونه او جګ رېبل ډېر زیانمن وي او د شرک تر پولي یې ورکاږي او دهغو انساني اغېزمنو چارو له کولو یې منع کوي، چې له وسې یې پوره دي. هغه کړلارې چې د الوهیت د انګېرنو پر بنسټ اوڅار شوې، سر به ونه نیسي؛ ځکه دا انګېرنې له بیخه چټي او باطلې دي.
یو شمېر زړونه، زړونه دي، یو شمېر کلي او شمېر ډېرانونه دي
اوس د خدای یادولو او په یاد یې د زړه ابادولو مانا ښه موندای شو. هغوی چې د خدایي کولو په لټه کې دي، ویجاړ زړونه لري. نور دا زړه، زړه نه دی، کنډواله ده. عارفانو رازده کړي که د چا زړه، د سرو سپینو، غوا او خره په هوس کې وي، زړه یې، زړه نه دی، کلی دی. د سنایي په تعبیر:
ده بود آن نه دل كه اندر وى گاو و خر گنجد و ضياع و عقار
خو یو شمېر زړونه له دې مرتبې هم کوز راغورځي، او نه پر کلي، چې کنډوالېږي. دا د هغو کسانو زړونه دي چې د الوهیت تمه لري. دا زړه نه؛ بلکې ډېران دی. او دا کنډواله یوازې پر خدای یادولو؛ یعنې په خدای پېژندو، د خدای د ځانګړو اوصافو پر پوهېدو او په ذکر یې درملیږي او رغېږي. دا چار په حکومتي او وګړیزو مقامونو کې په یو ډول روان دي.
د الله تعالی پر وحدانیت اعتراف له یوه پلوه د عملي حکمت برخه ده
نوځکه د خدای د وحدانیت منل له یوه اړخ د عملي حکمت د آرونو ځنې یوه برخه ده او خدای هم په قرآن کې پردې مانا ټینګار کړی دی:
((لاَّ تَجْعَل مَعَ اللّهِ إِلَهًا))[117]
((د الله په شتون کې، بل پر خدایي مه نیسئ.))
دا چار یوازې د خدای درګاه ته په درناوي، سجدې او دعا کې نه رالنډېږي. علي(کرم الله وجهه) د پېغمبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) د رالېږلو او بعثت په فلسفه کې وایي، خدای محمد(صلی الله علیه وآله وسلم) راولېږه:
ليخرج عباده من عبادته عباده الى عبادته و من عهود عباده الى عهده و من طاعته عباده الى طاعته و من ولايه عباده الى ولايته = چې خپل بندګان د بندګانو له نمانځنې خپلې نمانځنې او د بندګانو له ذمه وارۍ خپلې ذمه وارۍ او د بندګانو له طاعته خپل طاعت ته او د بندګانو له ولایته خپل ولایت ته راولي[118].
نوځکه خدای توږنه، په دې ټولو بڼو کې شونې ده. البته د خدای توږنې خورا ساده ډول، بوتګري وه؛ خو په دنیا کې پېچلې مرتبې یې هم پرېمانه شته. یوه مرتبه یې داده چې څوک ادعا وکړي حق لري؛ خو مکلفیت نلري، یا څوک ادعا وکري، چې د نړۍ او تاریخ مسوولیت ورتر غاړې شوی، چې له بېخه یې سم کړي؛ یا څوک داسې کړلارې جوړې کړي چې عملي کولو ته یې بې نهایت قدرت او معلوماتو ته اړمن دی.
اوس بېرته د علي(کرم الله وجهه) وینا ته راګرځو چې یې ویلي:
(( زړه دې د خدای په یاد اباد کړه، تیاره نفس دې د حکمت په رڼا رڼا کړه))
او ددې حکمت په سر کې، هماغه څه دي چې خدای په قرآن کې راوړي: « د الله په شتون کې، بل په خدایي مه نیسه))
دا کلام، ټولو انسانانو ته باخبري ورکوي، چې تل لټه وکړئ او ووېنئ چې څوک د خدايي مدعیان دي، دوی مه بولئ او په خپل برید کې یې د انسانانو په ځای کې کېنوئ.
((وَاتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِّيَكُونُوا لَهُمْ عِزًّا[119] = او (کافرانو) د خداى پر ځاى ځان ته معبودان ونيول، چې ګنې د درنښت او اعتبار لامل يې شي (څومره ناوړه ګومان !)
كَلَّا سَيَكْفُرُونَ بِعِبَادَتِهِمْ وَيَكُونُونَ عَلَيْهِمْ ضِدًّا[120] = هېڅكله (داسې نه ده !) ژر به (معبودان) له نمانځنې یې نټه (انکار) وکړي او پرخلاف به يې شي
د پورته آیتونو په تفسیر کې امام صادق (رح) ویلي:
(( ليس العباده هى السجود و الركوع. انما هى طاعه الرجال. من اطاع المخلوق فى معصيه الخالق فقد عبده = دلته له عبادته مطلب سجدې او رکوع نه؛ بلکې د خلکو طاعت دی، څوک چې له مخلوقه په لاروۍ، له څخه خالق سرغړونه وکړي؛ نو مخلوق نمانځلی دی.»[121]
له خدایه غواړو چې پېر مو یوازې په خپل طاعت او چوپړ کې تېر کړي.
د الله تعالی ذکر
حضرت علي (کرم الله وجهه) وايي:
((زړه دې د خدای په یاد اباد کړه))
زړه په وحدت موندو او له تفرقې او خپاره واره کېدو په خلاصون ابادېږي. د زړه ابادۍ ته بېلابېل شریکباڼي باید ورځنې وشړو او یوازې یوه مالک ته یې وروسپارو، چې یوازې همده ته پازوال وي. د قرآن د تعبیر او بېلګې له مخې:
((ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَّجُلًا فِيهِ شُرَكَاء مُتَشَاكِسُونَ وَرَجُلًا سَلَمًا لِّرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلًا[122] = خداى يوه بېلګه راوړي: يو سړى دى، چې څو تنه يو له بل سره ناسازه پرې شريكباڼې دي (او هر يو يې يو كار ته ګوماري) او (بل) سړى دى، چې يوازې د (يو) تن په واك كې دى؛ايا دا دواړه يو شان دي.))
خدای د دوه ډوله انسان بېلګې راوړي: یو هغه انسان چې بېلابېل شریکباڼي ترې راتاو دي او هر یو څه ترې غواړي؛ او بل هغه انسان، چې یوازې یو تن ته مسؤول دی، نه دا له چا سره څه کار لري او نه له ده سره. ایا دا دواړه انسانان چې یو يې لانجمن او بل یې خاطر جمع دی، یو له بل سره مساوي او یو رنګ دي؟ د الله نمانځنه، له الله سره شریک نه پیدا کول، بې له الله بل نه رابلل او بې الله ته سجده نکول د حکمت لاندې باندې او سر او بېخ دی. موږ انسانان نړۍ ته د بندګۍ کولو لپاره راغلي یو، نه خدایې کولو ته. د انسانتوب شرط، بنده توب دی او د دیانت زڼی، په واقع کې عبودیت او نمانځنه ده. یو دین هم – که حق وي یا باطل – له عبودیت او نمانځنې تش نه دی. هر ځای چې یو دین وي، نمانځنه هم شته، ان په باطلو او شرک ډولو ادیانو کې هم دعا او نمانځنه شته؛ خو په حق ادیانو کې، انسان د حق قبلې ته ورسېخوي او یوازې ده «الله» لمانځنه، ژوره مانا لري. دا مانا له یوې لوري خدای ته راجع کېږي، چې معبود دی او بلخوا انسان ته چې عابد دی. له لومړي پاره، دلیل دادی، چې یوازې یو خدای (الله) شته، چې نمانځوړ دی، ټولې چارې ده ته وررسي او ګردې قواوې او روزۍ ترې سرچينه اخلي؛ خو له دویم پاره، چې بنده ته راجع دی، په دې مانا دی چې بنده، بنده دی او خدای نه دی او بیخي پر خدایي مسند پښه نه ورږدي. په نظر او خبره کې ددې ساده عبارت منل او تصدیق، اسان دي؛ خو په عمل کې یې تصدیق او تشخیص خورا ستونزمن دی.
په نوې نړۍ کې د شرک پېچلې بڼې
بوتپالي او شرک څېرې اړوي او کله له اوچت ظرافت او انتزاعیته برخمنېږي. کله چې بوت د یوې ډبرینې مجسمې په بڼه وي، تشخیص یې ستونزمن نه دی؛ خو چې انتزاعي، معقول او نامحسوس اړخ یې خپل کړ، تشخیص یې ستونزمنېږي. په همدې دلیل، شرک په ډېر ظریف ډول د انسانانو په عقلي او عملي ژوند کې سوړه کوي او انسانان باید په هر پېر کې له دې چاره باخبره او ځانونه دې ترې بچوي او ځان ته، له سره د شرک مصادیق په نښه کړي او په تېره په نړۍ کې چې واړه او غټ خدایان توږل کېږي، ترې خبر او ځانونه دې ترې وساتي او سجده دې ورته نه کوي او د «الله» لمانځنه دې له «غیرالله» او نا خدایانو سره نه ورګډوي.
که کوم موجود په لاپو شاپو مدعي شو، چې د الله پاک د یو ځانګړي صفت خاوند دی؛ نو په الوهیت کې یې د تمې لاس وهلې او پر الهي مسند یې پښه ورايښې ده. په تېره کله چې یو شخص- حقیقي یا حقوقي – مدعي شي چې د حق یا د اخلاقو په ورهخوا مرتبه کې دی، په حقیقت کې د خدایۍ ادعایې کړې ده. دا ادعا په ډېره ظریف بڼه وي او له انظارو پټه پاتېږي.
زموږ په پېر کې څو ډوله خدایان په تېره د دولتونو او حکومتونو په جامو کې رابرسېره شوې دي. هغه دولتونو چې ځان تر حق ورهاخوا (فوق حق) او بلکې د حق سرچینه بولي، ځان ته په یو ډول خدایي قایل دي، هغه حکومتونه چې تشریع او تقنین یوازې د ځان بولي، ځان ته په یو ډول خدایي قایل دي.
زموږ په پېر کې، څه چې پېښ شوي، د خدای انکار نه؛ بلکې د بندګانو د بندګۍ انکار دی. البته دا دواړه چارې یو د بل ملازمې دي او هر لوري ته چې ورشو په نهایت کې به بلې ته هم ورورسو؛ خو کله پر یو لوري تر بل ډېر ټینګار کېږي.
د علم کلام په تاریخ کې دوه پېرونه
هو که د بشر عقلاني او کلامي ژوند ووېشو، په دوو پېرونو به ووېشل شي: اروپایي ټولنه، د روښانګرۍ تر لومړیو پېړیو، دیني وه؛ یعنې نېغ په نېغ د خدای د شتون یا نشتون پر سر خبرې کېدې.
یو خوا الحاد ډوله چغې وې او بلخوا مؤمن ډولي فریادونه ول. په هر ترتیب، څه چې د خبرې موضوع وه، د خدای شتون او وجود و. د بندګانو بنده ګي مفروض وه، یوازې د خدای د وجود په آر کې خبرې کېدې؛ خو له یو څه وخته راروسته، داچې شته یا نشته دا خبرې له منځه ولاړې یا کمرنګې او څنډې ته شوې، خو دا مساله په ټینګه اوڅار شوه چې انسان د خدای تر څنګ پاتېږي یا نه؟ د یو نوي فیلسوف په تعبیر ایا د بې نهایت او «با نهایت» راټولېدل شوني دي که نه؟ په رو رو دې ګروهې اهمیت وموند، که خدای لویی او ښه لویی کړو، په مقابل کې انسانان مو کوشني او ښه کوشني کړي دي؛ یعنې د خدای عزت مو د انسانانو په ذلت چمتو کړی دی؛ انسانانو ته وایو چې خدای ته سجده وکړئ ځان ته ذلت غوره کړئ او د جمال، جلال، عظمت او عزت اوصاف د خدای کړئ.
په واقع کې مساله د فلسفي او کلامي نفې او اثبات له بریده ووته او انساني اړخ یې خپل کړ. وویل شو چې انسان ددغسې خدای تر څنګ پاتېدای نشي؛ بلکې وځپل او له منځه ولاړ شي؛ نوځکه که داسې وي چې انسان خپل انسانیت ته دوام ورکړي، باید د خدای فکر او د خدای د شتون طرح یوې څنډی ته کړي. الحادي اګزیستانسیالیزم – هستیپالنه چې زموږ د پېر یو له فلسفي ښوونځیو ځنې دی، دقیقاً پر همدې دریځ دی. ددې ښوونځي د منځ ټکی او زڼی دادی چې خدای او انسان یو ځای کېدای نشي: یا خدای یا انسان؛ که خدای راننوځي، انسان باید ووځي، او که انسان پاتېږي؛ نو خدای باید وشړل شي، او دغسې وه، چې خدای له ډګره ووت.
دویم پیر: د انسانانو د بندګۍ نفې
په دې ډول ښوونځیو او افکارو کې، نېغ په نېغ د خدای شتون نه نفې کېږي؛ بلکې ړومبی د انسانانو بنده ګي نفې کېږي. ویل کېږی چې انسانان په بنده توب کې ضایع کېږي. نوځکه ددې تضییع مخنیوي ته، نباید خدای د بنده تر څنګ کېنوول شي، چې په دې توګه انسانانو ته ځای پیدا شي. د دوی له نظره کله چې دا لوی او ستر خدای له ټول علم او قدرت سره راننوځي، هېڅ موجود ته ځای نه پاتېږي او ټول باید ترې ځار شي. د بندګۍ حق او برید دادی «که هغه وي؛ هډو زه به نه یم» انسانان د خدای تر څنګه پر خپل نشتون ګواهي ورکوي. نوځکه دې ملحدو فیلسوفانو ددې مسالې حل ته، خدای نفې کړ، چې انسانانو ته ځای پرېږدي، چې د راوړاندې کېدو او ځان ښکاره کونې زمینه ورته چمتو شي، دا هم یو ډول شرک دی. په حقیقت کې داچې ویل کېږي باید د انسانانو انسانیت ته ځای ورکړای شي د خلکو خدایي کولو ته د لارې پرانستو یو بل تعبیر دی، نه د خلکو بنده ګي کول. د خدای تر څنګ، بنده توب ته ځای شته؛ خو خدایي ته نشته؛ نوځکه څوک چې د خدایي هوس کوي باید د ادیانو خدای وشړي، چې پرځای یې کېني، او دا د پېښې نچوړ دی.
نوځکه زموږ په پېر کې د الله له توحید او نمانځنې ویینه دوه څېرې لري:
ړومبی څېره داده چې الله یو او نمانځوړ دی. دویمه څېره داده، چې موږ انسانان بنده ګان او بندګۍ ته راغلي یو، نه خدایي کولو ته. البته زموږ په پېر کې دویمې څېرې ډېر اهمیت او جلالت موندلی دی (؛ خو) انسانانو خپل بنده توب هېر کړی دی. انسانان کله پر الله په عین ګروهې ښکاره کولو کې شرک ورسره کوي او تر څنګ یې ځان یو خدای نیسي. زموږ په وخت کې د شرک له لامله د زړه ویجاړېدل او د خدای هېرولو په پار د زړه تیاره کېدل یو خطر دی چې انسانان ګواښي. د ادیانو یو له تلپاتې پېغامونو ځنې دا و، چې د «الله» نمانځنه هېره نکړئ. د خدای پر وړاندې تذلل او بندګی تل یو ښه چار دی، چې دا د پېغمبرانو د پېغام لویی او آریز زڼی دی.
عبدالرحمان بابا وايي:
ژوندی ځان په ځمکه خښ کړه لکه تخم
که لویي غواړې د خاورو په مقام شه
ز خاك آفريدت خداوند پاك پس اى بنده افتادگى كن چو خاك
عبدى اطعنى اجعلك مثلى- او مثلى
زما بنده! هومره مې ونمانځه، چې په څېر مې شی یا مې بېلګه شې
دا قدسي حدیث: «بنده مې د نوافلو او مستحباتو له لامله داسې ځای ته وررسي، چې پرځای یې ورکېنم (چې) سترګې او غوږ یې شم؟
یا داچې:
ان الله خلق آدم على صورته
((خدای آدم پر خپله بڼه پیدا کړی دی.))
دا مشهور روایات دي او ډېری عارفانو پرې لاسوند کړی. له سموالي یا ناسموالي به یې تېر شو؛ خو ډېری عارفانو او مؤحدینو ترې ګټنه او استناد کړی دی، دوی له نظري پلوه ډېره هڅه کړې ده. او په عمل کې یې هم دا ډول روایات د خپل عمل او سلوک لارښود ګرځولي دي او دې مقاماتو او مراتبو ته یې په ورسېدو کې یو عمر تېر کړی دی.
خدای ته د انسان د تقرب په باب دوه بېلګې
مولوي بلخي ددې ډول روایاتو په څرګندنه کې، څو بېلګې راوړي دي: یو د هغې اوسپنې بېلګه ده چې د اور په بټۍ کې سره شوې او بله یې په نغري کې د خسو سېځل دي. په بټۍ کې د اوسپنې ټوټه، د اور اوصاف مومي، نه اور کېږي؛ خو د اور په څېر کېږي (اورینه کېږي).
شد ز رنگ و طبع آتش محتشم گويد او من آتشم من آتشم
آتشم من گر ترا شكست و ظن آزمون كن دست را در من بزن
آتشم من گر ترا شد مشتبه روى خود بر روى من يكدم بنه[123]
او البته مولوی روسته وایي، چې دا تمثیلونه هم روا نه دي.
آتش چه آهن چه لب ببند ريش تشبيه مشبه را مخند[124]
اى برون از وهم و قال و قيل من خاك بر فرق من و تمثيل من[125]
الله تعالی ته د بنده تقرب (ورنژدې کېدنه) له حق سره یې تړاو، له بل جنسه دی، بې څرنګوالي دی، د څرګندنې وړ ندی؛ خو په هر حال بنده دې مرتبې ته ور رسي.
د « بایزید» د شرع پرخلاف خبرې
د تصوف په تاریخ کې، ددې فرقې له ځینو بزرګانو او مشایخو داسې غونډلې – جملې رانقل شوي، چې د رعونت، لاپو شاپو، تکبر او ان د کفر بوی ترې راخېژي؛ خو صوفیانو یې مخونې ته پرېمانه هڅې کړې لکه مشهوره ده چې «بایزید بسطامي» ویلي و: سبحانی ما اعظم شأني، یا «لیس فی جبَتي سوی الله» « په جامو کې مې بې له الله بل څوک نشته». مولوی ددې څرګندنو په مخونه کې، یو داستان راوړی، چې شیخ عطار په تذکرة الاولیاء کې هم راوړی دی: د بایزید مریدانو ددې خبرو په اړه نیوکه پرې وکړه. ده هم دا تایید کړه، چې دا کفر ډولي خبرې دي او نباید وویل شي؛ نو که بیاځلي دا خبرې مو رانه واورېدې، ومې وژنئ ځکه وژنه به مې واجب شي. خو بیاځلي په بې خودۍ کې دا خبرې کوي او مریدان په چړو برید ورباندې کوي.
مست گشت او باز از آن سغراق زفت آن وصيتهاش از خاطر برفت
نقل آمد عقل او آواره شد صبح آمد شمع او بيچاره شد (…)
خو د چړو ګوزار اغېز ورباندې ونه کړ؛ بلکې چړو د مریدانو بدنونه څیرې کړل.
چون هماى بى خودى پرواز كرد آن سخن را بايزيد آغاز كرد
عقل را سيل تحير در ربود ز آن قوىتر گفت كاول گفته بود
نيست اندر جبهام الا خدا چند جويى بر زمين و بر سما
آن مريدان جمله ديوانه شدند كاردها در جسم پاكش مىزدند[126]
په نهایت کې مولوی د بایزید ددې خبرې په مخونه کې وایي، بایزید ددې خبرې د کولو پر وخت، بایزید نه و، بل چا یې په خوله خبرې کولې.
شیخ شبستري هم په دې هکله وایي:
روا باشد انا الحق از درختى چرا نبود روا از نيكبختى
موسی(علیه السلام) په بېدیا کې او له شیعب (علیه السلام) څخه په راستنېدو کې، یوه ونه ولیده چې اور ورباندې بل و، په ونې پسې ورغی او ونې ورته وویل، ای موسی زه «الله» یم. شیخ شبستري وایي، ونې خو نه ویل چې زه الله یم، په واقع کې خپله الله ویل، چې زه الله یم؛ خو دا خبره د ونې له اړخ د موسی(علیه السلام) غوږونو ته وررسېده. مولوی هم همدې مضمون ته ورته یو مثال لري، وایي، څوک چې پېریانی شي، په دې حالت کې داسې خبرې کوي چې خلک یې په خبرو نه پوهېږي، بلکې خبرې یې د پېري بولي.
چون پرى غالب شود بر آدمى گم شود از مرد وصف مردمى
هر چه گويد آن پرى گفته بود زين سرى ز آن آن سرى گفته بود
چون پرى را اين دم و قانون بود كردگار آن پرى خود چون بود؟
اوى او رفته پرى خود او شده ترك بى الهام تازى گو شده[127]
داچې پېری پر انسان دغسې تسلط لري، د پیري خدای خو په «طریق اولی» پردې کار وسمن دی.
گر چه قرآن از لب پېغمبرست هر كه گويد حق نگفت او كافرست[128]
هو خبره د خدای خبره ده؛ خو د پېغمبر له خولې یا بایزید له خولې تر غوږه کېږي. کله چې ویینه نازک مطلب ته ور رسي، مولوی د خپل معمول دود له مخې خبره ژوي او ډېره څرګندنه روا نه ویني.
لب ببند ار چه فصاحت دست داد دم مزن و الله اعلم بالرشاد
بر كنار با مى اى مست مدام پست بنشين يا فرود آ والسلام[129]
موږ بې له دې چې ددې ډول داستانونو په اړه قضاوت وکړو، همدومره رایادوو، چې زموږ د عارفانو او صوفیانو د فرهنګ او فکر په تاریخ کې، دا ګروهه شته چې بنده داسې یوه ځای ته وررسي، چې خدای پکې تجلَی کوي او خپله ژبه کوي یې او په پایله کې د بنده په خوله داسې خبرې راځي چې په عرف کې کفر ډولي ګڼل کېږي؛ خو په واقع کې عین حق او توحید وي.
ایا خدای ته د انسان ورته کېدنه د بندګۍ له شان سره سمون لري؟
اوس پوښتنه داده چې ایا خدای ته ورنژدې کېدنه یا خدای ته ورته کېدنه له دې خبرې سره – چې زموږ د انسانانو شان یوازې او یوازې بنده ګي ده – د یو ځای کېدو وړ ده؟ له خدای سره ورته والی په څه مانا دی او دا مانا د انسانانو د بندګۍ له نه سلبېدوني شان سره یوځای کولای شو؟ یا داچې یو ترې ورځار کړو؟
خدای ته تقرب د عبودیت په سیوري کې حاصلېږي
حقیقت دادی چې دا دوه مقولې پوره یو له بل سره سازګارې دي. یوازې کافي ده، چې ددې قضایاوو دقیقه مانا په پام کې ونیسو. دلته یو اصلي او ساده ټکی شته، چې نباید هېر شي: «د خدای په څېر کېدنه» یا په شرعي او دیني ډېر سم تعبیر « خدای ته ورنژدې والی»، یوازې د عبودت په سیوري کې حاصلیږي. د منځ ټکی دادی، هغوی چې ښه بندګان دي، ښه ورنژدې دي. هغوی چې ډېر عبادت کوي، دې مقام ته د وررسېدو ډېره وړتیا پیدا کوي. په کافي کې له امام هادي (رح) له یوه لاروي روایت شوی چې ویې ویل: پر هغه ورځ چې امام جواد وفات شو او امام هادي په باطن کې د امامت منصب ونیو، امام هادي مې ولید ویې ویل: «انا لله و انا الیه راجعون = موږ د الله یو او پر لور یې ورتلونکي یو». نن ابوجعفر ومړ ( په هغه زمانه کې امام جواد په بغداد کې او امام هادي په مدینه کې و) ورته مې وویل، له څه پوه شوې؟ راته یې وویل:
لانه تداخلنى ذله لله لم اكن اعرفها
د خدای په اړه مې (داسې) ذلت، عاجزي او خضوع وننګېرله، چې تر اوسه مې تجربه کړې نه و[130]»
یعنې کله چې امام امامت ته وررسي، د خدای په اړه یې ذلت، خضوع او عاجزي ډېرېږي.
پېغمبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم)؛ خورا مقرب بنده
پېغمبر(صلی الله علیه وآله وسلم) د خدای له ډېرو ورنژدې بندګانو څخه و او کوم رسالت چې ورکړای شو د وړتیا په رڼا کې یې و؛ خو هېر مو نشي چې دا وړتیا یې د عبودیت په سیوري کې پیدا کړه. تل ګواهي ورکوو چې « اشهد ان محمداً عبده ورسوله = ګواهي ورکوو چې محمد د خدای بنده او استازی یې دی». دا یوه لویه ګواهي ده. ګواهي ورکوو، چې د اسلام ستر پېغمبر(صلی الله علیه وآله وسلم) په لومړۍ درجه کې د خدای بنده دی او د همدې بندګۍ پر بنسټ یې د رسالت وړتیا ومونده. نوځکه انسانان د ډېرې بندګۍ په سیوري کې خدای ته ورنژدې کېږي. کله هم د هېڅ عارف او سالک په خیال کې نه تېرېږي چې بنده د بندګۍ له بریده ووځي، چې د خدایي یا له خدای سره د برابرۍ لاپې وکړي.
د الهي قرب مقام تلپاتې تضمین نلري
همداراز پردې ټکي ورزیاتوم، چې دې لوړو مقاماتو ته وررسېدنه کله هم چا ته کوم تضمین شوی مقام نه ورکوي. د خدای ګرد بندګان، ان د مراتبو له مخې د قرب په اوچتو مقاماتو کې، په «خوف و رجا» (ډار او هیله) یا په «قبض او بسط» (تنګۍ او پراخۍ) کې اوسېدل.
د بلعم باعور داستان:
قرآن هم په ځیرنه همدا مانا رازده کوي. په قرآن کې له یوه « مستجاب الدعوة» عابده یادونه شوې چې مفسرانو یې نامه «بلعم باعوراء» کښلی دی. خدای یې په اړه وایي:
((آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا[131]))
(( خپل آیتونه مو ورکړي وو))
یعنې نوموړی د کرامت خاوند و او خدای ته ډېر ورنژدې و؛ خو په خوندي او امن مقام کې ناست نه و؛ یعنې شیطان ورسره و؛ داسې چې کرامت او مقام یې ترې واخست، او له خپله مقامه راوپرځاوه، چې خدای یې په اړه ویلي:
((فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ))[132]
نوځکه بنده چې هرې مرتبې ته ورپورته شوی وي، همدغسې د ښویېدنې پر پاڼ ولاړ دی، هډو هیچا ته خوندي مقام ورکړای شوی نه دی او دا البته د بندګۍ غوښتنه ده؛ نوځکه تقرب شته؛ خو ددې تقرب واګې د خدای په لاس کې دي.
خدای تعالی خپل ګران استازي ته ادب ورکوي
په قرآن کې د اسلام پېغمبر (صلی الله علیه وآله وسلم) ته عبرتناک خطابونه راغلي لکه:
((وَلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ =[133] او په يقين چې تا او تر تا مخكې پېغمبرانو ته وحې شوې ده: كه شرك دې وكړ؛ نو (ټول) كړه دې تباه كېږي او هرومرو به له زيانمنو ځنې شې.))
ویلي یې دی، چې یو عارف دا آیت واورېد، ویې پوښتل:
اهكذا يخاطب الاحباب؟
دوستانو ته هم دا ډول وینا کوي؟
دا ادبوونکی لحن نه تضمینتوب او نه خوندیتوب راښیي یعنې انسان تر هر مقامه چې پورته ولاړ شي، همدغسې بشر دی، خوندي نه دی، د خدای مرستی او تسدید ته اړمن دی.
په الحاقه سورت کې هم راغلي، چې خدای وایي:
((وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ [134]= او كه له ځانه یې څه خبرې راپسې جوړې کړې وای))
((لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ[135] = هرومرو په زور مو نيوه،))
((ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ[136] = بيا به مو ښهرګ يې ترې پرې کړى واى!))
د قرآن په بل ځای کې خدای پېغمبر(صلی الله علیه وآله وسلم) ته وایي:
((وَإِن كَادُواْ لَيَفْتِنُونَكَ عَنِ الَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ لِتفْتَرِيَ عَلَيْنَا غَيْرَهُ وَإِذًا لاَّتَّخَذُوكَ خَلِيلًا[137] = او نژدې وه، چې دوى دې (پخپلو وسوسو) له موږ درلېږلې وحې واړوي، چې بل څه راباندې وتړې؛ نو هله يې په دوستۍ نيولې.
((وَلَوْلاَ أَن ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدتَّ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئًا قَلِيلًا[138] = او كه ته (پر حق) مو ټينګ كړى نه واى (او د عصمت د مقام په رڼا كې له بېلارۍ خوندي شوى نه وې؛ نو) نژدې وه، چې لږ څه به ورمات شوى وې.))
((إِذًا لَّأَذَقْنَاكَ ضِعْفَ الْحَيَاةِ وَضِعْفَ الْمَمَاتِ ثُمَّ لاَ تَجِدُ لَكَ عَلَيْنَا نَصِيرًا[139]= كه داسې شوې وای(؛ نو) هم په ژوند کې او هم په مرګ کې مو[د مشرکانو د سزاګانو] دوه ګرایه عذاب درڅکه او زموږ پر وړاندې دې کوم مرستندوی نه مونده!))
دا هم خپل محبوب پېغمبر ته د خدای ادبونه ده. په قرآن کې دا ادبونې راغلي، چې ټول یې واوري او عبرت زده کړي. که دا پټې ادبونې وې، په قرآن کې نه راتلې او موږ یې نه محرمان کېدو. د خدای او خپل پېغمبر(صلی الله علیه وآله وسلم) ترمنځ یې ډېر څیزونه تېر شوي، چې موږ انسانان ترې ناخبره یو او ترې خبرېدای نشو. خو دا خبرې په قرآن کې په ډاګه راغلي او دا چار، له دې پلوه دی، چې موږ انسانانو ته رازده کړي، بنده چې تر هرې کچې پورته ولاړ شي، څومره چې خدای پر وړاندې محبوبیت او عزت ومومي، همدغسې بنده دی او همدغسې به د خدای ساتنې او پاسوالۍ ته اړمن وي.
((وَلَا يَمْلِكُونَ لِأَنفُسِهِمْ ضَرًّا وَلَا نَفْعًا[140]))
انسان د هېڅ څیز مالک نه دی او له هر اړخ پر خدای متکي دی.
له ام المؤمنین ام سلمه (رض) په یو معتبر حدیث کې روایت شوي چې یوه شپه یې حضرت رسول(صلی الله علیه وآله وسلم) په بستره کې ونه موند، او د ده په لټولو پسې شوه، تردې چې د کور په یوې څنډې کې یې وموند، چې لاسونه یې پورته نیولي او په ژړا د خدای درشل ته دعا کوي، چې یوه جمله یې دا وه:
اللهم و لا تكلنى الى نفسى طرفه عين ابدا
خدایه! د سترګو رپ هومره مې هم ځان ته مه پرېږده.
روسته ام سلمې وپوښت، تاسې خو خدای بښلی یاست؛ نو څنګه ډارېږې؟ ویې ویل: څه مې نه خوندي کوي.
خدای، یونس پېغمبر د سترګو رپ هومره پر خپل حال پرېښود او هغه پېښه ورپېښه شوه.[1]
نوځکه هلته چې ویل کېږي « یوه بنده خدای ته ورنژدې کېږي»، په دې مانا نه ده چې بنده، خدای کېږي؛ بلکې په دې مانا ده؛ چې خدای پکې ډېره تجلی کوي.
خدای ته د قرب ډولونه: نفلي او فرضي
زموږ عارفان خدای ته د ورنژدې کېدو په دوو ډولونو قایل شوي دي: نوافلي قرب او فرایضي قرب؛ یا نفلي قرب او فرضي قرب. په یوه قرب کې بنده په خدای کې فاني کېږي او په دې بل کې خدای په بنده کې تجلی کوي. په دواړو ډولونو کې، خدای د بنده پرځای کېني، نه داچې، بنده، خدای شي.
یوازې ددې دوو ډولونو توپیر په دې کې دی، چې په یوه کې یې ربوبي تجلی ده، او په بل کې په خدای کې د بنده فنا ده (د عارفانو په دقیقه مانا). هېڅ عارف نه انګېري چې انسان وکړای شي او مجاز وي، چې د خدای پر مسند پښه کېدي. په دې ټولو مواردو کې یوازې «الله» دی چې تانده او تازه تجلی مومي او ځان ډېر ښکاره کوي او بنده چې ځان ته په انګېرل شوي استقلال او خپلواکۍ قایل و، خوشې کېږي او رو رو دا موهومه خپلواکي ډېره څېروي او په خدای کې ډېر محو او فاني کېږي.
څه چې وویل شو، له جمعي پلوه نور اړخونه او احکام لري.
په قرآني فرهنګ کې د «عبد» او «عبادت» مانا
کله چې یو وګړی په یو شمېر خلکو کې مقام لري، خدایي کول بله مانا مومي.
په قرآن کې د «عبد» او «عبادت» د اصطلاحاتو مشتقات د درې سوو ځلوو په شاوخوا کې راغلي دي. په عربو کې د «عبد» کلمه دود وه او قرآن هم کارولې ده. د هغه وخت فرهنګ او په لاروی یې د عربانو فرهنګ یو مریینه منوونکی فرهنګ و. ښایې نن د «مریي» یا «بنده» د کلمې مانا سمه ونه موندل شي؛ ځکه زموږ په وخت کې مریتوب منسوخ او لغوه شوی دی؛ یعنې لږ تر لږه په ظاهر سترګو هغه تړاو چې مولا یا ارباب له خپل مریي سره درلود او کوم مالکیت یې چې د ده په اړه ننګېره او هم کوم ذلت چې یو انسان د بل پر وړاندې درلود، لېدای نشو. که مریتوب هم وي خورا انتزاعي او ډېر نامحسوس دی.
اسلام پخپله نه د مریتوب بنسټګر و او نه یې دودوونکی او هڅوونکی؛ خو په هغه پېر کې، مریتوب دود او غالب و؛ نوځکه په قرآن کې د هغې زمانې د اصطلاحاتو فرهنګ کارول شوی (دغسې ددې ملاحظاتو په څېر سوداګریز نظام او په اړه یې اصطلاحات هم په قرآن کې د څېړنې وړ دي). په قرآن کې د «عبد» اصطلاح د زمانې د مریتوب له فرهنګه اخېستل شوې ده او هم د یو انسان پر وړاندې د بل انسان د مریینې پر مانا کارول شوې ده او هم د خدای پر وړاندې د انسان د مریي او بنده ګی په مانا. په عین حال کې په قرآن کې د «بنده» کلمه یوه ښه کلمه ده؛ یعنې څوک چې واقعاً د خدای بنده وي او په دې عبودیت ګروهن وي، خدای یې سخ، تحسین او تقدېر وي.
خو دا تعابیر چې د هغه پیر د اعرابو په فرهنګ کې دود ول، په الهي کلام کې تلطیف ښکلي او زړه راښکوني شوي دي؛ یعنې د عامه کارونې له کچې ډېر اوچت شوي او یوې مانېزې فضا او تشیال ته ورننوتي. د «عبد» او «عبودیت» اصطلاحات هم په دې چار کې رانغښتې دي. په تېر فرهنګ کې «مریتوب» ځانګړې مانا درلوده له ځانګړنو یې دا وه، چې په مریانو کې وده او غوړېدا نه انګېرېده، او تر ټولو ورهاخوا، د ارباب او بنده ترمنځ مینه ناشونې وه او د مریي د انساني وګړې په سپکاوي او تحقیر پسې پرېمانه افتونه رادبره کېدل.
ارواښاد اقبال لاهوري د مریتوب او ناوړه اغېز په اړه یې ډېرې پیاوړې خبرې لري. د بېلګې په توګه وایي:
آدم از بى بصرى بردگى آدم كرد گوهرى داشت ولى خرج قباد و جم كرد
يعنى از خوى غلامى ز سگان پست تر است من نديدم كه سگى پيش سگى سر خم كرد
یو له دلایلو چې لامل شو چې په لویدیځ کې یو شمېر فیلسوفان د ځینو ادیانو پر وړاندې راپاڅي، دا و، چې ویل یې، په دې ادیانو کې د خدای او انسان تړاو د ارباب او ولس (رعیت) تړاو دی او یو انساني او زړه راښکونی تړاو نه دی. هګل د یهودي دین پر وړاندې همدا خبره درلوده. د هګل په ګروهه په یهودي دین کې د انسان او خدای تړاو د عبد او مولا یا مریی او مریوال تړاو او بنده د خدای پر وړاندې یو ډېر ذلیل او ناڅیزه موجود دی او خدای هومره هسک ناست دی چې په مطلق ډول د انسانانو له لاسرسي وتلی دی. د خدای او انسان ترمنځ دغسې تړاو چېرې انسان ته د رغاونې ونډه لوبولای شي؟
حقیقت دادی چې د ځینو فیلسفوفانو خدای هم همدغسې دی. د بېلګې په توګه د ارسطو د ښوونځي یا د لرغوني یونان د ښوونځي خدای، د مریوالو اربابانو له جنسه دی او له انسانو سره تریخجن او ضد انساني تړاو لري. هو هګل او په څېر یې ګروهن ول، کوم خدای چې د یهودو شیخان معرفي کوي، یو تریو ټندی خدای دی او له انسان سره یو ډېر ناانساني تړاو لري؛ نوځکه زړه راښکونی او نمانځوړ نه دی؛ نو هګل په همدې دلیل د یهودیت تر خدایه د مسیحیت خدای ته ترجیح او غوراوی ورکوي او ویل یي چې د مسیحیت خدای د مینې خدای دی، مینوال دی او له انسانانو سره انساني اړیکه لري د انسان لاسنیوی کوي، نژدې دی، د مینې وړ او نمانځوړ دی.
دیني فکر ته د عارفانو مهمترین چوپړ: خدای مینناک دی
په اسلامي فرهنګ کې د عارفانو یو له مهمترینو چوپړتیاوو همدا وه چې یې رازده کول خدای مینناک دی. البته دوی په دې اړه مازې د اسلام له ښوونو الهام اخستی؛ خو دا مانا یې ډېره پرانستې او سپړلې ده. دا یوه ستره راسپړنه وه. هېڅ ارباب او مریوال د دوستۍ نه دی، یوازې د کرکې وړ دی؛ خو په اسلام کې د بنده او خدای ترمنځ اړیکه، یوه له ولایته او مینې ډکه اړیکه ده. تردې چې په حدیث کې راغلي:
الدين هو الحب و الحب هو الدين[141]
دین خو مینه ده او مینه دین دی
البته خدای له یوه لوري ولي دی؛ یعنې دقیقاً له بنده سره د مولا او عبد اړیکه لري، د بنده هرڅه له همده دي او بنده په هېڅ ډول پر وړاندې یې استقلال او خپلواکي نلري؛ نوځکه په یوه مانا بنده په خدای کې محو دی؛ خو بلخوا بنده یو موجود دی، ددې وړ دی چې له خدای سره دوستي وکړي. هغه خدای چې د مولویَت په مقام کې له بنده تردې بریده واټن نیسي او د مینې په مقام کې تردې کچې را نژدې کېږي. له خدای سره د بنده دا دوه ګونې اړیکه – که بنده یې وساتلای شي – یو خورا اعجاز ډولی تړاو دی؛ یعنې که بنده وکولای شي، چې په عین حال کې د خدای د احتشام (جلال، ستریا) په ساتنې سره ورنژدې شي، د بندګۍ لوړ مقام ته ورنژدې شوی دی.
نوځکه په قرآن کې که څه د «عبد» او «عبودیت» اصطلاحات د هغې زمانې د مریتوب له فرهنګه اخستل شوي؛ خو دې اصطلاحاتو په قرآني قاموس کې یو سرباندې – فوق العاده مانیزه ښکلا، تلطیف او تصعید پیدا کړی او د مینې له مالګې سره ګډ شوي، داسې چې د مریتوب ناانساني او ضد انساني منځپانګه ترې پوره څنډل شوې ده. البته په دې ځانګړنې بنده، بنده پاتېږي؛ یعنې پردې آر همدغسې ټینګار او تاکید دی چې بنده، بنده دی او کله هم داسې یوې مرتبې ته نه وررسي چې له خدایه ګیله وکړي یا داچې د کوم مرتبت دعوا وکړي او د رعونت اظهار وکړي.
بنده څومره چې د مینې په مقاماتو کې پورته وخېژي؛ بیخې به دې برید ته ونه رسي. له رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) یو روایت نقل شوی ( د لاسوند له سموالي او ناسموالي په یې تیر شو) چې د یو شمېر مسلمانانو فکري لاسوند و او د دوي په فکري او سلکوي حیات کې ورننوتی دی. له پېغمبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) یې روایت کړی، چې ویې ویل:
رحم الله اخى عيسى كان عينه اليسرى عمياء، رحم الله اخى موسى كان عينه اليمنى عمياء. انا ذو العينين:
خدای دې زما پر ورور عیسی ولوریږي، کیڼه سترګه یې ړنده وه. خدای دې زما پر ورور موسی ولورېږي، ښی سترګه یې ړنډه وه؛ خو زما دواړه سترګې بینا او لیدونکي دي.
کومو مشرانو چې دا خبره روایت کړې دا مانا یې ترې اخستې، چې د عیسی نبي په ښوونځي کې پر مولویت سترګه ورتړل شوې ده او په بل کې پر مینې ور بنده ده؛ خو د اسلام د پېغمبر په ښوونځي کې سترګه په دواړو ماناوو پرانستې دي؛ یعنې خدای له یوه لوري مولا دی او له بل لوري د یو معشوق په لطافت او د یو دوست په صمیمیت یو څوک دی. په بله وینا خدای له یوه پلوه دومره انسانانو ته ورنژدې دی، چې په خپل څنګ کې یې ویني او له بل لوري دومره لرې دی چې بیخي یې په خیال کې انځورولای نشي چې پر مسند به یې پښه ورکېدي.
له خدایه ډار او ورسره مینه کول د خدای د بندګۍ لازمه ده
د بندګی لازمه داده چې انسان ددې اړیکې دواړه لوري وساتي او د ډار او مینې په دوو پړیو د خدای لوري ته وغځول شي.
كن ذا قلبين، قلب تخاف به الله خوفا لا يخالطه تفريط و قلب ترجو به الله رجاء لا يخالطه تغرير.[142]
د دوو زړونو خاوند اوسه، ډارېدونکی زړه او هیلمن زړه، بې تفریطه ډار او بې غروره هیله.
د اسلامي تاریخ په فرهنګ کې مو داسې مشران درلودل، چې سراسر له خدایه ډار وو؛ یعنې حضرت حق په خپل مولویت داسې تجلی ورته کړې وه، چې له خوشحاله زړونو یې یو بڅری پاتې نه و. دوی ډارن زاهدان ول، چې په سراسر ژوند کې د ناوړه عاقبت له ډاره اندېښمن وو او سوچ یې کاوه چې هسې نه جبار خدای یې داسې محکوم او په اور کې وغورځوي، چې په خورا ذلت او بېچارګۍ کې به د لږ څه اقدام وس هم نه لري.
بلخوا داسې بندګان هم ول، چې د خدای مینې یې زړونه دومره خړوب کړي ول، چې کله یې بې پروایانې کولې او په ظاهره د خدای د طاعت له لارې وتل. ددې دواړو ترمنځ جامع او راټولوونکي مو لږ درلودل.
((رابعة عدویَه)) له نادره ښځو ده چې د اسلامي تاریخ په فرهنګ کې په عرفان مشهوره ده او د دې طریقت له مشرانو شمېرلېږي. داسې چې د «حسن بصري» په څېر کسان به ورتلل او درسونه بې ترې زده کول. رابعه خدای ته به خطاب کې دا ښکلي بیتونه لري:
احبك حبين حب الهوى و حبا لانك اهل لذاكا
فاما الذى هو حب الهوى فشوقى بذكرك عمن سواكا
و اما الذى انت اهل له فكشفك لى الحجب حتى اراكا
فلا الحمد فى ذاولا ذاك لى و لكن لك الحمد فى ذاوذاكا
یعنې خدایه! په دوو دلایلو راته ګران یې، یو داچې درباندې میینه یم او بل داچې ته خپله داسې یې چې مینه درسره وشي. په نهایت کې هم پایله اخلم چې په دې دواړو چارو کې منت ورباندې نږدم او په دواړو مواردو کې بیا هم باید وستایل شې؛ ځکه دواړه دې لورنې دي، هم دې زما زړه وړی او هم زړه وړوونکی یې. د بندګۍ شان دادی چې بنده د خدای په وړاندې د خپلواکۍ نشتون اعلان کړي او هر څه د خدای له لوري وویني او سراسر وجود یې د حق مینې رانغښتی وي.
عارفانو په سمه موندلې وه، چې د مینې پر سپرلۍ د ډار تر سپرلۍ ګړندي ځغلېدای شو[2]:
در ره معشوق ما ترسندگان را كار نيست جمله شاهانند آنجا، بندگان را بار نيست
گر نهى پرگار بر تن تا بدانى حد ما حد ما خود اى برادر لايق پرگار نيست[143]
ډارن دې بارګاه ته لار نلري، مینوال یې ښه تیز ځغلوي.
زاهد با ترس مىتازد به پا عاشقان پران تر از برق و هوا[144]
او عارفانو دا ټکی هم سم موندلی و، چې عشق د خدای ځانګړنه ده، د بنده نه ده.
عشق وصف ايزدست اما كه خوف وصف بندهى مبتلاى فرج و جوف[145]
هو، دا ټکي موندنې زموږ د عزتمنې عرفاني اندنې راسپړنې وې، چې د خدای او بنده ترمنځ د واقعي تړاو مخ پرانستنه کوي. خو تل له بندګانو ددې دوو مقامونو یو ځای کېدنه غوښتل شوې ده. د مولویت پر وړاندې اطاعت حق دی. بندګان باید بې ګړ پړه د خدای فرمانونه ومني. دا منل خدای ته د بنده د محبوبیت لاملېږي؛ ځکه د بنده د عاجزۍ نښه ده. مینه کله هم د نمونځ، روژې، اودس او نورو عملي احکامو ځای ډکولای نشي. مینه ددې چارو ورهاخوا ده، مینه او محبت پردې ټولګه ورزیاتېږي او بنده چټک د خدای لوري ته وربوځي او ددې پرځای چې حامل وي، محمولوي یې:
اوس پوښتو چې عبودیت چېرې د جمعي چارو په ډګر کې ښکاره کېږي؟
عبودیت د جمعي ژوند په ډګر کې
په ځواب کې باید ووایو چې انسانان په جمعي چارو کې هم اړمن دي، چې د خدای پر وړاندې د خپلې بندګۍ په ځانګړنې پوره پوه شي او په عمل کې یې پلې کړې. د انسانانو حکومت او واکمني باید د بندګانو حکومت وي نه د خدایانو. ژوند او قضاوتونه یې باید د بندګانو ژوند او قضاوتونه وي نه د خدایانو.علم، صنعت، سیاست او ګردې چارې یې باید د بندګۍ ځانګړنې ولري. بنده چې وګړې وي، یو حکم لري او چې له نورو بندګانو سره تړاو ومومي او جمعي معیشت رادبره کوي؛ بل حکم لري. له دې دواړو په هر یوه مقام کې، بندګي او ادب یې ځانګړې غوښتنه لري. د خدای پر وړاندې د بندګۍ د ادب غوښتنه دا ده چې انسان «غیر الله» ونه بلي او بل پر خدایي ونه پېژني او د حق تعالی تقرب ته د بندګۍ له لارې ښه ډېره هڅه وکړي او البته بدله یې هم له خدایه واخلي. د بندګۍ شرط دادی، چې انسان ځان خدای ونه ګڼي او د خپلواکۍ خبرې دې نه کوي او د خدای پر وړاندې خپله نیستي او فقر له یاده و نه باسي. څه یې چې په دیني اخلاقو کې قناعت ډوله ژوند ورته ویلی د طبیعت پر وړاندې د بندګۍ د ادب غوښتنه ده او څه یې چې پر خلکو د تواضع او شفقت په نامې زده کړي، د نورو بندګانو پر وړاندې د بندګۍ غوښتنه ده.
د نورو بندګانو پر وړاندې د بندګۍ شان دادی چې بنده پر ځان سخته تېره کړي، چې نورو ته اساني او سوکالي ورچمتو کړي او په هر تصرف کې ځان ته اجازه ورنکړي. په نوې نړۍ کې د بشر له ستونزو یوه یې دا ده چې انسانان د طبیعت پر وړاندې خدایي کوي نه بندګي؛ یعنې ځان مالک او طبیعت خپل مملوک ګڼي او ګروهن دي چې اجازه لري له دې ملک سره څه چې غواړي وکړای شي ویې کړي او دا یوه لویه ستونزه ده. دا دودېز او واکمن فکر لامل شوی، چې په نړۍ او ټولنېزو نظامونو کې یوه ناهمواري، کنډوکپرتوب او ناانډولي رامنځ ته شي او په رښتیا معلومه نه ده چې اوسنۍ نړی څنګه د دې شر له منګلولو خپل ګرېوان ایله کولای شي.
نوی انسان ځان په هر ډول تصرف کې مجاز بولي
خو ددې لید له عملي ستونزو په سترګو پټېدو، ښه ده چې لږ تر لږه له نظري پلوه ځان ته څرګنده کړو چې له کومې وضع سره مخامخ یو: له داسې کسانو سره مخامخ یو چې د خپل نفس پر وړاندې، د خلکو او طبیعت پر وړاندې د خدایي لاپې شاپې کوي؛ یعنې هم خپله ذاتاً د خدای پر وړاندې پخپله اتکا او نه خپلواکۍ باور نلري او هم پر نورو خلکو او طبیعت خدایي کوي.
نوځکه ژوند ددې استغناوو او استکبارونو په پار هغه څېره خپلوي، چې په اوسنۍ نړی کې مشاهده کېږي. له دې وضع د خوشې کېدو لار، د عبودیت غوښتنې ته ورستنېدل دي. دا یوه ناسمه خبره ده چې خدای نړۍ راته ایل کړې؛ نوځکه موږ انسانان مجاز یو، چې خپل شخصي ځواکونه او هم په طبیعت کې خدای ورایښيي ځواکونه، بې پروا او چټي وکاروو. دا ناسمه خبره کله کله له متدینینو هم اورېدلېږي.
قناعت د منندوینې لازمه ده
مخکې مو د قناعت په ویینه کې وویل، هغوی چې په نړۍ کې خدایي کوي، شاکر او منندوی نه دي. بنده باید منندوی وي. شکر او مننه د بندګانو ځانګړنه ده. بنده چې څومره خدای ته ورنژدې وي د پالونکي د نعمتونو پر وړاندې ښه منندوی دی. د نعمتونو پر وړاندې د شکر ایستنې غوره طریقه (په دقیقه مانا) د نعمتونو په باب قناعت کول دي. په همدې دلیل شکر د کفر پر وړاندې دی. کوم بنده چې شکر نه وباسي، هرومرو کفر خپلوي. شاکر د کافر پر وړاندې دی. البته سمه ده چې کفر کله د خدای په باب دی او کله یې د نعمتونو په اړه؛ خو دا ټکی د غور وړ دی چې په دې دواړو ځایونو کې له یوې کلمې ګټنه شوې ده؛ یعنې هم هغه چې د پالونکي نعمت ضایع کوي او هم هغه چې د خدای پر وړاندې سرغاړي کوي. دواړه د کفر په لقب ملقب دي. د نعمتونو پر وړاندې کفر خپلول؛ یعنې له دې نعمتونو سره د خدای په شان مخامخېدل، او خپل مطلق ملک یې ګڼل او بې له کومې ضابطې پکې تصرف کول.
له بل انسان سره د انسان اړیکه دوه ډوله ده: د بنده په څېر او د خدای په څېر.
انسان له نورو بندګانو سره دوه ډوله اړیکه ټینګولای شي: بنده وار یا د بنده په څېر انساني اړیکه، او خدايي اړیکه. خدایي اړیکه، د قرآن به تعبیر، استکباري اړیکه ده ، یعنې انسان ځان تر نورو غوره او نور د ځان پوروړي وګڼي او بې پاره ځان ته په ډېرو حقوقو او ګټو قایل وي او یوازې ځان حقوال او بې مکلفیته بولي. دا خدایي کول دي، او بندګان نباید یو له بل سره دغسې اړیکې ولري.
مذموم او بد تضادونه د انسانانو له بندګۍ سره ټکر لري؛ نه د باري تعالی له وحدانیت سره
په نړۍ کې دوه ډوله تضادونه شته: هغه تضادونه چې ښه او ممدوح (ستایل شوي) دي او هغه تضادونه چې بد او مذموم دي. مذموم تضادونه، په رښتینه کې په بندګۍ لرې کېږي. یعنې باید ووایو، داچې انسانان بندګان دي، نباید یو لړ تضادونو ته غاړه کېدي، داچې بندګان دي نباید دغسې یو پر بل لوړاوی پکې روان وي.
حقیقت دادی چې د توحید کلمې او د خدای د وحدانیت لازمه د نړۍ شکلي یووالی نه دی؛ بلکې انسانان داچې بندګان دي نباید ځان ته په یو لړ حقوقو قایل وي او نباید له نورو بې ځایه غوښتنې ولري. انسانان د خپلۍ بندګۍ په دلیل نباید ځانونه تر حق ورهاخوا وبولي او نباید قومیت د خپل هویت مقوّم وپېژني او نباید تاریخ د حق ورکوونکی وبولي. د مارکسیستانو خبره ځکه د بندګۍ ضد وه، چې ویل یې «تاریخ» پرولتاریا ته د حکومت او واکمنی حق ورکړی دی. فاشیزم هم روا نه ګڼله چې څوک د «حکومت» په تصمیماتو او هوډونو کې د حق او باطل قضاوت وکړي، چې پلانی هوډ یې حق او پلانی یې باطل دی؛ بلکې مدعیان ول چې حق ددوی له حکومته سرچینه اخلي او دوی پخپله تر حق اوچت دي.
دا چارې د انسانانو له بندګۍ سره په ټکر کې دي، نه د خدای له توحید سره. ددې ډول چارو شتون د خدای وحدت نه ټکنی کوي. هغوی چې دا خبرې نه مني دلیل یې دا نه دی چې مؤحدین دي. مؤحد والی پر خپل ځای شرط دی؛ خو دا مدعیات د بندګۍ له شؤونو سره په ټکر کې دي. یو بنده د هغه واکمنۍ په اړه خبرې نشي کړای چې ځان تر حق او قانون ورهاخوا ګڼي. یو بنده ادعا نشي کړای چې یوازې زه د تشریع او تقنین حق لرم نه نور. یو بنده دا نشي ویلای چې زه «تاریخ» غوره کړی یم، که خلک مې مني او که نه مني، دا حق تاریخ راکړی او ان که لازم وي په زور به پردې مسند ډډه وهم.
شرک لانجمن دی
هو، شرک په نړۍ کې د شخړو او تضاد لاملېږي. د یو الله بندګان یو له بل سره خپلوي لري، چې د ګڼو خدایانو بندګان یې نلري. په نړۍ کې د شخړو یو له عواملو، شرک دی؛ خو توحید د ټولو تضادونو د لرې کونې مستلزم نه دی. د نړۍ یو شمېر تضادونه د شرک معلول او زېږنده دي. چې کله په نړۍ کې څو خدایان رادبره شي؛ څو ډوله بندګان به هم راښکاره شي. او لکه د قرآن په تعبیر:
((إِذًا لَّذَهَبَ كُلُّ إِلَهٍ بِمَا خَلَقَ وَلَعَلَا بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ[146]))
انسانان د بندګۍ په ښکاره کولو کې، د یو بل پر وړاندې یووالی او خپلوي هم راښکاره کوي، او وایي موږ خواجه تاشان یو، یعنې د یوه خواجه بندګان یو او دا یو ډېر مهم تړاو دی چې د انسانانو ترمنځ رادبره کېږي او دوی ته یو واحد نسب (او ځوځات) ورکوي. په بله وینا انسانان په بندګۍ کې اعتراف کوي، داچې په عبودیت کې شریک دي او د یو خدای (الله) تر فرمان، سلطې، محبت او ولایت لاندې دي، یوې سرچینې او مبدا ته ورمنسوب دي؛ نوځکه څه دلیل نلري چې یو له بل سره شخړې ته راپاڅي؛ خو کله د بندګۍ دا شان هېرېږي او په رښتیا د انسان بدترین غفلت د عبودیت هېرونه ده. د شیطان شان دادی چې له انسانانو بندګۍ له یاده وباسي؛ نو دادی چې شخړې پیلېږي.
((إِنَّ الشَّيْطَانَ يَنزَغُ بَيْنَهُمْ[147]))
یعنې د شیطان کار په خلکو کې لانجې اچول دي. شیطان د ځان لوړ ګڼلو په پار شیطان شو. خدای هم په خورا سپکاوي وشاړه، ورته یې وویل:
((فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ))[148]
باید له ځان لوړ ګڼلو انسانانو سره دغسې کړچار او مخامخېدنه وشي؛ یعنې لکه څنګه چې خدای تعالی شیطان د ځان لوړ ګڼلو له لامله رټلی پټیلې وشړه؛ سرغړاند او مستکبر انسانان هم باید وشړو، باید دوی وپوهوو چې پرېوتي او پست موجودات یاست او البته د مسالې اپوټه هم صادقه ده.
چون ز خود رستى همه برهان شدى چونكه بنده نيست شد سلطان شدى[149]
د ادیانو آریز پېغام: عبودیت
د ادیانو اصلي پېغام دادی، چې بنده، باید د بندګۍ چارو او عبودیت ته ملتزم وي، چې سلطاني مقام ته یې ورجیګ کړي، او دا د دننه او دباندې ابادي ده، چې د عبودیت په کیمیا عملي کېږي. عبودیت انسان هم په دننه کې له ځانه سره سختدریځی او په عین حال کې یې عاجزوي او هم په دباندې او له خدای سره په تړاو کې.
په اوسني پیر کې د انسانانو له خورا واجبترینو دندو ځنې د شرک ډولونه او له بندګۍ د سرغاړۍ د ډولونو پېژندنه ده. هغه ټولګي او ډولونه چې په نړۍ کې دود شوي او روان دي او خلک یې په استبعاد نیولی باید له خدایه ددې پېژندنې توفیق وغواړو. خدای ته د تقرب غوره لار دا ده چې د عبودیت پر لار ګام کېدو او ګردې استغناوې او خپلواکۍ شاته وغورځو.
چون از او گشتى همه چيز از تو گشت چون از او گشتى همه چيز از تو گشت
خدای دې پر دې امت د خپلې لورنې ورونه پرانیزي، توفیق دې راکړي چې له خپل نفس سره مبارزه او پر خلکو مینه وکړو.
د الله تعالی یادول
د زړه ابادول په راټولېدو یې او له تفرقې خوشې کېدل او د ډول ډول شریکباڼو شړل، او زړه یو واحد مالک ته ورسپارل او یوازې همده ته پازوالېدل – مسوول کېدل دي.
هغه زړه مخ پر ورانۍ دی، چې هره ټوټه یې له یو چا او له یو ځای سره ګروه ده او هره شیبه یې په اومړي تار نښتي وي او په نویو نویو تړاوونو کې ورډوب وي. که یو قوي مقناطیس وکارول شي او دا خپرې ورې ټوټې راټولې کړي؛ نو دا ورانۍ به ابادې کړي. دا قوي مقناطیس د «الله» یادول دي. د الله یادول انسان ته ځان وریادوي او غفلتونه یې ورڅنډي.
د الله یادول: د الله د بندګۍ په لار کې هڅه کول او د شرک نفې ده
همدغسې ومو ویل چې د الله یادول او د بندګۍ په لار کې یې هڅه کول، په دې مانا ده، چې باید د نورو خدایانو له بندګۍ سرغړونه وکړو. د یو الله نمانځنه او له شرکه ډډه کول له سترو حکمتونو ځنې دي، چې خدای او دیني مشرانو یې انسانانو ته سپارښتنه کړې.
شرک او بوتپالنې د زمانې په اوږدو کې پېچلې بڼې خپلې کړي دي. یو وخت انسانانو خپل مصنوعات نمانځل او سجدې یې ورته کولې؛ خو رو رو یې نوي خدایان وپنځول او ورته په سجده شول. هر وخت چې انسانان د الله تعالی له ځانګړو اوصافو یو صفت غیرالله او بل موجود ته ورمنسوب کړي د خدای سازۍ او شرک عملیه پیل شوې ده. د الله تعالی ځانګړي اوصاف یوازې او یوازې د همده دي او هېڅ مخلوق ورته د وررسېدو هوس نشي کړای او نه پرې سینګارېدای او اتصافېدای شي.
لکه، «معبودیت» د خدای یو ځانګړی صفت دی او یو بنده هیلمنېدای نشي چې یوه ورځ به خدای ته تقرب له لامله، د معبودیت د مقام خاوند شي. همداراز د «مکلفیت ورهاخوا کېدنه» یوازې د خدای صفت دی. ټول انسانان د حق او مکلفیت په دوه اړخیزه بهیر کې رانغاړلېږي؛ یعنې څوک چې کوم حق لري، یو مکلفیت او تکلیف هم ورتر غاړې دی. یا که کوم مکلفیت ورتر غاړې دی، د یو حق درلودونکی هم دی. په دې اړه علي(کرم الله وجهه) وایي: حق له هغو چارو دی، که د چا پر ګټه وچورلي، پر ضد به یې هم ور وچورلي. یوازې الهي مقام دی، چې په دغه دوه سري بهیر کې نه رانغاړلېږي: خدای پر ټولو مخلوقاتو حق لري؛ خو دا حق، کوم مکلفیت ورته نه ازبادوي.
حق د الله تعالی دی، نه له خدای سره
په قرآن کې راغلي:
((الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ[150]) = (د قبلې د تغيير فرمان) ستا د پالونكي له لوري حق (حكم) دى؛ نو هسې نه چې په اړه يې له شکمنو وسې))
همدغسې له پېغمبره(صلی الله علیه وآله وسلم) روایت شوی چې یې ویلي:
على مع الحق و الحق مع على يدور حيث ما دار = حق له علي سره دی او علي حق سره دی، هر ځای چې حق چورلي، علي هم چورلي، او دا د دواړه یو له بله بېلېدوني نه دي» (ابن ابی الحدید، د نهج البلاغې شرح: دویم ټوک)
په دې آیت کې لطیف ټکی دا دی چې خدای په قرآن کې نه دي ویلي چې «حق له خدای سره دی» بلکې ویلي یې دي: «حق د خدای دی».
د پېغمبر(صلی الله علیه وآله وسلم) او علي(کرم الله وجهه) ځانګړنه له حق سره مل توب دی؛ خو خدای له حق سره نه دی؛ بلکې حق د خدای دی.
حق له الله سرچینه اخلي او راتوییږي. هر څه چې بې له الله دي، باید ځانونه له الله او له هغه حق سره چې له الله سرچینه نیسي، ورسره تنظیم او همغږي کړي. علی(کرم الله وجهه) (او ټول ممکن موجودات) څومره چې لوړپوړي او مقرب دي « له حق سره» دي او باید ځانونه له حق سره همغږي کړي. مشران، نیک او سپېڅلي دي؛ ځکه له حق سره دي او د حق له بهیره نه اوړي. نوځکه د « الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ» حکم یوازې د خدای په اړه صادق دی. د بل هېڅ موجود په اړه نشو ویلای: «الحق منه»؛ بلکې باید ووایو: «الحق معه». نوځکه که څوک – بې له الله تعالی – ځان تر حق ور اوچت (فوق حق) او د حقوقو مبدا او سرچینه وبولي او ځان انځوریز حجت وښیي، چې د هر ډول حجت له اقامې مستغني او بې پروا دی؛ نو پښه یې د الوهیت پر مسند ورایښې ده.
په نوې نړۍ کې د شرک څریکې
په اوسني وخت کې د شرک مهمترینې څریکې، سیاسي او ښوونځیزې اندنې دی:
الحادي لیبرالېزم، تشریع یو مخې د «ملت» (حق) بولي، فاشېزم، «حکومت او دولت» د حق، اخلاقو او مکلفیت ورهاخوا او اوچت بولي او د مارکسېزم ښوونځي «تاریخ» امتیاز ورکوونکی او د اخلاقو پنځوونکی ګڼي.
په رښتینه کې دا ښوونځي تر هر څه ډېر د خدای پر وړاندې د انسانانو له بندګۍ نټه – انکار کوي. نوځکه نننی انسان تر بل هر وخت ډېر د خپلې بندګۍ وریادونې ته اړتیا لري. خدای هم له انسانانو د خدایي نفې او پر بندګۍ التزام غوښتی. معلومېږي چې بنده ګي کول یو ستونزمن چار دی او د هغو دقائقو، ځیرنو او پېچلتیاوو په پار، ډېری مؤمنان، مشرکان دي.
((وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللّهِ إِلاَّ وَهُم مُّشْرِكُونَ[151] = او ډېرى يې خداى مني؛ خو (په دې ډول چې) نور ورسره شريكوي))
په دې وار کې د ویینې ښه څرګندولو ته، د نهج البلاغې ۲۱۶ مخ خطبې ته ورګرځوو. او علي(کرم الله وجهه) دا خطبه په صفین کې ویلی او له قضا پوره په حکومتي چارو پورې اړوند ده. د حکومت، ولایت، پر ولس د والي حق، پر والي د ولس حق او هم د خدای پر وړاندې د انسان بنده ګي او مملوکیت او…. مهم ټکي په کې ویل شوي.
حضرت علي (کرم الله وجهه) وايي:
(( اما بعد، فقد جعل الله لى عليكم حقا بولايه امركم و لكم على من الحق مثل الذى لى عليكم
تر څښتن ستاینې روسته! خدای ماته، پر تاسې د واکمنۍ له لامله حق راکړی او تاسې ته یې هم زما د حق په څېر، حق ټاکلی دی.))
فالحق اوسع الاشياء فى التواصف و اضيقها فى التناصف
د حق په اړه، چې خبرې اترې کېږي؛ نو یو پراخ څیز دی؛ خو که چارې په انصاف ترسره شي، عملي ډګر یې خورا تنګ دی))
انسانان ډېر لږ حق عملي کوي؛ خو د حق په خبرو کې، نه پاتېږي.
لا يجرى لاحد الا جرى عليه و لا يجرى عليه الا جرى له و كان لاحد ان يجرى له و لا يجرى عليه لكان ذلك خالصا لله سبحانه دون خلقه لقدرته على عباده و لعدله فى كل ما جرت عليه صروف قضائه
که حق د چا په ګټه پلي شي؛ نو یوه ورځ به یې په زیان هم وکارېږي او که د چا په زیان وکارېږي؛ نو یوه ورځ به یې په ګټه هم راوڅرخي، که داسې وای، چې حق د چا په ګټه پلي شي او زیان ونلري؛ نو دا وضع یوازې په سبحان خدای پورې ځانګړې ده، نه په نورو موجوداتو پورې؛ ځکه هغه پر خپلو بندګانو مطلق بریالی دی او عدالت یې په ټولو هغو موجوداتو کې ښکاره دی، چې حکم یې پرې چلېږي.»
و لكنه جعل حقه على العباد ان يطيعوه، و جعل جزاءهم عليه مضاعفه الثواب تفضلا منه و توسعا بما هو من المزيد اهله
علي(کرم الله وجهه) د تقوا په اړه هم خبرې لري، چې تقوی پر انسان د خدای حق دی او پر خدای د انسان له لوري د یو حق لاملېږي:
اوصيكم عباد الله بتقوى الله فانها حق الله عليكم و الموجبه على الله حقكم. و ان تستعينوا عليها بالله و نستعينوا بها على الله[152]
خو دا حق چې زموږ له اړخ پر خدای زبادېږي، په واقع کې د خدای په تفضل او لورنې دی، نه داچې مکلفیت یې وي.
هو، تردې سریزې روسته، چې په حقیقت کې د علي (کرم الله وجهه) د سیاسي فلسفې تضمینوونکې ده، پر ولس د واکمن حق او پر واکمن د ولس د حق آریزه ویینه پیلېږي:
ثم جعل سبحانه من حقوقه حقوقا افترضها لبعض الناس على بعض، فجعلها تتكافا فى وجوهها و يوجب بعضها بعضا:
بیا پاک خدای خپل ځینې حقوق پر ځینو خلکو فرض کړل او دا حقوق یې یو د بل پر وړاندې کېښوول، چې ځینې حقوق، ځینې نور واجب کړي.
و لا يستوجب بعضها الا ببعض
او یو حق هله واجبېږي، چې په څېر یې وکړي
و اعظم ما افترض سبحانه من تلك الحقوق حق الوالى على الرعيه و حق الرعيه على الوالى:
او د الهي حقوقو په ترڅ کې خورا ستر حق، پر خلکو د مشر حق او پر مشر د خلکو حق دی
فريضه فرضها الله سبحانه لكل على كل، فجعلها نظاما لالفتهم و عزا لدينهم:
داسې واجب حق، چې پاک خدای پر دواړو لازم کړی او دا یې د ولس او مشر ترمنځ د مینې لامل او د دین عزت ګڼلی دی.
فليست تصلح الرعيه الا بصلاح الولاه و لا تصلح الولاه الا باستقامه الرعيه
د ټولنې چارې بې د چارواکیو له سمونې نه سمېږي او د چارواکیو چارې بې د خلکو له سم سهي کېدنې نه سمېږي
فاذا ادت الرعيه الى الوالى حقه و ادى الوالى اليها حقها، عز الحق بينهم و قامت مناهج الدين و اعتدلت معالم العدل و جرت على اذلالها السنن فصلح بذلك الزمان و طمع فى بقاء الدوله و يئست مطامع الاعداء= نو خلکو چې د چارواکي حق ورپوره کړ او چارواکي د خلکو حق ورپوره کړ؛ نو په دې ټولنه کې حق عزت مومي او د دین څرګندې لارې هوارېږي، د عدل نښې ودرېږي او د پېغمبراکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) سنت په خپل بهیر کې بهېږي او عملي کېږي؛ نو په پایله کې رزوګار سمېږي او خلک د دولت پایښت ته هیلمنېږي او دښمنان پر ټولنه له لاسبرۍ نهیلېږي.
و اذا غلبت الرعيه و اليها و اجحف الوالى برعيته اختلفت هنالك الكلمه:
خو که خلک پر چارواکي لاسبر شي یا چارواکی پر ولس تېری وکړي، نو ترمنځ یې یو خوله توب له منځه ځي
و ظهرت معالم الجور و كثر الادغال فى الدين و تركت محاج السنن:
د ظلم نښې راښکاره کېږي او په دین کې ټګي برګي ډېرېږي او د پېغمبراکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) پر سنتو عمل پرېښوول کېږي،
فعمل بالهوى:
ځاني غوښتنې ډېرېږي
و عطلت الاحكام:
د دین احکامو ته شا کېږي
و كثرت علل النفوس:
او اروایي رنځورۍ پرېمانېږي.
فلا يستوحش لعظيم حق عطل و لا لعظيم باطل فعل
په پایله کې که په ټولنه کې کوم ستر حق لتاړېږي یا پکې ستر باطل دودوېږي؛ نو د دې دواړو نادودو پر وړاندې د چا چرت نه خرابېږي!
فهنالك تذل الابرار و تعز الاشرار و تعظم تبعات الله عند العباد:
نو په دغسې پېر کې نېکان خوراېږي او بدچاري ځواکمنېږي
فعليكم بالتناصح فى ذلك و حسن التعاون عليه، فليس احد و ان اشتد على رضاء الله حرصه و طال فى العمل اجتهاده، ببالغ حقيقه ما الله اهله من الطاعه له:
نو خلکو! په داسې زمانه کې، پر خلکو لازمه ده، چې یو د بل د حقوقو پلي کولو ته نصیحت وکړي او په عملي کولو کې یې یو د بل لاسنیوی وکړي. سمه ده چې هېڅوک د خدای د اطاعت حق لکه چې څنګه ښایي، پوره کولای نشي.
و لكن من واجب حقوق الله على العباد النصيحه بمبلغ جهدهم و التعاون على اقامه الحق بينهم:
یو له الهي واجباتو ځنې یو بل ته د وسې هومره نصیحت کول، د حقوقو عملي کول او یو د بل لاسنیوی دی.
و ليس امرو و ان عظمت فى الحق منزلته و تقدمت فى الدين فضيلته بفوق ان يعان على ما حمله الله من حقه و لا امرو و ان صغرته النفوس و اقتحمته العيون بدون ان يعين على ذلك او يعان عليه:
که څه په حق کې د ستر مقام خاوند او په دین کې یې ځانګړنې او فضایل تر نورو ډېر وي. (او همداراز) که څوک د خلکو په نېز خواروي او ټیټ ورویني، کړای شي له نورو سره د حق په پلي کولو کې لاسنیوی وکړي یا له نورو مرسته وغواړي.
یعنې انسان نباید ځان دومره بېوسې وبولي، چې ځان د حق په عملي کولو کې عاجز ومومي او نور نباید دا دومره کوشنی وشمېري چې د حق عملي کولو ته مرسته ترې ونه غواړي.
په دې وخت کې یو سړی پاڅېد او په اوږده وینا یې علي(کرم الله وجهه) وستایه او خپله مننه او اطاعت یې ترې څرګند کړ. علي(کرم الله وجهه) د سړي تر خبرو روسته، خطبې ته دوام ورکړ، ویې ویل:
ان من حق من عظم جلال الله فى نفسه و جل موضعه من قلبه ان يصغر عنده لعظم ذلك كل ما سواه:
د چا د زړه په سترګو کې چې چا ته د څښتن برم ستر وي او په زړه کې ورته پر لوړ مقام قایل وي؛ نو ښایي بې له الله نور هر څه کوشني وګڼي.
و ان احق من كان كذلك لمن عظمت نعمه الله عليه و لطف احسانه اليه فانه لم تعظم نعمه الله على احد الا ازداد حق الله عليه عظما و ان من اسخف حالات الولاه عند صالح الناس ان يظن بهم حب الفخر و يوضع امرهم على الكبر و قد كرهت ان يكون جال فى ظنكم انى احب الاطراء و استماع الثناء و لست بحمد الله كذلك و لو كنت احب ان يقال ذلك لتركته انحطاطا لله سبحانه عن تناول ما هو احق به من العظمه و الكبرياء و ربما استحلى الناس الثناء بعد البلاء فلا تثنوا على بجميل ثناء لا خراجى نفسى الى الله و اليكم من التقيه فى حقوق لم افرغ من ادائها و فرائض لابد من امضائها، فلا تكلمونى بما تكلم به الجبابره و لا تتحفظوا منى بما يتحفظ به عند اهل البادره و لا تخالطونى بالمصانعه و لا تظنوا بى استثقالا فى حق قيل لى و لا التماس اعظام لنفسى فانه من استثقل الحق ان يقال له او العدل ان يعرض عليه كان العمل بهما اثقل عليه فلا تكفوا عن مقاله بحق او مشوره بعدل، فانى لست فى نفسى بفوق ان اخطى و لا آمن ذلك من فعلى الا ان يكفى الله من نفسى ما هو املك به منى فانما انا و انتم عبيد مملوكون لرب غيره
د چا د زړه په سترګو کې چې چا ته د څښتن برم ستر وي او په زړه کې ورته پر لوړ مقام قایل وي؛ نو ښایي بې له الله نور هر څه کوشني وګڼي او تردې ډېر وړ به هغه وي، چې د خدای پرېمانه نعمتونه ولري او د احسان پر دسترخوان یې ناست وي؛ ځکه پر چا د خدای نعمتونه هله ډېرېږي، چې الهي حقوق پرې پرېمانه وي.
خلکو! د صالحانو پر وړاندې د چارواکیو له خورا ټیټو او پرېوتیو حالاتو ځنې یو دا دی، چې وانګېري، ستاېنه یې ښه ایسي او چارې یې په ښاڅمنۍ – کبر او ځانمنۍ ولاړې وياو دا مې ښه نه ایسي، چې په خاطر کې مو تېر شي، چې ستاېنه او غوړه مالي مې ښه ایسي او غوږ ورته ږدم. د خدای شکر دی، چې داسې نه وم او که ستاېنه مې خوښېدای؛ نو خدای ته د عاجزۍ لپاره مې پرېښووله؛ ځکه یوازې خدای د ستریا وړ دی.
کله خلک د زیاتو هڅو له لامله د ځینو ستاېنه روا بولي؛ خو نه غواړم په خپلو ښکلیو خبرو مې وستایئ، ځکه لا تر اوسه راباندې ځینې حقوق پاتې دي، چې پوره کړي مې نه دي او ځینې فرایض راترغاړې دي، چې باید ویې کړم. راسره د سرغاړو واکمنو په څېر خبرې مه کوئ او لکه چې له پخساکګرو – غوسناکو ډډه کوئ رانه مه په څنګ کېږئ او په غوړه مالۍ راسره مه چلېږئ او ګومان مه کوئ، چې د حق ویل به راباندې ګران پرېوځي او نه غواړم ځان غټ او ستر وښیم؛ ځکه چا ته چې د حق اورېدل ستونزمن وي یا د عدالت په اړه د چا ورم وا نه وري؛ نو پر حق تلل او پر عدالت چلېدل ورته ستونزمن دي؛ نو ما ته د حق خبرې کوئ او د عدل په اړه سلا مشورې رانه مه سپموئ؛ ځکه ځان تردې جیګ نه ګڼم، چې نه به تېروځم او په خپلو کړنو کې به له تېروتنې خوندي یم؛ خو داچې خدای مې وساتي؛ نو له آره موږ او تاسې د پالونکي بندګان یو، چې بل پالونکی ترې نشته؛ هغه مو مالک دی او موږ پر ځانونو څه واک نه لرو، خدای موږ له هغه موقعیته رابهر کړو، چې پکې وو او هغه ځای ته یې راوستوو، چې پکې مو خیر او صلاح وه، د بېلارۍ پرځای یې سمه لار او د ړوندوالي پرځای یې لیدون او سترګورتوب راډالۍ کړ))
ددې خطبې بنسټ انسانانو ته د بندګۍ وریادونه او د شرک نفې ده
له دې برکتي خطبې معلومیږي، ددې ویناوو بنسټ انسانانو ته د بندګۍ وریادونه، د خدايي کولو او شرک نفې ده. انسانان نړۍ ته د خدایي کولو لپاره راغلي نه دي. په نړۍ کې یې شان انساني ژوند دی، چې باید د بندګۍ په چوکاټ کې وي، انسانان د بندګۍ له چوکاټ دباندې ژوند کړای شي؛ خو بېشکه دینوال وګړی د دیانت د زڼي په اړه ژمن او ملتزم دی، سکه د الهي ادیانو زڼی د الله تعالی نمانځنه ده. مؤحد انسان له شرک سره آریز حساسیت لري او ځان ترې ساتي.
تل شونې ده چې پټ یا ښکاره خدایان رادبره او د انسانانو قبله شي. دا خدایان په هره زمانه کې نوې بڼه مومي. نوځکه د خدای نمانځنې او توحید شرط دادی، چې مؤحد د الله تعالی د ځانګړو اوصافو او ناځانګړو اوصافو ترمنځ توپیر وکړي او څارن وي چې هسې نه څوک دا ځانګړي اوصاف خپل اوصاف وبولي؛ ځکه په واقع کې ددې اوصافو مدعیانو په الوهیت کې د تمې لاس وهلی دی. پر مؤحدانو فرض ده، چې دا دروغجن خدای د الوهیت له مسنده راوپرځوي او د شرک او د شرک د نښو پرې کولو په باب هڅه وکړي. خو البته الله تعالی ناځانګړي اوصاف هم لري. خدای ته تقرب او په الهي اخلاقو تخلق (او ځان سینګارونه) کله هم په دې مانا نه دي، چې انسان هڅه وکړي، په ځان کې د خدای ځانګړي اوصاف پلي کړي.
خدای ته د انسان تقرب د باري تعالی «ناځانګړو اوصافو» په ښه خپلولو کې که نغښتي دی
په واقع کې څه چې انسان خدای ته ورنژدې کوي، په ناځانګړو اوصافو د انسان ښه سینګارېدل دي. لکه انسانان چې څومره ښه پوه، ښه سخي، یا ښه زغمناک شي د الهي قرب محضر ته ورنژدې شوي دي؛ خو باید پردې ټکي یو قید ور زیات شي:
انسانان که د دغو ځانګړو درلودونکي شي؛ نو د دوی د خدایۍ پر مانا نه ده؛ بلکې له دې اوصافو د انسانانو برخمني د بندګانو په برید پورې محدوده ده. له نظري پلوه دا مطلب پوره څرګند دی. هېڅوک مدعي کېدای نشي چې د مثال په ډول د نړۍ په اړه به د انسان علمي احاطه، د خدای د علم او احاطې همترازه او په يوه کچه شي. له علمه د انسانانو برخمني ډېره لږه او نيمګړې ده؛ خو البته مطلب تردې بريده نه تمامېږي. د انسان او خدای ترمنځ د علم او حلم يا جود و سخا اختلاف يوازې په درجه کې نه؛ بلکې په ډول کې هم دی.
د انسان او خدای د شريکو اوصافو توپير، يوازې په درجه کې نه، بلکې په ډول کې دی
د خدای او انسانانو د اوصافو ترمنځ توپير، د خدای د «وجود» او د انسانانو د «وجود» د توپير په څېر دی. سمه ده چې په يوې دقيقي فلسفې مانا، خدای او انسان ـ دواړه – واقيعت او موجوديت (شتون) لري. يعنې دواړه د عدم طارد دي؛ خو انسان په امکاني وجود، موجود دی، او خدای په واجبي وجود، موجود دی او ددې دوو ډولو«وجود» واټن د «وجود» او «عدم» ترمنځ د واټن هومره دی. نوځکه نبايد د لفظ يوالی شوکه وکړي او انسان د ځان او خدای د «وجود» حکم يو رنګ وبولي.
ملا صدرا په «اسفار» کې د ممکناتو د عدميت په اړه يو ډېر عارفانه او زړه راښکونی ویینه پرانستی او په ډاګه يې ويلي چې ممکنات عدمي دي؛ یعنې د ممکناتو وجود له عدم سره دېوال په دېوال دي. په بله وینا که خدای «موجود» دی، ممکنات په قیاس کې ورسره «عدم» دي. دا توپیر لکه چې وویل شو، د خدای او انسانانو د اوصافو ترمنځ هم شته.
دا توپیر په عمل کې هم ښکاره دی.
خو دا توپیر په عمل کې ډېر ډاګیز دی او بلکې په عمل کې نوي نوي توپیرونه هم پېښېږي. لکه د خدای «وجود» د انسان له «جود» سره مقایسه او پرتله کولای شو. «جواد» والی د خدای له اوصافو دی؛ خو د خدای جود د انسانانو له جود سره ټولیز توپیر لري: د خدای خلقت دده عین جوادیت دی، د مولوی په تعبیر:
من نكردم امر تا سودى كنم بلكه تا بر بندگان جودى كنم[153]
په روایاتو کې راغلي که خدای بخشش وکړي یا ونکړي بیا هم جواد دی. که مخلوقات وپنځوي یا یې ونه پنځوي بیا هم جواد دی؛ خو دا ځانګړنه د انسانانو په اړه سمه نه ده. انسانان که بخشش ونه کړي بیخي جواد نه ګڼل کېږي، او که بخشش هم وکړي، جود یې د خدای له جود سره له بېخه توپیر لري.
بل مثال: د خدای «عدل» د انسانانو له عدالت سره پرتله کولای شو. خدای عادل دی او په نړۍ کې د ډول ډول مظالمو پېښدل، شرور او فجایع له الهي عدل سره هېڅ ډول ټکر نه لري. په بله وینا څه چې په نړۍ کې تېرېږي عین الهي عدل دی. د خدای له لید او منظره څه شرونه چې په نړۍ کې پېښېږي، خیرات دی او د باري تعالی د حکمت غوښتنه ده. په هېواد کې یې غلا، ناامني، وژنه، کفر، سوکړه، فسق، غضب، ظلم او….. پېښېږي او دا یو هم د خدای له عدل، رحمت او مولویت سره په ټکر کې نه دي. خو که بندګان وغواړي په دې مانا او په دې بڼه عادل شي او ددې ډول نادودو او نارواوو پر وړاندې حساسیت ونه ښیي، د الوهیت پر مقام یې پښه ورایښې او د بندګۍ له مقامه وتلي دي. بندګان باید د رنځوریو درملنې او د مظالمو لرې کونې ته هڅه وکړي، پر معیوبانو، ناقص الخلقه و او بېوزلیو ولورېږي او… خدای په مطلق ډول په بشري مانا لورنه، رحم او شفقت نلري. دا حالات د انفعالاتو له جنسه دي او د خدای په ذات کې انفعال او اغېزمنېدنه سوړه نشي کړای.
په الهي اخلاقو تخلق د انسان د خدايي کولو پر مانا نه دي
نوځکه دا یو، باطل او خوشې ګومان دی چې په الهي اخلاقو سینګارېدنه او خدای ته تقرب د باري تعالی اوصافو ته د نښلون پر مانا، په هماغه خدایي مانا وبولو. انسانان په هغه مانا چې خدای عادل دی، عادلېدای نشي او نه باید عادل شي. د بندګۍ شان او برید ځان ته ځانګړې غوښتنې لري. انسانانو ته دې وریادوي چې د خدای مدیریت ټول کاینات رانغاړي او دا ستر مدیریت ځانګړې غوښتنې لري او د ځمکې پر ناڅیزه کړه او په یوه محدوده ټولنه او د ټاکلو روابطو په چوکاټ کې ژوند کول نورې غوښتنې لري؛ نوځکه په پراخ کچه او سطح چې – تېر، اوس او راتلونکی رانغاړي ـ عدالت کول په کوشنی کچه کې له عدالت سره ډېر توپیر لري. کله هم له بندګانو غوښتل شوي نه دي چې نړۍ ته له الهي اوچت منظر او لیده نظر وکړي او ددې منظر په غوښتنه هر څه مازې خیر وویني او په عمل لاس پورې نه کړي. د مولانا په وینا:
هست الوهيت رداى ذولجلال هر كه در پوشد برو گردد و بال
تاج از آن اوست آن ما كمر واى او كز حد خود دارد گذر[154]
د خبرې لنډیز:
لنډه دا په خدای یادولو د زړه ابادول؛ یعنې د شرک په اړه حساسېدل او د بشر مصنوع خدایانو ته زړه نه ورسپارېدل دي دا مصنوع خدایان کله ځانونه د الله تعالی د ځانګړو اوصافو درلودونکي بولي او کله پر الهي اخلاقو د سینګارېدو له چاره د انسان د ناسمې انګېرنې محصولات دي. په دې منځومال کې په تېره د واکمنو او ولسونو ترمنځ تړاو له ډېر حساسیته برخمن دی. علی (کرم الله وجهه)راښوولي چې هېڅ حکومت مدعي کېدای نشي چې حق یو اړخیز د حکومت له لوري پر ولسونو ور روان دی. حکومتونه په کومه کچه چې حق لري، د خلکو پر وړاندې مکلفیت هم لري دا مانا، په عصر سورت کې د خدای د خبرې غوښتنه ده.
((إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ))
هغوی به زیایمن نه وي چې دوه اړخیزه توګه په حق او صبر سپارښتنه وکړي دا دوه اړخیز اړیکه د ولس او حکومت ترمنځ هم روانه ده.
له خدایه غواړو چې توحید مو ورځ تر ورځې رازیات کړي، زموږ زړونه دې په خپل یاد ښه اباد کړي، توفیق دې راکړي چې له نفس سره جهاد او پر خلکو ولورېږو.
په قرآن حکیم کې د حکمت مانا
حضرت علي (کرم الله وجهه) وايي:
و نوره بالحكمه = تیاره زړه د حکمت په رڼا، رڼا کړه .
نو ددې لپاره چې د علي (کرم الله وجهه) په کلام کې له «حکمته» یې پر مانا او مراد پوه شو، باید قرآن ته مراجعه وکړو، چې له «حکمته» د خدای مراد څه و.
په قرآن کې «حکمت» او «حکیم» څو ځل راغلی دی. د «حکمت» ځانګړنه او مضمون یې په قرآن کې شرح شوی دی. خدای پاک په الاسرا سورت کې مسلمانانو ته پینځه ویشت سپارښتنې لري او ددې سپارښتنو د اړوند آیتونو په پای کې په ډاګه وایي، چې دا حکمت دی، چې در وحې مې کړل؛ نوځکه دا آیتونه د «حکمت» د مانا په پوهېدو او مراد کې ډېر څرګند دي. دا حکمت ډولي او حکمت زده کوونکی آیتونه د الاسرا سورت له دوه وېشتم آیته پیلېږي:
۱-((لاَّ تَجْعَل مَعَ اللّهِ إِلَهًا آخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُومًا مَّخْذُولًا =[155] (بنده!) هېڅكله له خداى سره بل معبود مه نيسه، چې پړ او بې مرستندويه به كېنې.))
یعنې یو عقلمن هم روا نه ګڼي چې د یو الله په شتون کې، بلې قبلې او خدای ته ورمخ کړي.
۲-((وَقَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِندَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاَهُمَا فَلاَ تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا (=[156] او پالونكي دې پرېكړه كړې ده: بې له هغه بل مه نمانځئ، له (خپل) موروپلار سره ښېګڼه وكړئ،كه له هغو يو يا دواړه زړښت ته درسره ورسي؛ نو ته ان اوف(هومره ورته) مه وايه (هېڅ ډول سپكاوى يې مه كوه) او مه يې رټه او په درناوي پستې (ادبناكې او په تول پوره) خبرې ورته وكړه.))
۳-((وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا (=[157] او له مهربانۍ د خپلې تواضع (او نرمې غاړې) وزرونه ورباندې ورښكته كړه او ووايه: (( پالونكيه! پر دوى ولورېږه؛ لكه څنګه چې [راباندې لورېدلي وو او] په ماشومتوب كې یې وروزلم. ))
۴-((رَّبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا فِي نُفُوسِكُمْ إِن تَكُونُواْ صَالِحِينَ فَإِنَّهُ كَانَ لِلأَوَّابِينَ غَفُورًا[158]= پالونکى مو ډېر ښه پوهېږي، چې په زړونو کې مو څه دي (په دې اړه که څه ښويېدنه لرئ؛ نو) که صالحان ياست (نيمګړتيا مو لرې کړئ؛) نو بېشکه خداى توبه ګارانو ته ښه بښونکى دى.))
د انفاق ادب رعایتول:
۵-((وَلاَ تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلاَ تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا =[159]او خپل لاس دې تر غاړې مه تړه (او ښندنه او بښنه مه پرېږده) او مه يې تر بریده زيات غځولى پرېږده، چې پړ او پښېمانه پاتې شې.))
مفسرینو لیکلي چې ددې آیت د نزول علت دا و، چې یوې مور خپل زوی ته وویل، ورشه او له پېغمبر (صلی الله علیه وآله وسلم) څه وغواړه. زوی پېغمبر(صلی الله علیه وآله وسلم) ته ورغی او څه یې ترې وغوښتل. ورته یې وویل، څه نلرم. ویې ویل: نو دا کمیس دې راکړه. کمیس یې ورکړ. په دې پېښې پسې دا آیت نازل شو، چې لګښت او انفاقول یو برید لري. په کومو ځایونو کې، چې دا حکایت نقل شوی، ویلي یې دي چې خدای ددې آیت په ترڅ کې پېغمبر(صلی الله علیه وآله وسلم) ته ادبونه وکړه؛ یعنې د انفاق او سخاوت ادب یې ورزده کړ.
((إِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاءُ وَيَقْدِرُ إِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِهِ خَبِيرًا بَصِيرًا[160]) = په حقيقت کې ستا پالونكى، چې چا ته وغواړي، روزي پراخوي، يا تنګوي(؛ ځکه) چې هغه د بندګانو (له حاله) خبر دى (او) ويني يې.))
۶- د تنګلاسۍ له ډاره د اولادونو له وژنې ډډه کول
((وَلاَ تَقْتُلُواْ أَوْلادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلاقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِيَّاكُم إنَّ قَتْلَهُمْ كَانَ خِطْءًا كَبِيرًا [161] = او د تنګسې له وېرې خپل اولادونه مه وژنئ، موږ هغوى او تاسې ته روزي دركوو [ځکه] چې وژل يې ستره ګناه ده!))
قرآن د اولادونو د وژنې په هکله په دوو ځایونو کې په بلاغت او ظرافت ویینه کړې ده: یو ځای یې همدا آیت دی، چې خدای وایي اولادونه مو د فقر له ډاره مه وژنئ، موږ روزي ورکوو او تاسې ته هم. په دې آیت کې ړومبی اولادونه یاد شوي او ورپسې پلرونه. په دې باب یو بل آیت هم شته، چې له دې آیت سره توپیر لري:
((وَلاَ تَقْتُلُواْ أَوْلاَدَكُم مِّنْ إمْلاَقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ[162]=او خپل اولاد د تنګسې له (وېرې) مه وژنئ، موږ تاسې او هغو ته روزي وركوو.))
دلته خدای د پلرونو په اړه ضمیر د اولادونو په اړه تر ضمیره ړومبی راوړی دی. دا د مخاطب او مغایب ضمیر وړاندې روستوالی او همداراز په دوو آیتونو کې د علت توپیر (چې یو ځای وايي: د تنګلاسۍ له داړه او په بل ځای کې: د تنګلاسۍ له وجهې)، په ډاګه ښیي، چې عربانو په دوو دلایلو خپل اولادونه وژل: ړومبی داچې ډارېدل، هسې نه دا ماشوم به ځوانۍ کې تنګلاسی او ژوند یې کړمن شي؛ نوځکه خدای د الاسرأ سورت په آیت کې ړومبی د اولادونو د روزۍ متکفل او پالندوی شوی دی. دویم داچې عربانو د فقر او تنګلاسۍ له لامله اولادونه وژل، نوځکه خدای د الانعام سورت په آیت کې پلرونو ته د روزۍ ورکول تضمین کړي دي.
۷-له زنا ډډه کول:
((وَلاَ تَقْرَبُواْ الزِّنَى إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَسَاء سَبِيلًا =[163]او زنا ته مه ورنژدې كېږئ (؛ ځکه) چې دا ډېر ناوړه چار دى او بده لار ده!))
۸-له ناحقه وژنې ځان ساتنه:
((وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللّهُ إِلاَّ بِالحَقِّ =[164]او هغه تن مه وژنئ، چې خداى يې وژل حرام كړي دي؛ خو په حق (يې وژلاى شئ). ))
۹-عادلانه غچ؛ یعنې د الهي قانون له مخې کسات اخستنه
((وَمَن قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا فَلاَ يُسْرِف فِّي الْقَتْلِ إِنَّهُ كَانَ مَنْصُورًا[165]=او څوك چې مظلوم وژل شوى وي، د هغه ولي (او پاتوړي) ته مو زور (او د غچ غوښتنې حق) وركړى دى؛ خو په وژنه كې دې له پولې نه اوړي؛ځكه (د شرع له اړخ) يې ملاتړ شوى دى))[1]
معلومه ده چې قرآن دلته په جاهلي عربانو کې یو روان دود تحدیدوي؛ یعنې په دې اړه نوی قانون نږدي؛ بلکې په دې چار کې د عربانو د افراط او اسراف مخنیوي کوي. د علي(کرم الله وجهه) هم د مرګ په درشل کې یو وصیت یې دا و چې:
لا الفينك تحذون دماء المسلمين خوضا تقولون قتل اميرالمومنين. الا لا تقتلن بى الا قاتلى[166]
بني عبد المطلبوا ! هسې نه چې ومو وینم له خلکو راټول شئ او وواست و «قتل امیر المؤمنین» او په دې نامه توري راوباسئ، یوازې زما وژونکی به زما د وژونې په کسات ووژل شي.»
په واقع کې قرآن، څه چې په خلکو کې دود و؛ خو او افراط او زیاتی پکې کېده، رامحدود یې کړ.
۱۰-د پلار مړي د مال له خوړو ځان ساتنه او پر ژمنه وفا
((وَلاَ تَقْرَبُواْ مَالَ الْيَتِيمِ إِلاَّ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُواْ بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْؤُولًا =[167]او د پلارمړي شتمنۍ ته په غوره طريقه تر هغه ورنژدې شئ، چې مړانې ته ورسي او پر(خپلو) ژمنو وفا وكړئ، چې د ژمنې پوښتنه كېږي.))
په روایت کې دي، چې خدای په درېیو څیزونو کې انسان ته اجازه ورکړې نه ده یو یې وعده او ژمنه ده.
لا الفينك تحذون دماء المسلمين خوضا تقولون قتل اميرالمومنين. الا لا تقتلن بى الا قاتلى[168]
یعنې نباید په پلمه ژمنه ماته کړو.
۱۱-سم تلل:
((وَأَوْفُوا الْكَيْلَ إِذا كِلْتُمْ وَزِنُواْ بِالقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِيمِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا=[169]او كه په پيمانه وركړه كوئ؛ نو پوره يې وركړئ او په تله سم تول كوئ، دا درته غوره او پاى يې ښه ده.
په ځینو روایاتو کې راغلي چې له «قسطاس مستقیم» څخه منظور خوله ورې تلې دي. په ډاګه ده چې په دې ګردو مواردو کې قرآن هڅه کوي چې د جاهلیت پیر رنځورۍ درمل کړي او د دوی سرغړاندي او نا اصولیتوب تر ولکې لاندې راوړي.))
۱۳-د ناپوهۍ له مخې لاروي نه کول:
(( وَلاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُولًا [170]=او په هغه څه پسې مه ځه، چې پرې پوه نه يې؛ ځكه غوږ او سترګه او زړه ټول پوښتېدوني دي.
یعنې چې پوه شوی نه یې، چې څه ته وینې، مه یې وینه، چې پوه شوی نه یې، څه اورې یا ویاند څوک دی، او څه خبره ده، مه یې اوره. او تردې ورهاخوا، چې نه پوهېږې کوم فکر و خیال دې زړه ته ورننوځي، د ورننوتو اجازه مه ورکوه. د مولوی په وینا:
غير رويت هر چه بينم نور چشمم كم شود هر كسى را ره مدهاى پردهى مژگان من
(( وَلاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ)) په همدې مانا دی؛ یعنې باید د یو سختګیر ساتندوی په څېر د خپلو حواسو پر دریڅه کېنې. نباید هرڅه ووایې، نباید هر اورېدلي خپاره کړې. او تردې ورهاخوا مخکې تردې چې څوک خبره وکړي، او مخکې تردې چې په سترګو کې دې کومه منظره درښکاره کړي، باید پوه شې چې څه ته وینې او چا ته غوږ ږدې. باید پوه شې چې زړه ته دې کوم فکر ورننباسې او خپل خاطر دې پرې بوخت کړې. پر څه چې نه پوهېږې، نه یې پېژنې او د ده لاندې باندې دې ښه سنجولی نه دی او له سموالي یې ډاډمن نه یې نباید د خپل وجود هېواد ته یې ورننباسې، که داسې دې وکړل پازوال به یې او خدای به دې وپوښتي. دا له حکمته ډکې خبرې دي. خلک نباید ناسنجول شوې خبره وکړي او نه یې واوري او تردې اوچت، څو یې پر خپلو اورېدو او پوهېدنو کافي ډاډ ترلاسه کړی نه وي، نه دې یې خپروي او نور دې نه اندېښمنوي. له پېغمبر(صلی الله علیه وآله وسلم) نه روایت شوی چې د دروغو برید دادی چې انسان څه چې اورېدلي ووایي. دا چار د دروغو ډګر ته ورننوتل دي:
كفى بالمرء من الكذب ان يحدث بكل ما يسمع[171]
ان که وګړی د خبرې او کلام په ویلو او نقل کې ټینګار وکړي، چې زه ددې خبرې سموالی نه تضمینوم؛ خو په عین حال کې یې ووایي یعنې د خبرې حامل او وړوونکی شي، د دروغو ډګر ته ورننوتی دی، دا خو لا څه چې په لوی لاس دروغ جوړ او نورو ته یې ووایي. فیض کاشاني تردې آیت لاندې له امام سجاد څخه یو روایت راوړی چې یې ویلي، حق نه لری، څه چې دې زړه غواړي ووایي؛ ځکه خدای وایي« وَلاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ » او داچې پېغمبر(صلی الله علیه وآله وسلم) ویلي: رحم الله عبدا قال خيرا فغنم او صمت و سلم.
((خدای دې پر هغه ولورېږي، چې یا ښه خبره وکړي او ګټه یوسي او ګټه ورسوي یا که ښه خبره نلري، چوپ کېني او سلامت ولاړ شي))
د دې دوو پړاوونو ترمنځ بل منلی پړاو نه لرو: یا ښه خبره لرې او وایی یې، یا یې نه لرې او چوپ کېنې او بیا یې وویل: و ليس لك ان تسمع ما شئت
((حق نلرې څه چې دې زړه غواړې، واورې))
یعنې نه یوازې څه چې غواړې نباید ووایي؛ بلکې څه چې دې زړه هم غواړي نباید واورې؛ یعنې باید غوږونه پر یو لړ ویناوو کاڼه کړې؛ ځکه غوږونه هم پوښتلېږي او نور غړي او اندامونه هم. ځکه خدای تعالی ویلي:
لان الله يقول: ان السمع و البصر و الفواد كل اولئك كان عنه مسولا
۱۴-به عاجزۍ چلېدل:
((وَلاَ تَمْشِ فِي الأَرْضِ مَرَحًا إِنَّكَ لَن تَخْرِقَ الأَرْضَ وَلَن تَبْلُغَ الْجِبَالَ طُولًا =[172]او پر ځمكه په نخرو مه ځه؛ ځکه ته نه ځمكه څيرولاى شې اونه د غرونو تر څوکو رسېداى شې)).
یعنې د خپل خصلت په غوښتنه چلېږي؛ نه بې پاره مصنوعي عاجزي او تواضع کوي او نه بې پاره ځان نیسي.
((وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا=[173]او د لوراند (خداى ځانګړي) بندګان هغوى دي، چې پر ځمكه بې كبره درومي او چې ناپوهان ورسره په خبرو وي؛ نو روغې خبرې (چې له ذهن سره یې انډول او پر ګټه یې وي) ورته کوي.
نو خپل برید وپېژنه، او څنګه چې یې هماغسې په لار ولاړ شه، خبره وکړه او وچلېږه.
((كُلُّ ذَلِكَ كَانَ سَيٍّئُهُ عِنْدَ رَبِّكَ مَكْرُوهًا[174]=دا ټولې چارې ناکاره دي او د پالونکي دې ښه نه ایسي.))
ځکه دا چارې ښه اړخونه هم لري. انفاق، نکاح، پرځمکه تلل او… ښه اړخونه هم لري، خدای یې بد اړخونه مکروه کړي.
څه چې تېر شو، د هغو آیتونو ټولګه ده، چې له حکمت ډک خصلتونه یې شمېرلي، ورپسې خدای په راروسته آیت کې وایي:
((ذَلِكَ مِمَّا أَوْحَى إِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ وَلاَ تَجْعَلْ مَعَ اللّهِ إِلَهًا آخَرَ فَتُلْقَى فِي جَهَنَّمَ مَلُومًا مَّدْحُورًا=[175]دا (احكام = يوولس امرونه او دوولس نهې) له هغو حكمتونو دي، چې ستا پالونكي دې تاته وحې كړي دي او له خداى سره بل معبود مه نيسه، چې په دوزخ كې به پړ شوى او(د خداى له درشله) شړل شوى وغورځول شې.))
په قرآني اصطلاح کې «حکمت»،«عملي حکمت» دی نه؛ نظري حکمت
د فیلسوفانو په عملي حکمت کې، له تېرو ویل شویو ځنې یوه برخه یې راغلې. البته دا ټول جزئیات ویل شوي نه دي؛ خو اصول، آرونه، مورینې او ارکان یې په عملي حکمت یا په دودېزه اصطلاح د اخلاقو په علم کې شته. ان تر اسلام وړاندې د یونان داخلاقو د علم په کتابونو کې لیکل شوي؛ لکه پر ژمنه وفا راغلې او سپارښتنه یې شوې. البته په دې کتابونو کې د خدای نامه نشته؛ خو لږ تر لږه له انساني او ټولنیز پلوه پر ژمنه وفا یو ښه چار انګېرل شوی، څوک چې پر دې اخلاقي آرونو پوهېدل، اخلاقي حکیمان یادېدل. هغوی چې په فلسفه کې له عامه چارو او هم په ځانګړې مانا له الهیاتو څخه خبر ول حکیم ورته ویل کېده. خو په ټینګار باید ووایو چې په قرآن اصطلاح کې،«حکمت» تقریباً په عملي حکمت اطلاق شوی نه پر نظري حکمت. په دې ویینه کې عموم آیتونه عملي دستورات او سپارښتنې دي او تر عملي حکمت لاندې ځاییږي: پر ژمنه وفا، له زنا، کبر او… ځان بچول ان دا امر چې وایي، بې له «الله» بل خدای مه نیسئ او بوت مه نمانځئ، د سپارښتنې او عمل جنس دی.
لقمان په حکمت ډېر مشهور و، خدای یې په اړه وایي:
((وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ [176]))
مفسرینو « أَنِ اشْكُرْ» دغسې مانا کړی، چې د لقمان شکر ایستل، خپله حکمت و. پردې کلماتو سربېره، چې له لقمانه په قرآن کې خپل زوی ته د موعظې په چوکاټ او څه په احادیثو کې ترې روایت شوي، ګرد سره عملي حکمتونه دي او راښیي، کوم حکمت چې لقمان ته ورکړای شوی و، مراد ترې څه و. البته دا حکمتونه د نظري حکمت ملاتړ هم لري؛ یعنې په دې سپارښتنو کې، د خدای وجود مفروض نیول شوی؛ نوځکه ویل کېږي، چې بې له «الله» بل معبود مه نمانځئ. همداراز «معاد» مفروض دی؛ نوځکه بیاځلي کېږي چې تاسې د خپلو چارو پازوال یاست او په یو ځای کې به له ګرېوانه ونیول شئ؛ نوځکه د خدای او معاد شتون ددې حکمتونو نظري ملاتړ دی. په دې آیتونو کې هغه څه نه دي راغلی چې په اصطلاح «نظري حکمت» ورته ویل کېږي او څه چې دي د عملي حکمت له جنسه دي. عملي حکمت د پخوانیو د وېشنې له مخې پر درېیو برخو دی: وګړیز اخلاق، د کور سنباله، او هېوادوالي. د قرآن دا دستورات له دې درېیو برخو په یوه کې یې تړاو لري. البته د خدای په کلام کې دغسې کلاسیک او مدرسي جلا والی او تفکیک نشته.
هغه د «خیر کثیر» پاتوړی دی، چې په دې حکمتونو متحقق وي
بل ټکی دا، حکمتونه، حکمتونه نه دي، چې حکیم تش ورباندې پوه وي؛ بلکې عملي انځور یې وي. د فیلسوفانو په عملي او نظري حکمت کې، یوازې پوهېدل، د یو چا حکیمېدو ته کافي دي. خو علی الظاهر له قرآني او دیني لید لوري «خیر کثیر» د هغو کسانو پر برخه کېږي، چې هم پردې ماناوو پوه شي او هم یې عملي کړي. په بله وینا، په قرانې حکمت کې یو ډول عبرت هم نغښتی، چې د فیلسوفانو په عملي حکمت کې نشته. نوځکه د علي(کرم الله وجهه) کلام چې «خپل تیاره زړه دې په حکمت رڼا کړه» په دې مانا دی چې ړومبی پردې حکمتونو پوه شه، بیا ورباندې عمل وکړه او عامل اوسه. په احادیثو کې څېړنه د «حکمت» همدې مانا ته مو ورسېخوي. ړومبی د حکمت په عظمت کې له رسول اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) روایت شوی چې:
كاد الحكيم ان يكون نبيا[177]
(( نژدې ده، حکیم د نبي درجې ته ورسي))
كلمه الحكمه يسمعها المومن خير من عباده سنه[178]
((مؤمن چې له حکمته ډکه خبره واوري، له یوه کال عبادته غوره ده))
حضرت علي وایي: حد الحكمه الاعراض عن دار الفناء و التوله بدار البقاء
(( د حکمت برید له دار فنا مخ اړونه او پر دار البقا بوختېدنه ده))
حضرت علي وايي: من الحكمه ان لا تنازع من فوقك و لا تستذل من دونك و لا تتعاطى ما ليس فى قدرتك و لا يخالف لسانك قلبك و لا قولك فعلك و لا تتكلم فيما لا تعلم و لا تترك الامر عند الاقبال و تطلبه عند الادبار
دا د حکمت له چارو دي:
داچې د خپل سر له پاسه سره شخړه ونکړې او تر خپل لاس لاندې خوار مه کړې او په هغه څه پسې ونه ګرځې چې په وس کې دې نه دي او زړه دې له خولې، او وینا دې له کړو وړو سره په ټکر کې نه وي او د څه په اړه چې نه پوهېږې، خبره مه کوه او له کوم چار سره په مخامخېدو کې، مه یې پرېږده او چې درشا یې شوه، مه یې غواړو.
حضرت علي (کرم الله وجهه) ویلي:
حفظ الدين ثمره المعرفه و راس الحكمه[179]= «د دین ساتنه د معرفت مېوه او د حکمت سر دی.
من ثبتت له الحكمه عرف العبر[180]= په چا کې چې حکمت ټینګ شي، عبرتونه پېژني.
كل شىء يمل الا طرايف الحكم (غرر الحکم) «بې له لطیفو حکمتونو، بل هر څه کړمن دي.
ارواښاد کلیني په «کفر او ایمان» کتاب کې له امام باقره روایتوي:
رسول اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) په یوه سفر کې له یوه کاروان سره مخ شو، کاروانیانو پر رسول اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) سلام واچو.
حضرت(صلی الله علیه وآله وسلم) ورته وویل: څوک یاست؟ ویې ویل: نحن مومنون یا رسول الله.
یا رسول الله! مومنان یو.
رسول اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) وویل: د ایمان حقیقت مو څه دی؟ ویې ویل: د خدای پر قضا رضایت، چارې ورسپارل، او د خدای امر ته غاړه ایښوول.
رسول اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) ورته وویل:
علماء حكماء كادوا ان يكونوا من الحكمه انبياء
دا ځانګړنې مو چې وویلې، عالمان او حکیمان یاست، چې له ډېر حکمت پېغمبرانو ته ورنژدي شوی یاست.» [181]
په إِنَّهُ كَانَ مَنْصُورًا کې ضمیر یا «ولي دم» ته ورګرځي او مانا یې داده چې خدای تایید کړی او قصاص یې ورته جایز ګڼلی؛ نو نباید په وژنه کې زیاتی وکړي او له بریده واوړي یا مظلوم ته راجع کېږي؛ یعنې خدای له مظلوم سره مرسته کړې، په دې پار چې په وینه کې یې قصاص واجب کړی؛ او یا هغه ته چې ولي دم یې ناحقه او اسراف ته راکږي. خدای د مسرف قصاص واجب کړی او په دې توګه یې مرسته ورسره کړې ده
الهي رسۍ
حضرت علي (کرم الله وجهه) خپل زوی امام حسن ته وايي:
فانى اوصيك بتقوى الله اى بنى و لزوم امره و عماره قلبك بذكره و الاعتصام بحبله. و اى سبب اوثق من سبب بينك و بين الله ان انت اخذت به؟ احى قلبك بالموعظه و امته بالزهاده و قوه باليقين و نوره بالحكمه و ذلله بذكر الموت
زويه! په رښتيا سپارښتنه درته کوم، چې له خدايه وډار شه او تل یې د احکامو لاروي کوه او خپل زړه دې د هغه پر ياد ژوندى ساته او پر رسۍ يې منګولې ولګوه، چې له الله سره دې ډاډمنه وزله ده؛ که منګولې پرې ښخې کړې؟»
((وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ))[182]
له «جمعي» پلوه پر الهي پړي منګولی لګول د اختلاف او بې اتفاقۍ درملنه ده. خو له وګړیز پلوه، که چا پر خدای ډډه ولګوله او د ځان او خدای ترمنځ یې د پیوستون رسۍ رادبره کړه، څنګه دا رسۍ ټینګولای او له شلېدو یې مخه ونیسي. په دې اړه حافظ شیرازي راته ویلي:
گرت هواست كه معشوق نگسلد پيوند نگاه دار سر رشته تا نگه دارد
کومې چارې چې پر انسان متکي وي د ډډې وهلو ځای یې کېدای نشي
ښه ده چې ړومبی خپله ددې پړي یا د ډډې وهلو ځای به باب خبرې وکړو. خدای وایي:
((مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاء كَمَثَلِ الْعَنكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتًا وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنكَبُوتِ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ[183]=دهغو خلکو بېلګه چې د الله پرځای یې پالندویان نیولي داسې ده لکه غڼې چې (د خپلې خولې په اوبو) ځان ته یو کور جوړ کړي او په حقيقت كې – كه پوهېدل -؛ نو تر ټولو کورونو کمزورى کور د غڼې كور دى.
کافرانو چې بې له الله ولیان نیولي، د غڼو په څېر دي. دا غڼه هم یو کور اوبدي او زړه پرې تړي وهي؛ خو عقلمن پوهېږي، چې د غڼې کور، خورا سست کور دی؛ یعنې بې له الله د ډډې وهلو هر ځای ویجاړېدونکی او د اتکا وړ نه دی. ټول کافران او هر څوک چې آګاهانه او په لویی لاس حق ته ورشا کوي د غڼو په څېر دي، چې په خپلو سستو لومو کې راګېر شوي او پر خپلو اوبدنو تکیه کوي.
په واقع کې دوی خپل محصولات – حې پر همدوی متکي دي – خپل تکیه کړي او دا یو ډول اپوټه ویني ده. د همدې دلیل له مخې، د دوی تکیه د غڼې تر کوره هم ډېره سسته ده. د انسان تکیه کله هم د انسان محصول کېدای نشي. په بهر نړۍ او له مادي او جسماني چارو سره په مخامخېدو کې ددې مانا تصدیق ظاهراً اسان دی.
انسان چې کوم کور یا کومه بنا جوړي پرې ډاډمن دی او تر چهت لاندې یې ژوند کوي ځکه دا جوړ کړای شوی ورباندې متکي نه دی، البته سازوونکی یې انسان دی؛ خو انسانانو په دې چارو یوازې د طبیعت مواد او قوتونه کارولي، چې خواص یې له انسانه مستقل او خپلواک دي، انسانان که کوم کار کوي، هغه د دې موادو او قوتونو، محسابه کول، او څنګ ترڅنګ ایښوول دي. که داسې وای چې دا ټولګه پر انسان متکي وي؛ نو انسان یې ساتلای نشو؛ بلکې باید انسان یې ساتونکی وای؛ نوځکه په مادي چارو کې ټول مني، چې مسأله دغسې ده.
خو چې خبره د روحي محصولاتو په باب کېږي؛ نو دا مطلب هېرېږي یا کافي پاملرنه ورته نه کېږي. موږ انسانان د روحي ملاتړ چمتو کولو لپاره، چې ونه ښوییږو، یوازې دوه لارې لرو؛ یا له خپلو (وردباندې) مستقلو ملاتړو ته ورمخ کړو او تکیه پرې وکړو یا موهومي ملاتړ – چې په واقع کې پر موږ متکي دي – مستقل وګڼو او تکیه ورباندې وکړو، چې په دې حال کې په واقع کې بې ملاتړه یو.
پر حق ناولاړې، اندیز او هنرې محصولات غولوونکې دي
انسانان ډېر د خپلو فکري او هنري محصولاتو پر وړاندې غولېږي. موږ د فکر او پوهې په نړۍ کې، پر فلسفه لګیا کېږو او نړی لید جوړوو. که دې محصولاتو پر حق ډډه نه وي وهلي؛ نو په لمن کې یې ژوند کول او ورباندې ډډه وهل به داسې وي چې پر هغه څیز مو ډډه وهلې، چې په خپله دې څیز پر موږ ډډه وهلې، یا د یو څیز ټینګ ګڼل چې له بېخه سست او لوېدونکی دی. انسان فکري او روحي تکیه ته اړتیا لري او دې فکري تکیه ګاه هم باید پر حق تکیه کړي وي او روحي تکیه هم باید له هغه ځایه مرسته واخلي چې په واقع کې وسمن و قوت ورکوونکی وي. انسان ځان تر ډېرې مودې هسې په هسې او په تلقین درولای نشي. تلقین له انسانه قوت اخلي او ورپسې د ظاهر له مخې او په مجازي توګه انسان ته قوت ورکوي. تلقین زموږ خپل مصنوع موجود دی، چې ډې کمزوری دی او څه موده روسته د خپلې ورانۍ په علت، انسان به هم وران ویجاړ کړي.
اوسني انسان د هنر، فلسفې او… په ډګرونو کې خپل مصنوعات د خدای ځایناستي کړي دي
نن انسانانو هنر خپله روحي تکیه غوره کړې ده او دا هنر، زموږ په وخت کې د خدای ځایناستې شوې ده. الهي ښکلاوې د بشري هنر په ښکلاوو کې لڼدې شوي دي. انسان هنر او خاورینو ښکلاوو ته په دې پلمه پناه وروړي، چې روحي پناځی یې دی؛ خو دوی لنډمهالې دي او د قرآن په تعبیر د غڼې د کور په څېر دي؛ ځکه موږ اوبدلي او وسمني او تغذیه یې ډېره محدوده ده، د همدې دلیل له مخې دا مصنوعات ددې پرځای چې تلپاتې خوشحالي راوړي، خپګان راولاړوي او ددې پرځای چې انسان سرشار او خړوب کړي، تشوي یې او بې پناه یې خوشې کوي.
حضرت علي (کرم الله وجهه):
اياك و الثقه بنفسك فان ذلك من اكبر مصائد الشيطان[184]
(( پر خپل نفس له ډډې وهلو ډډه وکړو، چې د شیطان له سترو لومو ځنې دی))
دا ځانګړنه، یوازې هنر نه رانغاړي، فلسفه او دروغجن عرفان هم همدغسې دی. دا چارې یوه ګډه ځانګړنه لري: دا ټول انسانانو جوړ کړي دي:
باده از ما مست شدنى ما ازو قالب از ما هست شدنى ما ازو[185]
که شراب مستي راولي، که نشه یي توکي نشه کوي، دلیل یې دادی، چې موږ انسانان ځانګړی جوړښت لرو، چې ددی اغېز راباندې کړای شي. که زموږ جسمي او روحي جوړښت په بل ډول و، شرابو اغېز راباندې نه کاوه، لکه چې پر خاورو او تیګو اغېز نه کوي؛ نوځکه په واقع کې د شرابو مستي له موږ راولاړه شوې او معلول مو ده؛ نو ورباندې ډډه وهل، په حقیقت کې پر ځان ډډه وهل دي. ټول هغه څیزونه، چې د عادي او هنري ښکلاوو له جنسه او ټول هغه څیزونه چې د بشر مخلوق دي، په نهایي شننه کې همدې موضوع ته وراوړي. دا چارې پر موږ متکي دي، او که دوی د انسان تکیه شي؛ تر یوې مودې روسته به راولوېږي.
د تکیه د ټینګېدو شرط، له انسانه خپلواکي ده
نوځکه، انسان باید په یو داسې پړي منګولې ولګوي، چې د اتکاء او پایښتی وړ وي او ددې پړي شرط دا دی چې له انسان څخه باید مستقل او خپلواک وي. خدای په نړۍ کې د پیوستون دا پړی راځوړند کړی دی.
حمدلله كين رسن آويختند[186]
د دې پړي سر د خدای په لاس کې دی او که انسان ځان ورپورې ورځوړند نه کړي، راخوشې او راوبه لوېږي؛ نوځکه که پیوستون رادبره کېږي؛ باید له دې لوري وي.
د پړي سر ونیسه، چې ودې ساتي، چې تکیه له هغې خوا ټینګه ده.
مولوی د موسی(علیه السلام) او پر ده د خدای د تجلۍ په قصه کې، کله چې د ونې د خبرې کولو او د غره لړزېدو خبره کوي، موږ ملامتوي:
جان پذيرفت و خرد اجزاى كوه ما كم از سنگيم آخر اى گروه؟[187]
نه ز جان يك چشمه جوشان مىشود نه بدن از سبز پوشان مىشود
نه صداى بانگ مشتاقى درو نه صفاى جرعهى ساقى درو
كو حميت تا ز تيشه و ز كلند اين چنين كه را به كلى بركنند (…)
چون قيامت كوهها را بر كند بر سر ما سايه كى مىافكند
اختیاري مړینه په پړي منګولې لګول او الهي ټینګه رسۍ ده
وایي تیګه او ونه، تکې شنې شوې، د حق تجلي دوی په خود راوړل او له بې ځانۍ یې ازاد کړی؛ نو موږ انسانان له تېګو هم کم یو؟ موږ تر اوسه نه دي موندلي، چې باید ژوند له کومه ځایه تر لاسه کړو، پر کوم ځای تکیه وکړو، تر اوسه پوه شوي نه یو، هغه څوک دی، چې موږ ته موږ راکوي او موږ له موږه بېرته اخلي.
پر هستۍ دا دومره لمر ځلېدلی او پر ټولو دومره پسرلی راغلی؛ خو دې لوري ته هېڅ رڼا او شېنلی رامخې کړی نه ده. غیرت او هڅه لازم ده، چې په ترخځ او میتهي دا بې خاصیته غر له بېخه راوسپړو؛ دا غر چې تر ډبرین غر ښه بې غیرته او ښه بې هنره دی. خدای وایي د قیامت پر مهال، غرونه هم په حرکت راځي او له خپل ځایه بې ځایه کېږي، لمر او ستوري تت او تیاره کېږي او په سراسر هستۍ کې یو لوی بدلون رامخې ته کېږي.
کاشکې ډېر ژر دا قیامت زموږ په وجود کې راغلی وای او خپل اغېز یې ښکاره کړی وای او دا غر یې له خپل ځایه بې ځایه کړی وای. نباید منتظر اوسو، چې دا قیامت د بلا په څېر راباندې راپرېوځي، باید دا قیامت له دننه پیل کړو؛ یعنې باید «اختیاري مړینه» خپله کړو. په واقع کې «اختیاري مړینه» پر الهي پړي منګولې لګول دي. «اختیاري مړینه» د رښتوني تکیه موندل دی. علي(کرم الله وجهه) پوښتي: « تردې پړي کوم ټینګ دی؟» او په حقیقت کې دا له حکمته ډکه خبره ده: تردې پړي کوم یو پړی ټینګ دی؟ کوم یو پړی دی چې انسان په ډاډ ځان ورپورې راځوړند کړي او یقین ولري چې نه شلېږي او د هلاکت څاه ته یې نه ورغورځوي.
دا د هغې خوندي، اروايي تکیه ځانګړنه ده؛ خو خدای له بل اړخ هم تکیه دی او په نړۍ کې یې یو پړۍ راځوړند کړي، چې باید منګولې پرې ولګوو. دا پړی په واقع کې «الهي وحې» ده.
پر خدای منګولې لګول په دوو مانا دی: (۱) یوازې د خدای اوسه. (۲) د الهي شریعت له سرچینې ګټه پورته کړه.
انسانان یو مخې په خپلو اندنو کې پر ځان متکي کېدای نشي. الهي وحې نهایي سموونکې او منځګړې ده. تل د وحې باران ورېږي، او دا هماغه پړی دی چې باید انسانان منګولې پرې ولګوي او اتکا پرې وکړي. نو «پر خدای منګولې ولګوه» او «ځان په الهي پړي پورې ونښلوه» په دوو مانا دی: ړومبی داچې، یوازې د الله اوسه او پر ځان تکیه مه کوه. او دویم داچې پر دیانت او الهي شریعت متکي اوسه او له دې ځایه قوت او فکري خواړه واخله.
د الله یادولو او الله تعالی لمانځنې ساده مانا
حضرت علي (کرم الله وجهه) وايي: زړونه پر خدای یادولو ابادېږي او تورتم او تیاره نفسونه په حکمت رڼا کېږي.
په قرآن کې راغلي:
((لاَّ تَجْعَل مَعَ اللّهِ إِلَهًا آخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُومًا مَّخْذُولًا [188]= (بنده!) هېڅكله له خداى سره بل معبود مه نيسه، چې پړ او بې مرستندويه به كېنې.))
د الله په شتون کې، بل په خدایي مه نیسئ
فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا[189]
«دالله په شتون کې، څوک خدایي ته مه رابولئ»
همدغسې علي(کرم الله وجهه) وايي: « ویجاړ زړه د خدای په یاد اباد کړه».
د خدای یادولو او د الله لمانځنې ساده مانا
هڅه کوو، د خدای یادولو، الله لمانځنې او ورسره شرک نه کولو دقیقه مانا څرګنده کړو. البته ددې سپارښتنو ړومبی او لومړنۍ مانا پوره روښانه ده او څه ابهام پکې نشته. ټول پېغمبران رالېږل شوي چې خلک یو «الله» ته راوبولي او د ډول ډول اربابانو له نمانځنې یې منع کړي. په واقع کې الهي انبیاوو دوه مهم پېغامونه درلودل:
«الله» لمانځنه او له «طاغوته» ډډه کول
خدای په نحل سورت کې وایي، چې ګرد پېغمبران مې له دې دوو پېغامونو سره درلېږلي:
((أَنِ اعْبُدُواْ اللّهَ وَاجْتَنِبُواْ الطَّاغُوتَ[190]=الله ولمانځئ او له طاغوت نه ډډه وکړئ))
له طاغوتانو ډډو کول د الله تعالی د رښتونې نمانځنې متمم او بلکې شرط دی؛ نوځکه د مانا تردې بریده، څه اجمال او ابهام نشته؛ خو کار تردې ځایه پای ته نه رسي. که له «الله» سره د شرک کولو مانا ښه وپېژندل شي؛ نو د «الله» نمانځنې او په الله(ج) یادولو د زړه ابادول به هم وپېژندل شي.
د «الله» لمانځنه؛ یعنې انسانان یو هم خدای نه دی
د الله لمانځنه او په یادولو یې د زړه ابادول، یوه مهمه او په عین حال کې ساده مانا لري، چې دا ده:
موږ انسانان یو هم خدای نه یو، او الله یو دی
موږ انسانان یو مخلوق یو او باید په نړۍ کې د انسانیت او مخلوقیت حق ادا کړو. له کومه ځایه چې بشر د الوهیت پر پوړۍ پښه ايښې؛ نو بېلابېل مفاسد پیل شوي دي. دا پوړۍ بېلابېلې درجې لري چې تشخیص یې هر وخت څه اسان کار نه دی. که څوک د الله ځانګړي اوصاف او ځانګړنې وپېژني او هوس وکړي، چې دا ځانګړنې ولري، نو همغومره به په شرک ککړ وي.
په واقع کې ابلیس هله شیطان شو، چې هوس یې وکړ، چې د الله له ځانګړو صفاتو ځنې یو یې خپل کړي.
علي(کرم الله وجهه) په القاصعه خطبه کې دا مطلب په یوې اوږدې څرګندې وینا کې ښه تشریح کړی دی. د خطبې په پیل کې وایي، چې «الله» یو لړ صفات ځان ته غوره او له نورو یې منع کړي دي:
الحمد لله الذى لبس العز و الكبرياء و اختارهما لنفسه دون خلقه و جعلهما حمى و حرما على غيره و اصطفاهما لجلاله [191]
« د الله ستاینه، چې د عزت او کبریا جامې یې اغوستي او دا دواړه یې ځان ته غوره کړي او پر نورو یې حرامې کړي او خپل جلال ته یې ځانګړې کړې دي» روسته وایي، چې شیطان له خدای سره په یوه صفت کې یې شخړه ورسره وکړه:
نازع الله رداء الجبريه و ادرع لباس التعزز و خلع قناع التذلل. الا ترون كيف صغره الله بتكبره و وضعه بترفعه
« له خدای سره یې د جبریت د ردا پر سر شخړه وکړه او د عزت جامه یې واغوسته او له څېرې یې د خواری پڼونی لرې کړ ایا نه وینئ چې خدای څنګه هغه د ځان لویی ګڼلو په پار، کوشنی کړ او له دې لامله چې ځان یې لوړ باله، راټیټ یې کړ؟»
روسته، موږ انسانانو ته وصیت کوي:
د خدای بندګانو، پام مو اوسه، چې ابلیس مو په خپلې رنځورۍ اخته نکړي او په [ خپل لانجمن] غږ مو له ځایه راپانڅوي:
فاحذروا عبادالله ان يعديكم بدائه و ان يستفزكم بندائه.
«داچې ته وغواړې خلک درته ګوته په خوله هک حېران ودرېږي»؛ نو دا د خدایي کولو هوس دی.
مولوی وایي د یو شمېر خلکو کار دادی، چې ځان ته د خلکو زړونه راواړوي. دا چار د عمومي هنرمندانو له جدي آفاتو ځنې دی؛ خو کله بې هنران هم افت ځپلي کوي. د مولوي په تعبیر یوه ډله د خلکو هېښتیا یا حېراني راجلبول غواړي، ښه یې راځي چې نور یې په اړه حیران او ګوته په خوله هک پک شي او له ډېرې هېښتیا او حېرانۍ یې خلک دده پرېمانه ستاینه وکړي. د مولوی په تعبیر، دغسې هوس، د خدایي کولو هوس دی؛ ځکه یوازېنی موجود چې باید ورته حېران او ګوته په خوله او هېښ پېښ شو، الله تعالی دی، او څوک چې د خلکو د حیرانۍ غوښتونکی شي، په واقع کې په الوهیت کې یې د تمې لاس وهلی دی:
طالب حيرانى خلقان شديم دست طمع اندر الوهيت زديم[192]
در هواى آنك گويندت زهى بستهاى در گردن جانت زهى
ټول عمر په قیوداتو او ملاحظاتو تېروي، چې د نورو ستاینه او تحسین واوري. په کار کې ډول ډول ظرافتونه کوې، داسې لوبې کوې چې زړونه ایل کړې. دا، « د خلکو د حېرانۍ او هېښتیا غوښتنه» ده. دا چار په تېره د هنرامندانو ستر آفت دی.
هر هنرمند – شاعر، لیکوال، فیلمساز یا… – له کله چې په هنري چار بوختېږي، په دې فکر دی، چې کله یې نورو ته هنري اثر وروړاندی شو،څه غبرګونونه به راولاړ کړي. او البته دې ته په تمه وي چې دا غبرګونونه باید له ستاینې ډک وي. په رښتیا چې د لا ډېرو مشتریانو یا پېرونکیو د راماتولو او د لا ډېرو ستاینو د ترلاسه کولو په څنګ کې خپل روح ته پرېمانه آفتونه هم پېري او دا آفتونه په هغه وخت پورې اړوندېږي چې لا یې غبرګون لیدل شوی نه او لا بد خو هغه وخت وي چې له ستاینې ډک او سخ ډولی غبرګون رادبره شي. دغسې یو تن باید وار له مخکې له ځانه ډول ډول کلا ګانې راتاوې کړې وې، چې د سخ، ستاینې یا شاباشۍ غشي یې ټپي نکړي، که نه له دې آفاتو به خوندي پاتې نشي.
په هر حال دا چار د یو ډول الوهیت غوښتل هم دي. «الله» والی د خدای یو له اوصافو ځنې دی. یو شمېر مفسرانو او ژبپوهانو ویلي، چې «الله» یعنې هغه چې ټول پکې هېښ پېښ، ګوته په خوله او واله پاتېږي؛ نوځکه دا صفت، په خدای پورې ځانګړی دی او که انسانان د نورو هېښتیا راجلبول وغواړي؛ نو په رښتینه کې د الوهیت پر پوړۍ یې پښه ورایښې ده. له امام باقره روایت شوی:
من طلب العلم ليباهى به العلماء او يمارى به السفهاء او يصرف به وجوه الناس اليه فليتبوا مقعده من النار
« څوک چې علم پر عالمانو د ویاړنې یا له سفهاوو او بې عقلو سره د لانجې یا د خلکو د پام رااړونې لپاره زده کړي؛ نو په اور کې دې خپل هستوګنځی چمتو کړي.»
(اصول کافي، کتاب فضل العلم، او همدې مضمون ته ورنژدې په کنز العمال کې له رسول اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) روایت شوی دی).
رزق، حرص او نفقه
حضرت علي (کرم الله وجهه) خپل زوی امام حسن ته وايي:
فَاسْعَ فِي كَدْحِكَ وَ لَا تَكُنْ خَازِناً لِغَيْرِكَ
د خپل معيشت په لاس ته راوړو کې هڅه کوه او د نورو خزانه دار مه اوسه.»
قناعت او له خپل رزق څخه ډېر نه غوښتل او تمه نه کول يوه سرباندې (فوق العاده) مهمه مساله ده او په دې اړه حضرت علي (کرم الله وجهه) وايي:
إِنَّ أَعْظَمَ الْحَسَرَاتِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَسْرَةُ رَجُلٍ كَسَبَ مَالاً فِي غَيْرِ طَاعَةِ اللهِ، فَوَرَّثَهُ رَجُلٌ فَأَنْفَقَهُ فِي طَاعَةِ اللهِ سُبْحَانَهُ، فَدَخَلَ بِهِ الْجَنَّةَ، وَدَخَلَ الْأَوَّلُ بِهِ النَّارَ
د قيامت پر ورځ د هغه خپګان خورا ستر دى چې په ګناه يې مال ترلاسه کړى وي؛ خو داسې چاته په میراث پاتې وي، چې د خداى تعالى د سر ايښوونې په لار کې يې کارولی او جنت ته پرې ولاړ شي؛ خو دی پخپله جهنم ته[193]
د حضرت علي په قصار کلماتو کې دي چې خپل زوی امام حسن ته وايي:
وَ قَالَ لِابْنِهِ الْحَسَنِ: لَا تُخَلِّفَنَّ وَرَاءَكَ شَيْئاً مِنَ الدُّنْيَا فَإِنَّكَ تَخَلِّفُهُ لِأَحَدِ رَجُلَيْنِ إِمَّا رَجُلٌ عَمِلَ فِيهِ بِطَاعَةِ اللَّهِ فَسَعِدَ بِمَا شَقِيتَ بِهِ وَ إِمَّا رَجُلٌ عَمِلَ فِيهِ بِمَعْصِيَةِ اللَّهِ فَشَقِيَ بِمَا جَمَعْتَ لَهُ فَكُنْتَ عَوْناً لَهُ عَلَى مَعْصِيَتِهِ وَ لَيْسَ أَحَدُ هَذَيْنِ حَقِيقاً أَنْ تُؤْثِرَهُ عَلَى نَفْسِكَ.[194]
زويکه! تر ځان روسته څه ځان ته مه پرېږده، ځکه دا به له دوو تنو يوه تن ته پرېږدې: يا به مال د خدای په طاعت کې لګوي؛ نو نېکمرغېږي حال داچې ته پرې بدمرغه شوی يې او يا داسې څوک چې په ميراث به دې له خدایه سرغړونه کوي او بدمرغېږي؛ نو ته هم په دې سرغاړۍ کې ورسره برخمن يې او نه ښايي چې يو هم پر ځان ړومبی وبولې او خپله شتمني ورکړې.[1]
نبايد د رزق په ترلاسه کولو کې حريص اوسو او بايد نفقه ورکوونکي هم اوسو
هو، انسان بايد د خپلو اولادونو د ګاندې (راتلونکې) په سوچ کې وي او تر شونې بريده اجازه ورنکړي چې اولاده يې په لاستنګۍ کې پاتې شي؛ خو دا مسئله له دې سره توپیر لري چې انسان خزانه دار او نورو ته د شتمنۍ راټولوونکی وي او خپله نېکمرغي په دې لار کې ځار کړي.
په بله وينا څومره ښه ده چې انسان په دې دنیا کې تر خپل مرګ وړاندې څه چې غواړي خپلې اولادې او بخره وړو (مستحقینو) ته ورکړي او هر یوه ته خپله برخه ورکړي او تر مرګ ورسته څه پرځای پرېنږدي. ورکړه او له زړه څخه د مال مينه ايستل يوه خبره ده او راټولول، مړينه او تر مرګ روسته له ناچارۍ مال نورو ته په ميراث ور پرېښودل بله خبره ده.
داچې علي (کرم الله وجهه) وايي د نورو خزانه دار مه اوسه، مانا يې هم دا ده او په هېڅ ډول له زيار او مال راوستو سره ټکر نلري. خپله حضرت علي (کرم الله وجهه) په کومه موده کې چې د خلافت بوختياوې او مسووليت ور تر غاړې نه و، خپل وخت يې د ځمکې په ابادولو، د چينو په ايستو او د خرماوو په کرلو تېراوه. همدغسې په رواياتو کې راغلي چې چا وصيت کړی و، پېغمبر (صلی الله علیه وآله وسلم) يې مالونه چې د خرما ستره ډېرۍ وه، تر مرګ روسته نفقه کړي. پېغمبر (صلی الله علیه وآله وسلم) يې پر فقيرانو مالونه ووېشل او بيا يې يوې دانې کجورې ته اشاره وکړه او ويې ويل که په خپل ژوند يې دا يوه دانه کجوره نفقه کړې وای، تردې غوره و چې تر مرګ روسته يې بل ټول مال نفقه کړي.
همدې مضمون ته ورته له حضرت پېغمبر (صلی الله علیه وآله وسلم) نور روايات هم راغلي لکه:
درهم الرّجل ینفق فی صحّته خیر من عتق رقبه عند موته: کوم درهم چې انسان په روغتيا کې د خدای په لار کې لګوي، تر هغه مريي غوره دی چې د مرګ پر مهال يې آزادوي.[195]
لأَنْ يَتَصَدَّقَ الْمَرْءُ فِي حَيَاتِهِ وَصِحَّتِهِ بِدِرْهَمٍ خَيْرٌ لَهُ مِنْ أَنْ يَتَصَدَّقَ بِمِائَةِ دِرْهَمٍ عِنْدَ مَوْتِهِ: داچې انسان پر ژوندونې يو درهم خيرات کړي په مګر کې تر سلو درهمو خيراتولو غوره دی[196].
چې انسان ومري، په خپل مال کې تصرف نلري او د مال اختيار او واک يې له نورو سره وي.
او هغه انسان بدمرغه دی چې مالونه يې هغو کسانو ته په لاس ورشي چې د خپلې بدمرغۍ وزله يې کړي. نېکمرغه انسان هغه دی چې ژوند پر قناعت او بسياينه تېروي او څه چې يو پتمن او نېکمرغه ژوند ته لازم وي، تردې هخوا نه غواړي؛ ځکه دا د رزق پر مانا ښه پوهېږي او په همدې دليل د نورو خزانه دار کېږي نه او که تر کفايت ډېر مال ور تر ګوتو شو، په خپلو لاسونو يې نفقه کوي چې نور ترې برخمن شي. دا هم د ځانسازۍ له اړخ او هم د اُخروي ثواب له اړخ ډېر سم چار دی. د نفقې، زکات او خمس ورکولو فضيلت په دې کې دی چې څوک له ځانه بل ته يو څه ورکړي. که نور يې تر مرګ روسته مالونه نفقه کړي، خپله دا کس څه ګټه ترې نشي وړای؛ ځکه د «ځان» جوړونې وخت يې تېر شوی او د نورو د نفقې ورکولو ګټه د نورو ده.
اصلاً «ثواب» هغه څه نه دی چې روسته يې ولېږي. ثواب هغه دی چې انسان يې له ځان سره وړي او بلکې ثواب پخپله انسان دی. بله زېرمه په بل ځای کې نشته. هره زېرمه چې شته بايد د انسان په همدې وجود کې راټوله شي، بله زېرمه نشته. که چا له خپلې شتمنۍ ايثار وکړای شو، د رزق او شکر پر مانا پوهېدلی او له خپل رزق يې ګټه پورته کړې ده؛ خو څوک چې شتمني ډېروي او د نفقې ورکولو مړانه نه لري، نبايد په دې يې زړه خوښ کړی وي چې د نورو ګانده (راتلونکی) يې تامين او خوندې کړې ده. علي (کرم الله وجهه) د دې ډول کنجوسو او تمه کارو وګړيو په اړه وايي:
عَجِبْتُ لِلْبَخِيلِ يَسْتَعْجِلُ الْفَقْرَ الَّذِي مِنْهُ هَرَبَ، وَيَفُوتُهُ الْغِنَى الَّذِى إِيَّاهُ طَلَبَ، فَيَعِيشُ فِي الدُّنْيَا عَيْشَ الْفُقَرَاءِ، وَيُحَاسَبُ فِي الْآخِرَةِ حِسَابَ الْأَغْنِيَاءِ: له کنجوس څخه هک اریان يم، هغه فقر ته ورځغلي چې ترې تښېدونکی دی او هغه شتمني له لاسه ورکوي چې يې غواړي، په دنيا کې د فقيرانو په څېر ژوند کوي او په هغې دنيا کې د شتمنو حسابي ورکوي.»
تردې اوچته بدمرغي نشته چې وګړی له خپلې زېرمې بې برخې شي او نور ترې ګټنه وکړي، خو د حساب پر وخت، خپل حساب ورکړي؛ نو حق دا دی چې وګړی په نړۍ کې سرښندونی او ايثارګر وي او ان ميراث د دې پرځای چې نور يې ووېشي، په خپل لاس يې ووېشي. دا پخپله يو ډول انفاق دی او ډېر ظرفيت او روحي بلوغ غواړي.
۱- د دې کلماتو په غځېدا کې په ډېر لږ توپیر يو بل ورته روايت هم شته چې لاندې جمله رانغاړي: لَيْسَ أَحَدُ هَذَيْنِ أَهْلًا أَنْ تُؤْثِرَهُ عَلَى نَفْسِكَ وَ لَا أَنْ تَحْمِلَ لَهُ عَلَى ظَهْرِكَ فَارْجُ لِمَنْ مَضَى رَحْمَةَ اللَّهِ وَ لِمَنْ بَقِيَ رِزْقَ اللَّهِ: « په دې دوو کې يو هم د دې وړ نه دى چې پر ځان يې ړومبى وبولې او پېټى يې پر اوږو کړې؛ نو تېرو ته د الهي رحمت او پاتې شويو ته د خداى د روزۍ هيلمن اوسه.»
د رزق پراخ مفهوم
د رزق مفهوم څه مانا لري؟
لومړی: نبايد حرام مال رزق وګڼو او بلکې حرام مال وګړي ته يو ډول عذاب شمېرلېږي.
دويم: رزق نبايد په پيسو، خوراک او اغوستن کې را ايسار وبولو، د انسان عمر، پوهه، جمال، کمال، وړتياوې او استعدادونه يې رزق ګڼل کېږي. ډېری خلک انګېري که خپلې وړتياوې او وسمنۍ د پيسو، کور او تجملاتو په لار کې ولګېږي، رزق يې زياتېږي، حال داچې دوي يو رزق ضايع کوي چې ظاهراً بل رزق ترلاسه کړي.
علم او عقل د انسان د روزۍ برخه ده
روايت دی، علي (کرم الله وجهه) وپوښتل شو، ولې عقلمن د ناپوهانو په څېر شتمن نه دی؟ ويې ويل عقل يې د رزق يوه برخه ده. نوځکه هغه چې تحصيل او ليک لوست کړي او تر نورو پوهېږي؛ نو دا نعمت دې هم د خپل رزق يوه برخه وشمېري. دغسې يو څوک نبايد پر تمه وي چې لزوماً تر نورو له ډېرو شونتياوو برخمن شي؛ بلکې بايد د بې برخيتوبونو پر وړاندې ډېر زغمناک وي؛ ځکه له بل ارزښتناک رزق څخه برخمن شوی دی.
نه وايو لیک لوستي (تحصيلکرده) وګړي، استادان، طبيبان او انجينران دې په سختۍ کې ژوند وکړي. خبره دا ده چې دا ډول وګړي نبايد د خپل علميت په پار له ټولنې تمه کوونکي او غوښتونکي وي. اپوټه، بايد لږ وغواړي يا که لږ يې ترلاسه کړل، خوښ او قانع وي؛ ځکه له بل ځايه يې مهمتر رزق ترلاسه کړی دی؛ خو داچې يو څوک علم؛ رزق ، غنا او شتمني ونه بولي، حساب يې له کرام الکاتبينو سره دی او له بيخه يې لار غلطه کړې او امانت يې په تېرو او خيانت اخستی او په ناشکرۍ ورسره چلېږي.
ټول هغه کسان چې په دنيا کې له ځانګړو خدای ورکړيو، ارثي او اکتسابي نعمتونو برخمن وي، بايد تل یې دا ټکی په ياد وي چې دا نعمتونه د خدای ورکړي رزق يوه ټولګه ده او داچې له الهي نعمتونو ډېر برخمن شوی؛ نو وړ ده چې تر نورو ډېر د خلکو چوپړيان وي.
بايد په اکتسابي رزقونو کې اندېښمن اوسو، هسې نه چې رزق په ناحلالو ککړ شوی وي؛ خو څه چې الهي ډالۍ او ربوبي نعمت دی دا واقعي، بې الايشه او حلال رزق دی او وګړی بايد په منندوينه ترې ګټه واخلي او تل د نعمت ناشکرۍ ته اندېښمن وي، په هر حال، رزق د انسان د اکتسابي او نا اکتسابي درلودنو تولګه ده.
رزق مقدر دی
درېيم: رزق مقدر دی او دا يو مطلب دی چې په ديني رواياتو او پوهاويو کې ټينګار پرې شوی او راغلي چې چل ول او ځيرکي به پر مقدر رزق څه ور زيات نه کړي او حرص او ډېره تمه به بې له ګرفتارۍ او کړاوه بل څه ور زيات نه کړي. دا يوه ډېره مهمه او کارسازې ښوونه ده او پر دې چارو ګروهېدل يا نه ګروهېدل پر يوې ټولنې بېلابېل عملي او ټولنيزې اغېزې پرېباسي.
قرآن کریم له فقر او د روزۍ له تنګسې ډار په عربو کې د لوڼو د وژلو يو علت يادوي. په دې اړه دوه آيتونه شته چې بېلابېل خطابونه لري، په يو ځای کې وايي:
[وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِيَّاكُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ كَانَ خِطْئًا كَبِيرًا[197]= او د تنګسې له وېرې خپل اولادونه مه وژنئ، موږ دوى او تاسې ته روزي دركوو [ځکه] چې وژل يې ستره ګناه ده ! ]
او په بل ځای کې وايي:
[وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ[198]= او خپل اولاد د تنګسې له (وېرې) مه وژنئ، موږ تاسې او هغو ته روزي وركوو]
په دويم آيت کې نه وايي چې د خپلو اولادونو د فقر له ډاره، دوی مه وژنئ، بلکې وايي د خپلې نېستۍ له مخې يې ژوندۍ مه ښخوئ. په لومړي آيت کې، ړومبی وايي، اولادونو ته مو روزي ورکوو او په دويم آيت کې وايي، موږ روزي درکوو، نوځکه په لومړي آيت کې، خبره د هغه ډار پر سر ده چې عربانو د اولادونو له راتلونکې تنګلاسۍ درلوده او په دويم آيت کې د پلرونو پر بالفعل فقر خبره وه چې دواړه په اولاد وژنې پای ته رسېده، حال داچې په مخکېني آيت کې د « خَشْيَةَ» د کلمې پر راوړو سربېره، د ضمايرو ځای هم بدل شوی دی؛ نوځکه مانا يې دا ده چې په ګانده (راتلونکی) کې د بچيانو د لاستنګۍ له ډاره دوی مه وژنئ؛ ځکه موږ هغوی او تاسې ته روزي درکوو.
دا، د زوي يا لور په وژنې پورې اړوندېږي؛ خو البته د نجونو وژنې بل دليل هم درلود او هغه داچې نجونو په بدوي ټولنه کې ذليل او ټيټ مقام درلود.
په هر حال په دې آيتونو کې، د رزق د تضمين مفهوم ښه په سترګو کېږي، بيا په بل آيت کې راغلي دي:
[وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا[199]= او په ځمكه كې د هر خځنده روزي پرالله ده]
د دې آيتونو او په نهج البلاغه کې د علي (کرم الله وجهه) د نورو څرګندونو له ټولګې[2]، ظاهراً ګټنه کېږي چې خدای انسان پيدا کړی او رزق يې هم ور تضمين کړی او څوک بې روزۍ نه پاتېږي.د عامو ديندارانو ګروهه تل دغسې و.
پردې سربېره وينو چې د بشري تاريخ په اوږدو کې زښت ډېر انسانان له سوکړې او نېستۍ سره مخ وو؛ «غاښونه يې درلودل؛ خو ډوډۍ يې نه درلوده.» نبايد ځان وپوښتو چې ايا د رزق د مقدروالي په مانا سم پوهېدلي يو يا نه؟ او يا د کورنۍ او د وګړيو د شمېرې په کابو کونې کې د بشر اوسنۍ هڅه له ديني ښوونو سره چې خدای رزق او روزي مقدر بولي، ټکر لري يا نه؟ د فقر شتون د خدای پېژندنې له ستونزو او له الهي لورنې او رزاقيت سره په ټکر کې ليدل شوې او له همدې لامله يو شاعر ويلي دي:
كم عاقل عاقل أعيت مذاهبه
وجاهل جاهل تلقاه مرزوقا
هذا الذي ترك الأوهام حائرة
وصير العالم النحرير زنديقا
«څه ډېر عقلمن انسانان چې په خپل معيشت کې مخه ډپ شوې او نه پوهېږې څه وکړي او څه ډېر ناپوه انسانان چې نعمتونه پرې ورېږي او همدا لامل شوی چې يو شمېر هک اریان پاتې شي او عالمان د کفر او زندقه وو لار خپله کړي.»
[1] – وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ [200]= او چې كله یې يو تن ته د لور (د زيږېدو) زېرى وشي؛ نو مخ يې (له ډېر خپګانه) تک تور اوړي او (خپلې ښځې ته) له غوسې ډک وي (چې ولې دې لور راوړه!)
[يَتَوَارَى مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَيُمْسِكُهُ عَلَى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ أَلَا سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ [201]= ددغه بد زېري له لامله، چې پرې شوى،له خپل قوم او ټبره پټ ګرځي (او نه پوهېږي) چې له شرم سره سره يې وساتي او كه په خاورو كې يې (ژوندۍ) ښخه كړي؟ پوه شئ، چې انګېرنه او چلن يې ناوړه دى!
[2] – الرِّزْقُ رِزْقَانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ يَطْلُبُكَ فَإِنْ لَمْ تَأْتِهِ أَتَاكَ فَلَا تَحْمِلْ هَمَّ سَنَتِكَ عَلَى هَمِّ يَوْمِكَ كَفَاكَ كُلُّ يَوْمٍ عَلَى مَا فِيهِ فَإِنْ تَكُنِ السَّنَةُ مِنْ عُمُرِكَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى سَيُؤْتِيكَ فِي كُلِّ غَدٍ جَدِيدٍ مَا قَسَمَ لَكَ وَ إِنْ لَمْ تَكُنِ السَّنَةُ مِنْ عُمُرِكَ فَمَا تَصْنَعُ بِالْهَمِّ فِيمَا لَيْسَ لَكَ وَ لَنْ يَسْبِقَكَ إِلَى رِزْقِكَ طَالِبٌ وَ لَنْ يَغْلِبَكَ عَلَيْهِ غَالِبٌ وَ لَنْ يُبْطِئَ عَنْكَ مَا قَدْ قُدِّرَ لَكَ: رزق او روزي دوه ډوله ده: هغه چې ته يې لټوې او هغه روزي، چې تا لټوي؛ که ورپسې ورنشې؛ نو درپسې راځي؛ نو د کال غم دې پر ننني غم مه ورزياتوه، چې د هرې ورځې د غم لرې کول درته بس دي. که راتلونکى کال دې د عمر په حساب کې وي؛ نو په رښتيا، ستر خداى به د هرې ورځې برخه درکړي او که د عمر په شمېر کې دى نه وي؛ نو د هغه له خپګان سره دې څه کار دى؟ هېڅکله به د روزۍ کوم لټونکى ستا برخه يو نه سي او ټاکل شوې روزي به پوره در ورسي[202]]
په ۳۱ ليک کې همدې مانا ته ورته تر تېرو جملو روسته څو جملې راغلي: وَ اعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ الرِّزْقَ رِزْقَانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ يَطْلُبُكَ فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَأْتِهِ أَتَاكَ.
په بل ځای کې هم همدې مطلب ته ورنژدې يوه جمله ده:. وَ مَنْ لَمْ يُعْطَ قَاعِداً لَمْ يُعْطَ قَائِماً …..: هغه چې ناست ورنه کړي، ولاړ به هم ورنه کړي.[203]
مقدر رزق
هغه ټکي چې په مقدروالي پورې له اړوند رواياتو ترلاسه کېږي:
نوځکه په ديني ښوونو کې، د رزق زياتولو ته د ځانګړو دعاوو او اعمالو سپارښتنه شوی او د رزق کمولو ته هم علتونه او وزلې يادې شوي دي.
لکه، په رواياتو کې لرو چې په بين الطلوعين کې ويښ پاتې کېدل د ډېر رزق د راکېوتو له اسبابو ځنې دی او پکې وېده کېدل د رزق کمولو سبب او هم د ځينو ګناهونو کول د رزق کمولو له وزليو ځنې ګڼل شوي دي.[1]
د رزق په مقدروالي او ترلاسه کلو ته يې په هڅونه کې له راغليو احاديثو دا ټکی پوهېدای شو چې رزق د مرګ، روغتيا او رنځورۍ په څېر يو مقدر چار دی. ټولې خبرې د تقدير په نړۍ کې دي. د بېلګې په توګه ايا د انسان ټولې برخمنۍ – که حلالې وي يا حرامې ـ مقدرې دي يا يوازې حلالې برخمنې مقدرې شوې دي.
که رزق په عامه مانا د برخمنيو په مانا وبولو؛ نو په دې حال کې د يو شمېر رواياتو تفسير ستونزمنېږي. نوځکه غوره ده چې د رزق د مانا کړۍ تنګه کړو او ووايو، څه چې انسان ترلاسه کوي او ترې برخمنېږي د رزق برخه يې نه ده؛ خو که ناروا برخمني هم وشمېرو بيا هم رزق مو ټاکلی او مشخص دی؛ ځکه هر څوک ټاکلې وسمنۍ او پانګې لري. څومره چې هڅه وکړو، تر خپلې درلودلې پانګې ډېر يې پر کار اچولای نشو.
پانګې مو ذهني قواوې، مادي پانګې او ټولنيز امکانات او… رانغاړي. نه پوهېږو د دې پانګو بريد تر کومه ځايه دی؛ خو نبايد هېر کړو چې په هر حال دا امکانات محدوديت لري او بې نهايت نه دي. د رزق مقدروالی پر دې مانا دی چې وګړی د امکاناتو او وسمنيو په ټولګه کې دنيا ته راځي. دا شونتياوې يا خدای ورکړې دي يا وګړي ته له دباندې ورکول کېږي او په ټول کې ټاکلی پیداوار لري او تردې بريد ورهاخوا توليد نشي کړای. لکه ماشين چې ټاکلی توان او وس لري، که څه شونې ده موږ يې وس او پيداوار ونه پېژنو، له شرعي پلوه، د وسمنۍ دا بريد يې تقدير دی. که تقدير اړول يې وغواړو، بايد جوړښت يې بدل کړو او بيا هومره تمه او انتظار ترې ولرو.
په ټول کې د وګړي ټول رزق يو ثابت مقدار دی
شونې ده وويل شي وګړی په ډېره هڅه او پانګونه ډېر رزق ترلاسه کولای شي؛ نوځکه رزق ټاکلی او مقدر نه دی او د وګړي په زيار پورې اړوند دی. هو، د انسان په هڅې پورې اړه لري؛ خو پام مو وي، دا هڅې، تعقلونه او طرحې چې يو لاس کېږي چې د انسان ډېره ګټه او رزق ور پر برخه کړي، پخپله د مقدر او ټاکلي رزق برخه ده. متأسفانه خلک رزق په پيسو يا په نس ډکولو چارو کې بولي. حال داچې موږ خپلې اندېزې (فکري)، روحي، بدني پانګې او بالاخره خپل عمر ډېرې ګټې لاس ته راوړو ته سوځوو.
په رښتینه کې ځينې رزقونه د ځينو نورو لپاره لګوو. نو نبايد وانګېرو څه چې لاس ته راځي، بې لګښته و. دا تېروتنه له دې ځايه راولاړېږي، چې موږ خپل عمر او فکري ځواک، رزق نه بولو، له همدې لامله يې په لګولو کې بې غوره يو. په هر حال انسان چې کله ټول رزق ورکوي او اخلي؛ يعنې ترلاسه کونه او لګونه (په دې شرط چې خپل عمر، ماغزه، قوت، انرژي او ځواني چې لګوي له خپلو ارزاقو ځنې وبولي او يوازې پيسې رزق ونه شمېري!) سره حساب کړي؛ نو مومي چې په ټول کې يې مقدار ثابت دی، دا د رزق د مقدر والي مانا ده.
انسان چې څومره ځيرکي او زرنګي وکړي، څه چې ورته مقدر دي ډېر ترې ترلاسه کولای نه شي؛ ځکه زرنګي کول يعنې د ځان لګول، هغه انسان چې په خپل کفاف او بسياينه قانع نه دی، په ناچار بايد يو څه ور وړي او يا په ښه تعبير له څه يې کم کړي چې پر بل يې ورزيات کړي. دا د عالم قانون او قاعده ده. بايد يو څه ورکړې چې يو څيز – که حق وي يا باطل ـ واخلې؛ نو زموږ ټول امکانات ټاکلې ګټه ورکوي.
اوس اختيار راسره دی چې څه ډول ګټه وغواړو. ايا خپل عمر او ځواک ولګو چې د مادي شتمنۍ د تلې پله درنه کړو؟ يا داچې له دې پلې يې کموو او پر بلې يې ورزياتوو. دا وضعيت کټ مټ د دې په څېر دی چې ووايو د عالم انرژي ثابته ده؛ نوځکه که پر حرارتي انرژي يې ورزياته کړو بايد له کيمياوي انرژي يې راکم کړو او اپوټه.
په هر حال د عالم انرژي به ثابته پاتې شي. په همدې توګه، که د رزق مانا تر خوراک او اغوستن پراخ نيسئ او ټولې توکیزې(مادي)، مانیزې (معنوي)، خدای ورکړې او اکتسابي پانګې پکې ورنغاړلې وبولئ؛ نو په دې حال کې به ټول رزقونه ثابت ومومئ او وبه وينئ چې هېڅوک په زرنګۍ او ځيرکی په خپل رزق ورزياتونه نشي کړای.
په دې توګه هر څوک بايد وويني چې کوم رزق د کوم رزق په بيه پېري. څوک چې عاقل دی او خپل عمر بهترين نعمت بولي؛ نو که په ژوند کې څه محروميت ورمخې ته شو په هېڅ ډول يې بې برخېتوب نه بولي؛ بلکې منندوی به وي چې له ارزښتمن رزقه برخمن دی او هغه چې ډېر تجمل غواړي هرومرو به يا له خپل عمره لګوي او يا به د پوهې پر ترلاسه کولو بوخت نشي.
همدا و، چې علي (کرم الله وجهه) په شعر وايه:
رضينا قسمة الجبار فينا
لَنا عِلْمٌ ولِلْجُهَّالِ مَالُ
له الهي برخې خوشحال یو، موږ ته يې پوهه راکړې او ناپوهانو ته مال
يعنې پوهه او شتمني يې يو د بل پر وړاندې دوه رزقه بلل.
د دې ټکي يادونه مهمه ده چې دلته د علي (کرم الله وجهه) د خبرې مخ د خلکو د رزق په اړه دی، نه د ټولنې مديرانو، مدبرانو، سنبالوونکيو او سياستګزارانو ته. کله چې د ايثار خبره کېږي خطاب ټولو ته دی.
ايثار د يو ارزښت په توګه د ټولنيز اخلاق رکن کېدای شي؛ خو لکه څنګه چې مخکې مو وويل پر بنسټ يې يو ټولنيز غونډال (نظام) جوړوای نشو؛ ځکه په دې بڼه کې به ټولنه خپره وره شي. علي (کرم الله وجهه) وپوښتل شو، عدل غوره دی يا جود؟ ويې ويل: «عدل»؛ ځکه:
الْعَدْلُ يَضَعُ الْأُمُورَ مَوَاضِعَهَا وَ الْجُودُ يُخْرِجُهَا مِنْ جِهَتِهَا وَ الْعَدْلُ سَائِسٌ عَامٌّ وَ الْجُودُ عَارِضٌ خَاصٌّ فَالْعَدْلُ أَشْرَفُهُمَا وَ أَفْضَلُهُمَا : عدل ،هر څيز په خپل ځاى کې ږدي، حال داچې بخشش یې له خپل ځايه بې ځايه کوي، عدالت د خلکو ټولیز تدبير دى حال داچې بخشش په يوې ځانګړې ډلې پورې اړوند دى؛ نو عدالت شريف او غوره دى.[204]
علي (کرم الله وجهه) په واقع کې وويل که يو يو تن ته يې پوښتې، ځواب دا دی چې جود ښه دی؛ خو که د خبرې مخ دې متوليانو او مديرانو ته وي، عدل غوره دی؛ ځکه عدل د ټولېزو او عمومي سياستګزاريو سرچينه ده، خلکو ته سپارښتنه کېږي، که په کوم ځای کې مو وغوښتل؛ نو له خپل حقه تېرېدای شئ؛ خو مدير يا واکمن ته بیخي سپارښتنه نه کېږي چې د خلکو حقوق سرسري وبولئ او ځيرنه ونه کړئ او ګوزاره حالي اوسئ؛ نو د رزق په اړه چې سپارښتنه شوی يو يو انسان ته خطاب دی؛ خو هغوی چې د خلکو د چارو واګې ورسره دي، نبايد د خلکو د معيشت د تامين؛ تنظیم او سمونې پرځای ورته ووايي، د خپلې روزۍ زياتولو ته استغفار وکړئ يا په الطلوعين کې ويښ اوسئ. حکومت د خلکو کفالت پر غاړه لري او د عامه مصلحت استازی دی او بايد کار، کور او سوکالي ورکړي.
باکرو فی طلب الرزق و الحوائج فان الغدو برکه و نجاح: ګهيځ ژر په روزۍ او اړتياوو پسې ووځئ چې ګهيځ پاڅېدنه د برکت او ژغورنې لامل دی.[205]
الصبحه تمنع الرزق[206]
و ان الصبحه تمنع بعض الرزق: د ګهيځ خوب د روزۍ خنډ دی[207]
پېغمبر (صلی الله علیه وآله وسلم) د رزق په زياتونې کې پرېمانه څرګندونې لري، لکه:
ان البر یزید فی الرزق. ان العبد لیحرم الرزق بالذنب یصیبه. [208]
ان الرجل لیحرم الرزق بالذنب یصیبه.[209]
اطلبوا الرزق فی خبایا الارض: روزي د ځمکې په پټنځاينو کې ولټوئ.[210]
او هم په قرآن کې راغلي: [لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ[211] ] او په نهج البلاغه کې راغلي: استنزلوا الرزق بالصدقه: په خيرات، د رزق د نزول لامل شئ.
پر ويشل شوي رزق د قناعت مانا
په رزق قانع والی په دې مانا نه دی، که چا تېری وکړ او زموږ حق يې وخوړ، څه ورته ونه وايو، بايد د ظالمانو او غاصبانو مخه ډپ کړو. هغه رزق چې په لټه کې يې يو، هماغه رزق دی چې بل په ناحقه غصب کړی او نه پرېږدي چې راورسي، کله په ټولنو کې واقعاً وضع داسې وي؛ چې ځينې باید څنډې ته شي چې مقدر رزق راورسي.
رزق د انسان د ملکیتونو نه بلکې د برخمنو ټولګه ده
رزق په واقع کې هغه څه دی چې يو انسان ترې برخمن دی نه هغه څه چې لري يې. د دې دواړو ترمنځ توپير دی، څوک چې ډېرې پيسې لري؛ خو د لګښت زړه يې نه لري، نبايد وانګېري چې رزق يې زيات دی. علي (کرم الله وجهه) وايي دوی د ګدايانو په څېر ژوند کوي؛ خو د اغنياوو حساب ترې اخلي. تېروتي به يو که وانګېرو، داچې پلانی پيسې لري، حتماً يې رزق ډېر دی. څوک تر طماع او بخيل خورا بدمرغه او کمروزی دی؟ ځانمنی له رزق څخه ډېر لږ برخمن دی. په همدې مانا کې علي (کرم الله وجهه) وايي: سعة الا رزاق فی حسن الاخلاق[1]: د رزق پراخي د ښه خوی زوکړه ده.
ښه خوی درلودل د رزق له مصاديقو ځنې دي
د خبرې له ظاهره خو انګېرلېږي، که د ښه چلن خاوند اوسئ؛ خلک ډېر جوش درسره اخلي او د عوايدو ترلاسه کول به مو ډېر شي؛ خو د خبرې زڼی دا دی چې له اخلاقي فضايلو د تش انسان رزق کم دی؛ ځکه له نعمتونو به يې برخمني لږه وي؛ نوځکه ظاهراً موړ او غني دی؛ خو په واقع کې بدمرغه دی. لکه طماع او سترګې نيوونکی چې څه لري ورباندې قانع نه دی، شتمني يې ډاډمني نه ورکوي او د برخمنۍ او تنعم احساس نه لري.ځانوينی اوځانمنی هم که سلام پرې وانه چوې، بدمرغي ننګېري که څه له نعمتونو برخمن وي.
د علي (کرم الله وجهه) په خبرو کې راغلي چې ځانخوښی انسان تر ټولو يوازې دی (لا وحده او حش من العحب) علت يې دا دی چې ځان يې په يوه داسې مقام او مرتبه کې کېنولی چې هېڅوک يې ملګری نه دی. دغسې انسان هغه ته ورته دی چې په بېديا کې يوازې خوشې شوی ، دا سړی چې څومره شتمني هم ولري، خوند ترې نه اخلي؛ نوځکه که د رزق پر مانا ښه پوه شو په دنيا کې به راحت او بې غمه ژوند وکړو.
د رزق پر مانا سمه پوهېدنه ډاډ راولاړوي
قناعت يعنې همداچې په خپل کفاف او بسياينې قانع اوسو، «کفاف» د «کفّ» له جرړې ځنې دی؛ يعنې څه چې د انسان اړتيا پوره کوي او له نورو د غوښتنې او هيلې خنډېږي په رواياتو کې لرو چې پېغمبر (صلی الله علیه وآله وسلم) به دعا کوله:
اَللَّهُمَّ اُرْزُقْ مُحَمَّداً وَ آل مُحَمَّدٍ اَلْكَفَافَ[2]
کله چې د رزق پر مانا او مقدروالي يې پوه شو؛ نو هله پوهېږو چې له خدايه څه وغواړو او د کوم رزق زياتوالي ته دعا وکړو. او کله چې وايو: «خدايه! ښه خوی را»، پوهېږو چې اوچت رزق او بهترين نعمت مو ترې غوښتی. مولوي، په خورا موشګافۍ او ځيرنه دا مسئله موندلې وه چې ويل يې: نبايد خارشنه خور کارغه له خدايه اوږد عمر وغواړي؛ چې دا به هم په خارشنه خورۍ تېروي. دا بايد له کارغه توب خلاصون وغواړي؛ يعنې د وجود تبديل او له ناپاکه خوړنې خوشې کېدنه، چې ورته لازم او برکتي رزق دی
کاغ کاغ و نعره زاغ سیاه
دایماً باشد به دنیا عُمر خواه
گر نه گُه خوار است ان گنده دهان
گویدی کز خوی زاغم وارهان
هر که روزی شاهد و خوشرو بود
گر سیه گردد تدارک جو بود
سپک پېټي اوسئ چې ورسئ
حضرت علي (کرم الله وجهه) خپل زوی امام حسن ته وايي:
وَ اعْلَمْ أَنَّ أَمَامَكَ عَقَبَةً كَئُوداً الْمُخِفُّ فِيهَا أَحْسَنُ حَالًا مِنَ الْمُثْقِلِ وَ الْمُبْطِئُ عَلَيْهَا أَقْبَحُ حَالًا مِنَ الْمُسْرِعِ وَ أَنَّ مَهْبِطَكَ بِهَا لَا مَحَالَةَ إِمَّا عَلَى جَنَّةٍ أَوْ عَلَى نَارٍ فَارْتَدْ لِنَفْسِكَ قَبْلَ نُزُولِكَ وَ وَطِّئِ الْمَنْزِلَ قَبْلَ حُلُولِكَ فَلَيْسَ بَعْدَ الْمَوْتِ مُسْتَعْتَبٌ وَ لَا إِلَى الدُّنْيَا مُنْصَرَفٌ
پوه شه چې سخت پيچومی دې مخې ته پروت دى، چې ترې د سپک پېټي والا د تېرېدو حال تر درانه پېټي والا خورا ښه دى او هغه چې ورو ځي، حال به يې تر هغه ډېر بتر وي، چې په ځغاسته روان وي او له پېچومي تر راکېوتو روسته جنت يا دوزخ دى؛ نو تر راکېوتو ړومبى دې ځان ته زېرمه ولېږه تر ورتلو دمخه دې ځان ته هستوګنځى چمتو کړه؛ ((ځکه تر مړيني روسته عذر نه منل کېږي)) او دنيا ته د راستنېدو لار تړلې ده[1].
د «دروند پېټېتوب» او «سپک پېټېتوب» مانا
په دې خبرو کې مهم ټکی د «ګرانبارۍ» او «سبکبارۍ» د مفهوم طرح ده او دا مفاهیم هغه وخت په سمه توګه درک کېدلای شي چې لومړی خو انسان ځان د مسافر په توګه وویني او دویم داچې د «بار او پېټي» پر مانا پوه شي. دمسافر والي په اړه مو مخکې خبرې کړي.
خو پېټي او بار؛ څه چې عينِ موږ او زموږ د وجود برخه ده، پېټی به مو نه وي. «پېټی» تل يو پردی چار دی چې د هستۍ پر ټولګې مو ورزياتېږي. نشو ويلای: سترګې، وينه او هډوکي مو پر اوږو يو پېټی دی، دا خو مو خپل دي او پر اوږو مو پېټی نه دی. که سترګې، وينه او هډوکي رانه واخلي، نو څه راته نه پاتېږي، چې ووايو سپک شوي يو؛ نو څه چې له غړيو مو دي او په اخستو يې «موږ» له منځه ځو ، پېټی نه دی که سپک وي يا دروند. خو څه چې زموږ د هستۍ په دننه کې نه دی او راسره پردی دی، پېټی دی؛ که سپک وي يا دروند؛ ځکه په هر حال کې له وړو يې کړېږو. اوس په قرآن کریم کې د دې فلسفي ټکي پر مفهوم ښه پوهېدای شو، خدای وايي:
((وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ[212]= (د علم او قدرت) تخت يې اسمانونه او ځمكه رانغاړلي او د دواړو [ = اسمان او ځمكې] ساتنه یې نه ستومانوي او هغه ستر لوړ پوړى دى.))
په بل ځای کې وايي:
((وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِنْ لُغُوبٍ [213]= او په يقين موږ اسمانونه او ځمكه او څه یې چې ترمنځ دي، په شپږو ورځو [= شپږو پړاوونو] كې پيدا كړل او هېڅ ستوماني را نه غله (نو په دې توګه موږ ته به څنګه د مړيو ژوندي كول ستونزمن وي؟!)
هر کوشنی کار چې کوو، زحمت پرې کاږو؛ ځکه کولو ته يې بايد قوت ولګوو؛ خو خدای ته د اسمان و ځمکې او ګردو کايناتو پيدا کونه ډېر لږ زحمت هم نه درلود. د مطلب راز دا دی چې هستي له خدایه پردۍ او له وجوده يې دباندې نه ده:
حق ز ایجاد جهان افزون نشد
آنچه اول آن نبود اکنون نشد
کله چې خدای عالم وپنځو، د خدای پر هستۍ څه ور زيات نشو، ان علم يې هم زيات نشو.[2]
ستړيا، خوب او چورت هم ورباندې رانغی.[3]
نو هستي خدای ته پېټی نه دی، يعنې، له وجود او شتون څخه يې دباندې نه ده. په عالم کې هېڅ څيز د حق د هستۍ له کړۍ وتلی نه دی او له حق هستۍ راچاپېره خط ايستای نشو چې ووايو له دې ځای روسته بې خدايه دی. تر هر ځای چې ولاړ شو خدای شته، هېڅ څيز ترې دباندې يا يې پر وړاندې نه دی.[4]
خدای پر هر ځای «قيّومّيه معيّت» لري.
لنډه دا هر ځای چې پردی موجود راباندې وتپل شي، لرې کول او ساتل يې راته کړاو لري، ستړيا او خوب راولي.
((فَإِنَّهُ يَحْمِلُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وِزْرًا، خَالِدِينَ فِيهِ وَسَاءَ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حِمْلًا[214]= د قيامت پر ورځ به (د ګناه او پازوالۍ) دروند پېټى پر شا وړي! (چې) تل به (د خپل درانه پېټي په عذاب كې) پاتېږي او د قيامت پر ورځ ورته ډېر ناوړه (او ربړوونکى) پېټى دى!))
((لِيَحْمِلُوا أَوْزَارَهُمْ كَامِلَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَمِنْ أَوْزَارِ الَّذِينَ يُضِلُّونَهُمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ أَلَا سَاءَ مَا يَزِرُونَ[215]= دوى بايد د قيامت پر ورځ (هم) د خپلو ګناهونو پوره پېټي پر اوږو كړي او هم د هغو كسانو د ګناهونو يوه برخه يوسي، چې د ناپوهۍ له لامله يې بېلارې كړي، پوه شئ، چې ناوړه دروند پیټی یې پر اوږو كړى دى!))
((وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى[216]= او هېڅ ګناهګار د بل د ګناه پېټى نه وړي.))
ګناهونه د انسان پر اوږو پېټی دی؛ ځکه له وجود سره يې پردي دي.
بل ټکی دا، په ديني ښوونو کې ګناهونه «پېټی» ښوول شوی؛ خو د ثوابونو په اړه د «پېټې» کلمه کارول شوې نه ده. نه وايي چې پلانی د عبادت له درانه پېټي سره ومړ؛ خو ويل کېږي چې پلانی د ګناهونو له دروند پېټي سره ومړ. په قرآن کې راغلي:
((وَلَيَحْمِلُنَّ أَثْقَالَهُمْ وَأَثْقَالًا مَعَ أَثْقَالِهِمْ[217]= او هغوى به هرومرو د خپلو (ګناهونو) دروند پېټى پر اوږو کوي او (همداراز) پر خپل پېټي سربېره (د نورو د ګناهونو) درانه پېټي هم)).
((وَهُمْ يَحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَى ظُهُورِهِمْ أَلَا سَاءَ مَا يَزِرُونَ[218]= د خپلو ګناهونو (دروند پېټى) به یې پر اوږو كړى وي، اوه! څه ناوړه پېټى وړي!))
خو طاعاتو او فضايلو ته د وزر او ثقل تعبيرونه کارول شوي نه دي.
فضايل د رذايلو پرخلاف د انسان هم جنس دي؛ نوځکه د دروند پېټېتوب لامل نه دی
په اخلاقي او عرفاني ادبياتو کې يو بل تعبير هم لرو، چې له دروند پېټېتوب او سپک پېټېتوب سره نژدې اړيکه لري. تعبير دا دی چې وايو پلانی په شهواتو مست يا له غوسې لېونی دی. دغسې عبارات د فضايلو په اړه نه کاروو؛ لکه هېڅکله نه وايو، پلانی له مړانې او شجاعته مست او يا له لورنې او شفقته لېونی شو. دا يوازې شاعرانه تعابير نه دي، جرړه او حکمت لري. جرړه يې دا ده چې مستي او لېونتوب له ځانه د پرديتوب، غفلت او هېرونې لاملېږي او دا د رذايلو ځانګړنې دي نه د فضايلو.
نو کله چې د رذايلو په اړه د «بار» تعبير کارول شوی، منظور دا دی چې رذايل د انسان له روح سره پردي دي، حال دا فضايل عين موږ دي نه راباندې يو را زيات شوی صفت او ځانګړنه. په همدې دليل، د رذايلو په اړه (چې له آره انساني نه دي او رانه پردي دي) د مستۍ، لېونتوب، حجاب، زنګار او پېټي تعابير وړ او مناسب دي. ګناهونه او رذايل پېټي دي؛ ځکه د پرديو او د ناخپلو له شتون او له ناجنسه معاشرانو مو خبروي؛ خو فضايل او طاعات او څه چې خدای ته مو ورنژدې کړي زموږ د دروند پېټېتوب لامل به نشي؛ ځکه خپل ځان ته مو وررسوي او روح مو تاند او تازه کوي.
ګناه او طاعت يا رذيلت او فضيلت دقيقاً دوه ډوله خواړه دي؛ يو ډول خواړه هضمېږي او د بدن برخه کېږي او زموږ د روغتيا، روغ رمټۍ او توان لاملېږي. بل ډول خواړه بدن ته نه ورجذبېږي، بلکې زهر دي او بدن ته مو پېټی ګڼل کېږي. دغسې پېټی بايد له ځانه ايسته کړو، که نه د هلاکت لاملېږي، په قرآن کې راغلي.
وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ[219]=په قيامت کې، حق وزنه ده.
ارواښاد علامه طباطبايي په الميزان تفسير کې ويلي چې «وزن» دلته د وزنې يا د تلې پر مانا دی. په قيامت کې انسانان له حق سره سنجوي؛ يعنې ته وا د تلې په يوې خوا کې د حق له جنسه يوه پله ده، د چاچې له حقه ډېره برخمني وي؛ يعنې، حق يې په روح کې ښه ورجذب شوی وي، دروند به وي؛ او چاچې له حقه لږه برخه ترلاسه کړې وي، وزن يې سپک دی.[5]
له همدې ځايه څرګندېږي چې ولې يو خوا راته ويل شوي، څوک چې د آخرت په تله کې دروند وي، جنت ته به ورځي او څوک چې سپک وي، دوزخ ته به ورځي او بلخوا حضرت علي (کرم الله وجهه) ويلي دي:
تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا= سپک پېټي اوسئ چې ورسئ. [6]
په ظاهره دا دواړه مطلبونه په ټکر کې دي؛ خو د «پېټي» د مانا په څرګندولو، ټکر به يې لرې شي. که پېټی يو پردی چار او ناهضم شوي خواړه وبولو؛ نو د چاچې پېټی سپک دی؛ نو هم په سفر کې چالاک او ګړندی دی او هم يې روح ځواکمن، پياوړی او دروند دی. بلخوا له چا سره چې پردي او ډېر نا خپل وي او دروند وي، هم يې سفر کړمن دی او هم يې روح ډنګر او بېوسې دی.
کله د انسان بدن پر روح يې ور پېټی وي
ديني مشرانو او زموږ عارفانو هڅه کړې چې د پېټي او بار ځينې مصاديق راوښيي. البته دا مصاديق نه شمېرېدونکي دي. يو شمېر يې د دې مشرانو له لارې پېژندای شو او يو شمېر بايد په ژوند کې په غور او سوچ ترلاسه کړو. مولوي رازده کوي چې روح (پخپله او) في نفسه سپک او ګړندی دی؛ خو بدن يوه وزنه ده چې ورپورې ځړوي يې او له الوته يې مخه نيسي[7]:
هر گرانی و کسل از خود تن است
جان ز خفت جمله در پریدن است
که روح اسوده او ازاد پرېږدي، وابه لوزي. ستړياوې، ناغېړۍ او خپګانونه د بدن له درنې وزنې راولاړ شوي دي. البته بدن يوازې د روح د مارغه په پښو کې زولنه نه ده. بدن په عين حال کې، د روح د ډيوې تېل هم دي، ډيوه د تيلو په سوځېدو بلېږي او ښه رڼا کوي.
خو انسان بايد ډيوه بله کړي چې تيل وسوځي او که ډيوه بله نه وي، تيل ورته يو دروند پيټی دی. له تيلو د ډکې ډيوې خوځول تر د بې تيلو ډيوې له خوځولو سخت دي.
له مادياتو سمه ګټنه روحي سير لا ګړندی کولای شي
کله نا کله بدن د روح په پښو کې بې له زولنو بله ونډه نه لري، دغسې بدن د ټپسورۍ وړ دی او بايد تاديب يې کړو؛ خو هغه بدن چې د روح ډيوې ته تېل دي او سوځي چې ډيوه بله وي؛ نو نعمت دی. کله چې علي (کرم الله وجهه) خپل زوی ته وايي، چې دروند پېټی مه اوسه؛ يعنې، دا تېل وسوځوه او ځه. دا شتمنۍ چاچې اړتيا ورته درلوده ورنفقه يې کړه چې سفر دې سپک وي او مقصد ته ورسې. شتمني زېرمولو ته نه ده، د تېلو په څېر لګښت او د سفر لګولو ته ده. وينو چې بدن، مال، او په لنډو ټول تعلقات او تړاوونه هم د سفر توښه او وزله کېدای شي او هم د مسافر پر اوږو يو پېټی. د نړۍ پر تړاوونو زړه تړنه، روح ته زولنې او يو پېټی دی:
زیر بارند درختان که تعلق دراند
ای خوشا سرو که از بار غم آزاد آمد
ډېری دوستۍ او ملګرتياوې انسان درنوي، لکه د مارغانو وزرونه چې تړل شوي وي. دا تړاوونه د دې پرځای چې انسانان سپک او الوزوونکي کړي، د دوی د الوت خنډېږي:
گر دو سه پرنده را بندی به هم
بر زمین مانند محبوس از الم
د دنيوي تړاوونو دوه ګونې ونډه
په هر حال د نړۍ تړاوونه دوه حالته لري:
د انسان د وجود په ډيوه کې تيل کېدای شي يا يې روح ته زولنې. انسان بايد وويني چې څه ونډه يې ورکړې ده. څه چې هغې دنيا ته د وړو نه دي، بیخي پر اوږو پېټی او د روح زولنې دي. شتمني همدغسې ده. خلک مال خپلې ورثې ته پرېږدي؛ خو شتمنۍ ته پاملرنه او مادياتو ته حرص به د يو پردي په توګه له ځان سره بوځي او همدا يې پېټی درنوي.
له همدې لامله ډېری خلکو ته د تړاوونو له پېټي په تېره له مادي تړاوونو د ژغورنې يوه مهمترينه لار، انفاق کول دي. انفاق ظاهراً يوازې په مال پورې ځانګړی دی؛ خو په واقع کې هره شتمني يا هر څيز چې لګولای شو ورپورې اړوندېږي. مولوي د علم په اړه همدا تعبير لري او وايي علم د ځينو د اوږو پېټی دی، ځينو ته د سپرلي وزله ده چې ورباندې سپاره شي. د ځينو په عالمانېدو پېټی يې سپکېږي او ارواح يې څربه ، غوښنه او تکړه کېږي او د ځينو د معلوماتو په لوړېدو، چابکي، ګړنديتوب، زړورتوب او مانيز (معنوي) خوځښت کمېږي؛ يعنې پېټی پرې درنېږي او ځان يې کمزوری او ډنګرېږي:
علمهای اهل دل حمالشان
علمهای اهل تن احمالشان
علم چون بر دل زند یاری شود
علم چون بر تن زند باری شود
يو شمېر تنوال او اهل تن دي، علم يې هم بدني او مادي دی، علم يې پر اوږو يو پېټی دی. يو شمېر نور د زړه خاوندان دي، علم يې د دوی حمال او وړوونکی او د يو فضيلت او ليداني په توګه يې په ځانونو کې ورناست دي. دا هماغه «ګټور علم» دی چې پېغمبر (صلی الله علیه وآله وسلم) تل غوښتنه او په خپلو دعاوو کې يې له ناګتور علمه خدای ته پناه وروړه.[8]
د «پېټي او بار» د مانا له مخې د «سلوک د پېچوميو» مانا هم موندای شو
اوس که د «پېټي» مانا څرګنده شوې وي، د سختو پېچوميو مانا هم څرګندېږي. د کوم انسان په وجود کې چې پرديو رخنه او سوړه کړې وي، په دننه کې ستونزمن پېچومي لري، هر ګام چې اخلي، دا پردي يې پر وړاندې درېږي او لار ورته ډبوي. خو کوم انسان چې پردی ورسره مل نه دی او له دننه پاک او سوتره دی، هر ګام چې اخلي پر وړاندې يې نوی (او تازه) افق (او څنډ) پرانستلېږي او نوی حجاب ترې څېرې کېږي او په بيړه ځغلي، بلکې الوزي؛ ځکه په لار کې يې خنډ او تاوکښونه نشته، لار يې نېغ او بې موړونو ده. جهنم او جنت هم چې نهايتاً لار مو پرې پای مومي، خپله موږ يو.
هغه ورځ چې حجابونه او پردې لرې شي، په چا کې چې جهنم جوړ و، دا جهنم ويني او څوک چې په جنت کې و، خپل جنت ويني او مومي. موږ، هم لار يو، هم لاروی او هم د لارې پای. له موږه دباندې ثواب و عذاب او طاعتوسرغړونه شتون نه لري، يوازې ليدو ته يې ظاهر څېروونکی او باطن لیدونکی سترګې ته اړتيا ده:
((لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هَذَا فَكَشَفْنَا عَنْكَ غِطَاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ[220]= (ورته ويل كېږي) په يقين، ته خو له دې (ورځې او سترې محاكمې) په ناخبرۍ کې وې؛ نو موږ دې پرده درنه لرې كړه او نن دې نظر (ښه) تېز دی.))
((د قيامت ورځ [يَوْمَ تُبْلَى السَّرَائِرُ[221]]ده؛ هغه ورځ ده، څه چې په باطن کې و، رابرسېرېږي؛ نو پردې مهال، بدخويه انسان له خپل هويته په ډار او بګن کې لوېږي او نېک خويه د راوړاندې کېدو مجال پيدا کوي:
پس قیامت روز عرض اکبر است
عرض او خواهد که با زیب و فرّ است
په دنيا کې د انبياوو ونډه
له «پېټې» چې کوم تعريف مو وکړ، په دنيا کې د انبياوو عليهم السلام ونډه هم څرګندېږي. پېغمبرانو په دنيا کې دوه ونډې درلودې: يو داچې رنځور يا غوټن انسانان روغ کړي، غوټې يې ور پرانځي، کمال ته یې ورسوي؛ ځکه شونې ده څوک سالم وي؛ خو څه کمال ونه لري؛ يعنې، روح يې کمزوری او بېوسی وي. دغسې وګړی بايد مانېز (معنوي) او قدسي خواړه وخوري چې د کمال د اوچتې لارې د وهلو وس او ځواک ولري. نو د پېغمبرانو يو لړ ښوونې د خلکو د پېټي سپکولو او سالم سازۍ ته وې او يو لړ نورې يې د ژوند په اوږده سفر کې د انسان د روح پياوړي کولو او څربه کولو ته وې. او په لنډو لومړی تخليه (او تشنونه) او ورپسې تحليه (او پسولنه) ده. په تخليه کې د انبياوو د طبابت ونډه او په تحليه کې يې د معلمۍ ونډه ښکاره کېږي. د شمس تبريزی هم چې جلال الدين بلخي ته په لومړي ورسېد؛ نو مهمترينه سپارښتنه یې ورته د ځان سپکول او له اوږو د تړاوونو د پېټي کوزل و. ورته يې وويل چې مشري، شيخي، وزرې، د عالمۍ او عاقلۍ دعوا او … پرېږده او لوڅ لغړ شه او لار وهه. نو چې له تنه يې دا ګردې زړې جامې وايستې او په رښتيا او د زړه له کومې د کمال کعبې ته د سفر لپاره چمتو شو، د حق د لورنې باران ومينځه او د خدای د درشل د پاسوالانو او حاجبانو د قرب او وصال (نښلون) وياړنې جامې ور واغوستې:
د «پېټي» او «توښې» توپير
په پای کې په دې ټکي ټينګار کوو چې د پېټي او توښې ترمنځ توپير شته. موږ بايد بلې نړۍ ته له ډېرې توښې سره؛ يعنې، په ګران روح؛ خو په سک ګوډي، سفر وکړو. له خدایه غواړو چې د خپل رحمت ورونه دې را پرانځي او د باطنو د پاکۍ او تهذيب توفيق دې راکړي او له دې امته دې د خپل نوازش لاسونه نه اخلي.
ولې د خلکو رزق مساوي نه دی؟
انسانان معمولاً يوازې خپل مالونه رزق شمېري او د دې رزق زياتولو ته چې څومره هڅې کوي، منظور يې ترې روزي وي؛ نوځکه په آسانۍ د رزق پر ثابتوالي او تضمين يې ماغزه نه خلاصېږي.
حال دا له عامو نعمتونو چې برخمن يو (استعدادونه، وړتياوې، دننني او بانديني شونتياوې، عمر، علم، روغتيا او …) ټول د رزق برخې شمېرلېږي او هر چاته د دې رزقونو له ټولګې ځنې ټاکلې مقدار دی. د ثابت رزق مانا همدا ده.
البته رزقونه په يوه بل اوړي او دا اړونه دا توهّم رادبره کوي چې د رزق کچه تغيير مومي، حال داچې انسان يو شمېر رزقونه لګوي چې يو شمېر نور ترلاسه کړي؛ نوځکه په ټول کې د رزق کچه تغيير نه کوي؛ خو بڼه او ډول يې اوړي. په هر حال انسان نړۍ ته په محدودو وسمنيو راځي او هومره چې مقدره ده يو رزق پر بل رزق اړولای شي.
ارزاق هم ثابت دي او هم متفاوت. خدای په نړۍ کې رزقونه مساوي ويشلي نه دي. دا مطلب هم له قرآن څخه زده کولای شو[1] او هم د انسانانو ژوند ته په کتنې سره د دې ټکي سموالی راښيي.
د ارزاقو د تساوۍ نشتون هم دا دی چې دا دنيا د استحقاق ځای نه دی. په هغې دنيا کې خلک د خپل ترلاسه کړي استحقاق له مخې، رزق ترلاسه کوي او که ښه سم يې ووايو، څوک له خپل استحقاقه لږ نه ترلاسه کوي او البته تفضل او لورنه هم پکې شته. هلته هم خدای رزاق دی؛ خو دا رزاقيت به د ترلاسه شوي استحقاق له مخې وي، حال دا په دنيا کې رزق په استحقاق پورې اړوند نه دی او پر يو شمېر خلکو ظلم کېږي.
د ارزاقونو په وېشنه کې چې کوم مصلحت او حکمت دی او انسانان په بېلابېلو ځايونو کې کېنوي؛ نو دا رانه پټ دي. له دې ټولو سره سره نبايد د رزق په پېژندنه کې ظاهر ويني اوسو. لکه د اسلام پېغمبر (صلی الله علیه وآله وسلم) که څه په ظاهره د مال و مکنت خاوند نه و؛ خو رزق يې د خدای تر نورو بندګانو په ځلونو ځلونو ډېر و او تر وحې، راز پوهنې او د عالم د باطنو له راسپړنې به اوچت رزق چېرې وي؟ د کوثر خاوند و:
[ إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ[222]= په حقيقت كې موږ كوثر [= خير او ډېر بركت ] دركړ.]
د دې رزق کثير يو مصداق، لکه څنګه چې ځينو مفسرینو ويلي، د پېغمبر (صلی الله علیه وآله وسلم) عزتمنه لور وه[2]. حالات هم ښيي چې پېغمبر (صلی الله علیه وآله وسلم) له رزق کثير څخه برخمن و، له آره پېِغمبران د خدای برخمنترين، مرزوقترين او متنعمترين انسانان وو. که خدای نورو ته موټی موټی نعمتونه ورکړي؛ نو دوی ته يې په لمنو لمنو ورپېرزو کړي دي؛ خو هغه چې د دې ټولو نعمتونو درلودونکی دی او ولايت لري، هرومرو ترې غواړي چې نور هم له دې رزقه برخمن کړي.
د رزق ورکونې د لړۍ په سر کې، خدای دی او ورپسې وليان يې دي چې مستحقينو ته نعمتونه او الهي ارزاق وررسوي. پردې سربېره، طاعت او تقوا هم د حق رزق دی او د علي (کرم الله وجهه) په وينا، د تقوا په هکله يوه کړنه هم کوشنۍ نه ده؛ يعنې تقوا د انسان مانيز (معنوي) رزق اوچتوي او له نعمته يې برخمنوي:
لا يَقِلُّ عَمَلٌ مَع تَقوى ، و كَيفَ يَقِلُّ ما يُتَقَبَّلُ: له تقوا سره مل هره کړنه ، لږه نه ده او څرنګه به يو څيز لږ وي، چې قبلېږي؟»
په هر حال په رزق کې ډېر پرېمانه توپیر دی او له منځه وړل يې غوښتای نشو.
وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ[223]
پر ځینو کسانو باندې د ځینو تفضل او غواروی او په هستۍ کې شته تکويني او طبيعي توپیرونه د هستۍ عين شتون دی.[3]
او پر دې مطلب پوهېدل عين نړۍ پېژندنه ده او دا پوښتنه چې «ولې يو شمېر پېغمبران شوي يا له پرېمانه رزق څخه برخمن وي» په الهي سنبالښت یا مديريت کې يوه هسې په هسې لاسوهنه ده. په قيامت کې پوښتلای شو چې ولې پلانی په جنت کې او پلانی په دوزخ کې دی. دا پوښتنه مخکې ترلاسه شوي استحقاقونه ځوابوي. خو په دنيا کې شته توپيرونه د هستۍ د طولي نظام لازمه ده. رزق بايد له يوه لاسه بل ته ور ورسي او انسانان يو بل ته اړمن وي.
[أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ …[224] اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ… [225]وَاللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ فِي الرِّزْقِ….[226] وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ (بقره/۲۱۲) ، قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ …[227] قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ…[228]]
[2] کوثر له کثرته اخستل شوى، چې د ډېرخير په مانا دى اوڅرګنده ده، چې دا مانا ډېر مصداقونه لري؛ لکه وحې،نبوت، قرآن ،د شفاعت مقام،ډېر علم،ښه اخلاق؛ خو د سورت روستى آيت ددې ګواه دى ، چې له کوثره مراد د پېغمبراکرم ځوځات دى؛ ځکه د پېغمبراکرم (صلی الله عليه و اله) بې سترګو او بې ادبه دښمن ورته ابتر ووايه او خداى هم د خپل پېغمبر په دفاع کې وويل: (( إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ ))؛ ستا دښمن په خپله ابتر دى؛ نوکه له کوثره مراد ځوځات نه وى؛ نو د لومړي او درېم آيت ترمنځ اړيکې او په زړه پورې مخونه اومانا پيدا کولاى نه شو.
[3] – لا يَزالُ النّاسُ بِخَيْرٍ ما تَفاوَتُوا فَاِذَا اسْتَوَوا هَلَكوا؛[229]
شاعر وايي:
ته یې زه او زه یم ته
فرق زما او ستا د څه
هغه چې فرق لري زموږ
نه په ته پوهېږي نه زه
دا څنګه انصاف دی ای ساقي په میخانه کې ستا
غوړو له غوړو دریاب او څاڅکی نه ځي نورو ته
لوی جنجال یې جوړ کړ چې یې ویش د وصال وکړ
دومره رحم سپینو ته دومره عقل تورو ته
د الهي نعمتونو د اسراف اندېښنه
انسان د رزق تر غوښتو ډېر بايد د اسراف نه کولو پروا ولري:
مخکې تردې چې ډېر رزق وغواړو، بايد د الهي نعمتونو د اسراف اندېښنه راسره وي. انسانان په پيسو لګلولو کې کنجوسي کوي؛ خو د عمر په لګښت کې سخاوت کوي، ته وا يوازې ماديات رزق دی او عمر چې د ثروت ترلاسه کولو لپاره ولګېږي، رزق نه شمېرلېږي. وګړي داچې ثروت يې زياتېږي انګېري رزق يې ډېر شوی دی؛ خو هېروي چې په بل ځای ې يې د عمر په لګښت کې اسراف کړی او اوچت رزق يې له لاسه ورکړی دی.
دا دوه مذموم او ناوړه صفتونه؛ يعنې په مادياتو کې کنجوسي او حرص او د مانیزو (معنوي) رزقونو په لګښت کې اسراف او افراط، بايد خپل ځای په مادي رزقونو کې قناعت او د مانېزو پانګو په لګښت کې منځلارۍ ته پرېږدي، چې معمولاً موږ مانيز رزقونه رزق نه ګڼو او پر قدر يې نه پوهېږو.
د دې راز چې ځينې خلک له خپلو رزقونو ناراضي دي، دا دی چې دوی خپل مانيز نعمتونه نه پېژني. ډېر نعمتونه غوښتل بد نه دي؛ خو نبايد هېر کړو چې د دې ټولو نعمتونو پر وړاندې پازوال (مسول) يو او بايد يوه ورځ پلټنې ته غاړه کېدو:
[ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ[230]= بيا به هرومرو پر هغه ورځ له (دركړ شويو) نعمتونو وپوښتل شئ.]
څوک چې پر دغسې شمېرانې یا محاسبې ايمان لري، د نعمتونو په راټولولو کې به حريص نه وي، په تېره هغه نعمت چې دومره يې نه پکارېږي. انسان بايد د پوښتنې پر مهال د کړي لګښت دفاع وکړای شي، له همدې لامله وار له مخه دې له ځان سره ټينګه محاسبه وکړي.
حَاسِبُوا أَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا: مخکې تردې چې حساب درسره وشي، له ځان سره حسابي وکړئ.»[1]
ډېر رزق د خدای پر وړاندې د محبوبيت نښه نه ده
همداراز نبايد هېر کړو چې ډېر رزق لزوماً د خدای پر وړاندې د ډېر محبوبيت نښه نه ده. د ډېر رزق پايله او لازمه يوازې ډېر مسووليت دی. «د ډېر بام ډېره واوره وي.» هو، که دا رزقونه په ځيرنه ولګوي او پر وړاندې يې خپل مسووليتونه پوره ترسره کړي؛ نو محبوب به وي؛ خو که د نعمت ناشکري وکړي بيا؟ بلخوا کله د نعمتونو ناشکري «استدراج» يا «املأ» وي؛ يعنې انسان ته مهلت ورکوي چې راروسته سخته حسابي ورسره وشي.[2]
نه داچې عزيز او عزتمن و، برخمن يې کړ، قرآن هم دې ناسمې اندنې ته اشاره کوي او وايي:
[فَأَمَّا الْإِنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ[231]= خو انسان ته يې چې پالونكى د ازمېښت لپاره عزت او نعمت وركړي، (مغرورېږي) وايي: ((پالونكي مې عزتمن كړم (؛ ځکه ځاى يې راکې شته)!)) او چې د ازمېښت لپاره روزي پرې ورتنګه كړي؛ نو (نهيلېږي او) وايي: ((پالونكي مې سپک كړم
تقوا د خدای پر وړاندې د محبوبيت شرط دی
په دنيا کې د نعمتونو کمی او زياتی نبايد د خدای پر وړاندې د ذلت يا عزت په مانا وبولو. د خدای پر وړاندې تقوا د عزت او کرامت سرچينه ده:
إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ[232]
څوک چې د تقوا له رزق څخه برخمن دی، خورا کريم او خورا شريف دی. تقوا هم له يوه ځانګړي دين څخه د لاروۍ په شپول کې نه ده. تقوا په دې مانا ده چې د وګړي په زړه کې دې د ديانت زڼی ـ چې د خدای يادول دي ـ پروت وي. څوک چې د دې ځانګړنې درلودونکی شو، معلومېږي چې خدای اعتنا ورته کړې او عزتمن کړی يې دی.
په هر حال بې د «تقوا» له نعمته بل هېڅ نعمت د خدای پر وړاندې د عزت او محبوبيت کچه نه ده؛ نو له دې مخې نبايد څوک په غیرې تقواتوب د لاس ته راوړنې په ډګر کې حرص وکړي او خپله لاس ته راوړنه، د حق پر وړاندې خپل عزت، کرامت او محبوبيت وشمېري. نور هم نبايد ظاهري نعمتونه په ښو او بدو کې د خلکو د درجه بندۍ کچه وبولي. پردې سربېره بايد پوه شو کوم نعمت او رزق چې راته مقرر شوی هېڅوک يې رانه اخستای نشي.
له پېغمبر (صلی الله علیه وآله وسلم) يو حديث رارسېدلی چې:
[إِنَّ رُوحَ اَلْقُدُسِ نَفَثَ فِي رُوعِي أَنَّهُ لَنْ يَمُوتَ عَبْدٌ مِنْكُمْ حَتَّى يَسْتَكْمِلَ رِزْقَهُ فَأَجْمِلُوا فِي اَلطَّلَبِ فَلاَ يَحْمِلَنَّكُمُ اِسْتِبْطَاءُ اَلرِّزْقِ عَلَى أَنْ تَطْلُبُوا شَيْئاً مِنْ فَضْلِ اَللَّهِ بِمَعْصِيَتِهِ: روح القدس په زړه کې دا حقيقت راپو کړ، هېڅوک به تر هغه ونه مري چې خپل رزق يې پوره کړی نه وي؛ نوځکه د رزق په لاس ته راوړو کې بيړه مه کوئ او که رزق مو ځنډ شو، هسې نه چې په ګناه يې لاس ته راوړو ته اقدام وکړئ.[3]
نو له دې مخې د مړینې په څېر د کسانو رزق هم ټاکل شوی دی.
[إِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ فَلَا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً[233][4]
د عمر ثانيې او د رزق مړۍ شمېرل شوي دي. کمېږي يا ډېرېږي نه؛ نو عاقل هغه دی چې په رزق کې د حرص او ډېروالی پرځای يې، د ښه لګښت په فکر کې وي.
[1] حاسبو انفسکم قبل ان تحسبوا و مهدوا لها قبل ان تعذبو و تزودوا للرحیل قبل ان تزعجوا افانها موقف عدل و اقتضاء حق…. [234]
[2] قال اميرالمؤمنين علي: اذا ارایتم الله تتابع نعمه علیکم و انتم تعصونه فاحذروه[235]،
[3] روح القدس په زړه کې دا حقيقت راپوکړ، هېڅوک به تر هغه ونه مري چې خپل رزق يې پوره کړی نه وي؛ نوځکه درزق په لاس ته راوړو کې بيړه مه کوئ او که رزق مو ځنډ شو، هسې نه چې په ګناه يې لاس ته راوړو ته اقدام وکړئ.»
د حديث ورپاتې برخه دا ده: « فَإِنَّهُ لَنْ يُنَالَ مَا عِنْدَ اَللَّهِ إِلاَّ بِطَاعَتِهِ أَلاَ وَ إِنَّ لِكُلِّ اِمْرِئٍ رِزْقاً هُوَ يَأْتِيهِ لاَ مَحَالَةَ فَمَنْ رَضِيَ بِهِ بُورِكَ لَهُ فِيهِ وَ وَسِعَهُ وَ مَنْ لَمْ يَرْضَ بِهِ لَمْ يُبَارَكْ لَهُ فِيهِ وَ لَمْ يَسَعْهُ إِنَّ اَلرِّزْقَ لَيَطْلُبُ اَلرَّجُلَ كَمَا يَطْلُبُهُ أَجَلُهُ.[236]» په همدې اړه په همدې سرچينه کې نور احاديث هم شته.
ان رزق…[237]
[4] إِنَّ رِزْقَ اَللَّهِ لاَ يَجُرُّهُ حِرْصُ حَرِيصٍ وَ لاَ يَرُدُّهُ كَرَاهَةُ كَارِهٍ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَكَ اِسْمُهُ بِحِكْمَتِهِ جَعَلَ اَلرَّوْحَ وَ اَلْفَرَحَ فِي اَلرِّضَا وَ اَلْيَقِينِ وَ جَعَلَ اَلْهَمَّ وَ اَلْحُزْنَ فِي اَلشَّكِّ وَ اَلسَّخَطِ[238]
«أَیُّهَاالنَّاسُ إِنَّ الرِّزْقَ مَقْسُومٌ لَنْ یَعْدُوَ امْرُؤٌ مَا قُسِّمَ لَهُ فَأَجْمِلُوا فِی الطَّلَبِ»[239]
مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسَى وَ اَلْآخِرَةُ أَكْبَرُ هَمِّهِ جَعَلَ اَللَّهُ اَلْغِنَى فِي قَلْبِهِ وَ جَمَعَ لَهُ أَمْرَهُ وَ لَمْ يَخْرُجْ مِنَ اَلدُّنْيَا حَتَّى يَسْتَكْمِلَ رِزْقَهُ وَ مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسَى وَ اَلدُّنْيَا أَكْبَرُ هَمِّهِ جَعَلَ اَللَّهُ اَلْفَقْرَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ وَ شَتَّتَ عَلَيْهِ أَمْرَهُ وَ لَمْ يَنَلْ مِنَ اَلدُّنْيَا إِلاَّ مَا قُسِّمَ لَهُ[240]
دين، بشر د دنيوي نعمتونو ډېر لګښت ته نه هڅوي
په اوسني وخت کې ډېر غوښتنه او له طبيعته ډېره ګټه اخستنه د يو آر او ارزښت په توګه دودېږي، حال داچې د هستۍ په نظام کې له اندازې ډېر د نعمتونو د لګښت جواز نلرو. يوازې اجازه لرو د بسيايينې تر بريده ګټنه ترې وکړو. البته د دين له نظره ډېره اخستنه ترې منع شوې نه ده؛ خو نه منع کول له سپارښتنې او هڅونې سره توپیر لري. څه چې نن وينو ټينګه هڅونه ده او ان د فضيلت کچه همدا ډېر لګښت او مصرف دی، ته وا دا دنيا پيدا شوی چې انسان ښه وروي او تش پوک یا تفاله ترې پاتې شي.
په دې آر ګروهه، زموږ د پېر فلسفه شوې ده؛ خو د خدای د وليانو فلسفه دغسې نه وه. نه ښايي انسان هېر کړي چې ډېره ګټنه، ډېره حسابي او نيونه هم لري. البته موږ په داسې دنيا کې راګېر يو او داسې لوبې ته ورننوتي يو چې مقابل لوری مو په دې ليد ګروهه نلري. دوی په ټينګه او شدت سره د طبيعت د روولو په لار کې پر مخ درومي؛ نو هغوی چې د دوی فلسفه نه مني دوه لارې ورته شته: يو د سيال کابو کول او د دې سيال د بيړۍ مخنيوی او بل ځان ته د ژوند فلسفه او له طبيعته د برخمنۍ د بريد څرګندول.
د رزق د تقدير مانا او ثابتوالی يې
ټاکلی رزق په دې مانا نه دی چې څوک د رزق ترلاسه کولو ته هڅه ونکړي؛ بلکې مانا يې دا ده چې انسانان د رزق په لاس ته راوړو کې، ځانونه هلاکت ته ور ونه غورځوي او ترې ورهخوا، تر هڅې روسته ، که برخه يې تر نورو لږه شوه، په خوښۍ يې ومني او ګرېون څېري نکړي، خپله هڅه دې نه کموي؛ خو غوسه دې راکمه کړي؛ ځکه غوسه، عين د رزق کمول دي. موږ خو الوتونکي نه يو او بايد د خپلې روزۍ په لار کې هڅه وکړو او دا زيار، د محبوب له نظره مستحسن دی. څوک چې په حلال رزق پسې درومي، لوی عبادت کوي.
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (جمعه/۹) = مؤمنانو! چې د جمعې ورځې د نمانځه اذان وشي؛ نو د الله يادولو خوا ته وروځغلئ او پېر پلور پرېږدئ. كه پوه شئ؛ نو دا درته غوره ده.!
فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ ( جمعه/۱۰) = نو چې نمونځ وشو (نو ازاد ياست) پر ځمكه خپاره شئ او د الله له فضله (رزق) څه ولټوئ.
د خدای فضل غوښتل؛ يعنې په حلالې روزۍ پسې تلل، په روم سورت کې راغلي:
وَمِنْ آيَاتِهِ مَنَامُكُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَابْتِغَاؤُكُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ (روم/۲۳) = او (د حكمت) له نښو یې د شپې او ورځې (غرمې) مو ويدېدل او (د ورځې) یې له فضله (د روزۍ ترلاسه كولو لپاره) ستاسې لټه ده، په دې (مانا كې هم) هغوى ته دلايل دي، چې اورېدونکي غوږونه لري.
نو د حلال رزق ترلاسه کول ښه دي او لا ډېر ښه دي او د رزق مقدر والی، پايله او مدلول يې د زيار پرېښوول نه دي؛ بلکې پايله يې نرمه او بې حرصه هڅه ده او حرص د انسان رزق نه زياتوي. هېر نکړو چې په ټول کې زموږ رزق ټاکلی بريد لري.
نو د نبي کريم (صلی الله علیه وآله وسلم) دا سپارښتنه له پامه ونه غورځوو؛ (اجملو الطلب): «په ښکلې او مجملې بڼې، نه د ډېر غوښتې لپاره، په رزق پسې ولاړ شئ.»
د سعدي په وينا:
رزق هر چند بی گمان برسد
شرط عقل است جستن از درها
ورچه کسی بی اجل نخواهد مرد
تو مرو در دهان اژدها
د رزق د لګښت طريقه هم مهمه ده
پردې سربېره د رزق ترلاسه کول هم کافي نه دي، سم لګښت يې هم شرط دی. له يوه خدای پېژاندی انسان سره د نعمتونو د ګټنې اندېښنه وي؛ خو د قناعت له لامله خاطر جمع دی. ډېر غواړي هغوی دي چې د نعمتونو د لګښت او حسابۍ پروا نلري.
پاتېدوني او نه زوالېدونکي رزقونه غوره رزقونه دي
بل مطلب د رزق د ډول په باب دی. مطلوب رزق چې انسان يې په اړه حساس وي او له خدايه يې وغواړي کوم يو دی؟ په رښتيا موږ په دعا کې له خدايه کوم رزق وغواړو؟ هغه کوم رزق دی چې شتون يې، بل هر څيز راته اسانوي؟ د خدای اوچت او غوره رزق کوم يو دی؟
په ډاګه ده چې پاتېدوني رزقونه تر ناپاتېدونو مهمتر دي. د علي (کرم الله وجهه) په تعبير :
قُرَّةُ عَيْنِهِ فِيمَا لَا يَزُولُ وَ زَهَادَتُهُ فِيمَا لَا يَبْقَى – متقيان په نا پاتېدونو څیزونو کې زهد خپلوي او په پاتېدونو زړه خوشحالوي[241]
مولوي په دنيا کې د رزقونو د مرتبو په توضيح کې وايي چې ځينې ستونی غواړي او ځينې په مړۍ پسې دي:
لقمه بخشی آید از هر کس به کس
حلق بخشی کار یزدان است و بس
حلق بخشد جسم را و روح را
حلق بخشد بهر هر عضوت جدا
انسان هم مړۍ ته اړتيا لري او هم د هاضمې جهاز ته؛ خو يوه ګټه ده او بله ګټوره پانګه. بايد دويمې وغواړو.
که ظاهر ويني څنډې ته کړو؛ نو د دنيوي نعمتونو په پار به ګيله او شکايت ونه کړو؛ ځکه وبه وينو چې په دنيا کې ډېر نعمتونه خپاره دي يوازې نعمت ناپېژندنه ده چې د ليدو يې خنډېږي.
مولوی وايي:
لی حبیب حبه یشوی الحشا
لو یشیا یمشی علی عینی مشا
روز آن باشد که روزیم او بود
ای خوشا آن روز و روزی ای خوشا
يعنې يو دوست لرم چې زما سترګې يې د پښو د تليو فرش دی. زما ورځ هغه ورځ ده چې هغه مې روزي وي. ښه ده هغه ورځ ښه ده هغه روزي!
روزها گر رفت گو رو باک نیست
تو بمان ای آن که چون تو پاک نیست
دا هم يو ډول روزي ده. انسان تر هغه چې د مينې او محبت خوند څکلی نه دی، د دې نعمت له بې برخېتوبه ګيله او شکايت نلري. دغسې وګړی د خدای رزاقيت يوازې د مادي روزۍ په ورکړه کې بولي او د همدې درک هومره غوښتنه کوي او داچې د محبت نعمت نه ويني؛ نو نه يې غواړي؛ نو روزي غواړي وګړی دې روزي پېژاندی هم وي که نه ناکام به وي.
همداراز ځينې روزۍ د ځينو نورو روزيو سریزې دي او چې کله څوک له ړومبي بې برخې شو، دويمي به هم ترلاسه نکړي. مړانه او شجاعت ډېری لاس ته راوړونو ته يوه لازمه سريزه ده او د مولوي په وينا:
تاجر ترسنده طبع شیشه جان
در طلب نه سود بیند نه زیان
بل زیان دارد که محروم است و خوار
نور او باید که باشد شعله خوار
ياد مو وي چې شعله خواري (لمبه خوړنه) د نور نوشۍ (رڼا څښلو) سريزه ده. همداراز د يو شمېر وګړيو رزق پر نورو وګړيو ورحواله شوې دی. په همدې مانا خدای ويلي:
[وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ [242]= او هغوى چې په مالونو كې يې يو ټاكلې برخه وي،]
[لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ[243]= د سوالګر او بې برخې لپاره (چې له بېوسۍ سره سره سوال نه كوي)]
په هر حال دنيا د ګڼې ګوڼې او د رزق د ثابتوالي نړۍ ده، که کوم کار کوي لومړی ډاډ و آرامش القأ کوي او دويم تمه او حرص څنډي؛ خو نه د نورو په لاسنيوي کې د انسان دنده منتفي کوي او نه د رزق لاس ته راوړو ته د انسان هڅه بې وجې او بې مانا کوي او دا خپله انسان سره ده چې کوم ډول رزق ډېر وغواړي او کوم نعمت تر بل نعمته ورځار کړي او څرنګه د نعمت په شکرانه کې د نعمت زياتولو ته هڅه وکړي.
د انسانانو ترمنځ اړیکه له خدای سره یې له اړيکې اغېزمنېږي
حضرت علي (کرم الله وجهه) خپل زوی امام حسن ته پوه لیک کې لیکي:
وَ اعْلَمْ أَنَّ الَّذِي بِيَدِهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ قَدْ أَذِنَ لَكَ فِي الدُّعَاءِ وَ تَكَفَّلَ لَكَ بِالْإِجَابَةِ وَ أَمَرَكَ أَنْ تَسْأَلَهُ لِيُعْطِيَكَ وَ تَسْتَرْحِمَهُ لِيَرْحَمَكَ وَ لَمْ يَجْعَلْ بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ مَنْ يَحْجُبُكَ عَنْهُ وَ لَمْ يُلْجِئْكَ إِلَى مَنْ يَشْفَعُ لَكَ إِلَيْهِ: پوه شه!هغه خداى اجازه درکړې او منل يې پر خپله غاړه اخستي، چې د اسمان او ځمکې زېرمې ورسره دي؛ امر يې کړى، چې و يې غواړې، چې در يې کړي. بښنه ترې وغواړې، چې و دې بښي او خداى څوک د ځان اوستا ترمنځ کېنولى نه دى، چې ترمنځ مو واټن او پرده وي او نه يې اړ کړى، چې څوک دې سپارښتنه ورته وکړي.
وَ لَمْ يَمْنَعْكَ إِنْ أَسَأْتَ مِنَ التَّوْبَةِ وَ لَمْ يُعَاجِلْكَ بِالنِّقْمَةِ: او که ګناه دې وکړه؛ نو د توبې ور يې تړلى نه دى. ستا په سزا کې يې بيړه و نه کړه.
وَ لَمْ يُعَيِّرْكَ بِالْإِنَابَةِ وَ لَمْ يَفْضَحْكَ حَيْثُ الْفَضِيحَةُ بِكَ أَوْلَى وَ لَمْ يُشَدِّدْ عَلَيْكَ فِي قَبُولِ الْإِنَابَةِ وَ لَمْ يُنَاقِشْكَ بِالْجَرِيمَةِ وَ لَمْ يُؤْيِسْكَ مِنَ الرَّحْمَةِ بَلْ جَعَلَ نُزُوعَكَ عَنِ الذَّنْبِ حَسَنَةً وَ حَسَبَ سَيِّئَتَكَ وَاحِدَةً وَ حَسَبَ حَسَنَتَكَ عَشْراً: او په توبه ايستو او له ګناه په راستنېدو کې يې ټپسورى نه کړې. په هغه ځاى کې چې د اشوا – رسوا کېدو وړ وې،اشوا يې نه کړې او توبې قبلېدو ته يې درباندې سخت شرايط کېنښوول او د خپلې کړې ګناه له لامله يې محاکمه نه کړې او په تنګه يې ونه نيولې او له خپل رحمته يې نهيلى نه کړې؛ بلکې له ګناه مخ اړول دې نېکي شمېري. د هرې ګناه دې يوه سزا درکوي؛ خو د هرې نېکۍ دې لس ګرايه ثواب درکوي.
وَ فَتَحَ لَكَ بَابَ الْمَتَابِ وَ بَابَ الِاسْتِعْتَابِ فَإِذَا نَادَيْتَهُ سَمِعَ نِدَاكَ وَ إِذَا نَاجَيْتَهُ عَلِمَ نَجْوَاكَ فَأَفْضَيْتَ إِلَيْهِ بِحَاجَتِكَ وَ أَبْثَثْتَهُ ذَاتَ نَفْسِكَ وَ شَكَوْتَ إِلَيْهِ هُمُومَكَ وَ اسْتَكْشَفْتَهُ كُرُوبَكَ وَ اسْتَعَنْتَهُ عَلَى أُمُورِكَ: او پر مخ دې د توبې لار پرانستې ده، چې کله يې وبولې،غږ دې اوري او چې د زړه راز دې ورته ووايې؛ نو پرې پوهېږي؛ نو خپله اړتيا دې ورته ووايه او څه چې دې پر زړه وي، ورته یې ووايه. خپګان دې ورسره اوڅاروه، چې درنه يې لرې کړي او په ستونزو کې دې مرستندوی شي.
د علي (کرم الله وجهه) دا خبرې راښيي چې انسان له خپل خدای سره يو تړاو لري، يا بايد ويې لري. خو انسان په خپلو کې هم يو تړاو لري او چاچې د ځان او خپل پالونکي ترمنځ تړاو سم کړی نه وي، له نورو انسانانو سره به يې اړيکه سمه نشي. مهمترين سبق چې پېغمبرانو ورکاوه او کومه تنبّه يې چې په خپلو لارويانو او مخاطبانو کې رادبره کوله، دا و چې انسان له انسان سره هله په سوله کې دی چې انسان له خدای سره په سوله کې وي. په اوسنۍ نړۍ کې چې له کومې ستونزې سره مخ يو همدا ده چې يو شمېر خلک د خدای له بندګۍ او عبادته په غفلت کې د خدای د بندګانو ترمنځ اړيکې سمول غواړي.
په حقيقت کې د وحې قبلې ته شا کول، د توحيد له لمره مخ اړول، پر ځان ډډه وهل، د حق د عبوديت پرېښوول، د ځان د حقيقي ذلت نمښته (انکار) او د خالق پوره هېرونه، د انسانانو په فکر او عمل کې د ډېرو اندېښمنيو او پرېشانيو لامل شوي دي.
کوم انسانان چې د شپې رڼا نه لري، ورځې به يې هم تيارې وي. هغوی چې له خپل خدای سره انس او مينه لري او په تکه تياره شپه کې خبرې ورسره کوي، خواله ورسره کوي، ورځېنی اړيکه به يې هم څرګنده وي.
هغوی چې د خپل دننه ازادولو کې هڅه نه ده کړې، لاسونه او پښې يې په زرګونو زولنو تړل شوي دي؛ د زر، زور، شهوت او غضب بندګان دي؛ څرنګه نورو ته دباندې ازادي راوړای شي. د بشري ستونزو د نه هواري راز همدا دی.
د انسان دنننۍ سمونه يې په باندېنۍ سمونې پای مومي
دباندېنۍ سمونه هله بريالی وي چې له دنننۍ سمونې سره مل وي، کوم کسان چې د دې اړخونو په يوه يې ټينګار کوي، په يوه وزره الوزي او هرومرو يې الوتنه هم نيمګړې او ناتمامه ده.
د خدای پر بندګۍ د اديانو د ټينګار راز، په خپلې بېوسۍ د انسان معترف کول او له دننه يې د پسولنې (صیقل ورکونې) همدا دی چې لاسونه يې په بهر کې چاڼولو ته پرانستل شي.
د دننه په پسولنې (صیقل ورکولو) کې يوه تجربه هم تر ديني تجربې، ډار، د خدای د مينې، انابت الی الله او د الهي څارنې پر ګروهې هومره بريالی نه وه. الهي څارنه يوه ډار راولاړوونکی مقوله (وينا) ده، په خوله يې وايو او تر څنګ يې تېرېږو او په مانا کې يې پوره تأمل او سوچ نه کوو. الهي څارنه؛ يعنې، دباندې او دننه مو يوه اندازه ښکاره ده او هېڅوک د پټېدو مجال نلري؛ نوځکه هومره چې دباندې ځان پسولو، دننه هم بايد وپسولو، او څومره چې د نورو په حضور کې شرم کوو، په خلوت او ګوښه کې هم بايد شرم وکړو.
يوازې يو موجود دی چې له ټولو رازونو مو خبرېدای شي او دا هغه خدای دی چې پر وړاندې یې زموږ ګرده هستي پرانستې ده او د وجود د کتاب ټولې کرښې مو لولي. ټوله هستي يې له وجوده ډکه ده او بلکې حضور يې عين هستي ده. په دغسې هستۍ او نړۍ کې اوسېدانه د خدای د څارنې په پار شوق راولاړوونکې ده او کټ مټ د همدې دليل له مخې ډاروونکې هم ده. انسان په دغسې يوې نړۍ کې خپل ځان ته ورپرېښوول شوی نه دی. ګرد څیزونه يې بربنډ دي او هره ورځ يې، د قيامت ورځ ده. د عارفانو په سترګو کې هر وخت قيامت دی.
انسان يوازې د خدای په محضر کې ډاډ مومي
صدر المتألهين د واقعې سورت د لومړي او دويم آيت « إِذَا وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ لَيْسَ لِوَقْعَتِهَا كَاذِبَةٌ»په تفسير کې وايي،عامي مفسرانو ګڼلې چې يوه ورځ به دا قيامت پېښ شي؛ خو د واقع وينو په سترګو کې قيامت همدا اوس پېښ شوی دی او له آره تل قيامت دی.[1]
حیواني ډاډ او ارامي، د هغو کسانو غفلت راولاړوونکې آرامي ده چې په دنيا کې په پټو سترګو ژوند کوي؛ يعنې تر اوسه يې قيامت جوړ شوی نه دی. ايا شونې ده د چاچې قيامت جوړ شي او سترګې يې په اندېښنه د دنيا هر څه ويني او بيا هم د څاروي په څېر ارام وي. په همدې دليل يوازې يو ارامځای شته ا و دا د خدای غېږ ده.
((أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ [244]= يوازې د الله په يادولو (د مؤمنانو) زړونه ډاډ مومي.
خدای بشر پر خپل حال نه پرېږدي))
يو لويي حقيقت شته او هغه داچې له خدای سره راګېر يو، موږ نه پرېږدي. هر خوا چې مخ کړو، هغه هلته دی. نه يوازې داچې ويني مو؛ بلکې مينه راسره کوي، راباندې غوسه کېږي، دعا مو اوري، توبه مو قبلوي، امر و نهې راته کوي، پېغمبر رالېږي، روزي راکوي، ان چل ول راسره کوي (يَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ ، يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ ، وَأُمْلِي لَهُمْ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ) يعنې په هېڅ ډول موږ پر خپل حال نه پرېږدي. ډېر مو په فکر کې دی. د چارې يوازېنی لار دا ده چې موږ يې هم ووينو، حضور او څارنه يې حس کړو او پوه شو چې مېلمانه يې يو او پر دسترخوان يې ناست يو او بايد سبا يې ځوابوونکي اوسو، دغسې دوه اړخيزه اړيکه به موږ واړووي، نوي انسانان به شو او په نوی نړۍ کې به واوسېږو.
د انبياوو د ښوونو له مخې بشر د باري تعالی په اجازه خبرې ورسره کړای شي
هو، دا نړۍ ويښې او ليدونکې سترګې لري؛ خو دا د مهربان خدای سترګې دي، نه د شرير شيطان. د دې ملک له مالک خدای سره اړيکه، ډاډمني راوړي.
دا سريزه په ډاګه کوي چې ولې ديني مشرانو له خدای سره مينې او دعا لپاره په ټينګه سپارښتنې کولې؟ په حقيقت کې که خدای د خپلې بلنې اجازه راکړې نه وای، هيچا جرأت نه کاوه چې خبرې ورسره وکړي. کوم خدای چې حکيمانو او فيلسوفانو را ښوولی، ډېر محتشم او بادبدبه خدای دی چې بیخي د خپلو مخلوقاتو په فکر کې نه دی. پېِغمبرا نو (نه فيلسوفانو) راښوولي چې خدای بللای شو او بلکې په خپله يې د دې کار اجازه راکړې ده:
اذکرونی اګر نفرمودی
زهره نام او کرا بودی[2]
که اجازه يې نه وای او امر يې نه کاوه چې ياد مې کړئ، په هېڅ زړه کې يې د يادولو جرأت نه پيدا کېده.
علي (کرم الله وجهه) خپل زوی امام حسن ته وايي:
وَ اعْلَمْ أَنَّ الَّذِي بِيَدِهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ قَدْ أَذِنَ لَكَ فِي الدُّعَاءِ وَ تَكَفَّلَ لَكَ بِالْإِجَابَةِ وَ أَمَرَكَ أَنْ تَسْأَلَهُ لِيُعْطِيَكَ وَ تَسْتَرْحِمَهُ لِيَرْحَمَكَ وَ لَمْ يَجْعَلْ بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ مَنْ يَحْجُبُكَ عَنْهُ وَ لَمْ يُلْجِئْكَ إِلَى مَنْ يَشْفَعُ لَكَ إِلَيْهِ
پوه شه! هغه خداى اجازه درکړې او منل يې پر خپله غاړه اخستي، چې د اسمان او ځمکې زېرمې ورسره دي؛ امر يې کړى، چې و يې غواړې، چې در يې کړي. بښنه ترې وغواړې، چې و دې بښي او خداى څوک د ځان اوستا ترمنځ کېنولى نه دى، چې ترمنځ مو واټن او پرده وي او نه يې اړ کړى، چې څوک دې سپارښتنه ورته وکړي.
داچې دلته علي (کرم الله وجهه) خپل ګران زوی ته وايي، هغه خدای چې اسمانونه او ځمکې يې په واک کې دي اجازه يې ورکړې چې ويې بلې او ضمانت يې کړی چې دعا دې قبوله کړي، د يو لويی حقيقت څرګندونه ده.
که دغسې اجازه مو نه درلوده کله پوهېدای شو، دغسې يو کار ميسر دی او دغسې دعاګانې به قبولې شي. البته دا اجازه يوازې ژبنۍ اجازه نه ده؛ يعنې داسې نه ده چې الهي پېغمبرانو د خدای له لوري خبرې کړی يو، چې خدای ته د دعا اجازه لرئ او دا څه ګناه نه ده او نه پرې غوسه کېږي. په رښتینه کې د خدای دا اجازه هغه جوړښت دی چې د انسانانو ارواوو ته يې ورکړی دی.
که نړۍ ته په يوې موخې قايل اوسو او د خدای کړ (فعل) هسې او عبث ونه ګڼو، دا استنتاجات او پايلې اخستنې پوره روا دي. که خدای لاسونه او پښې راکړي؛ يعنې، په چارو کې يې د تصرف اجازه راکړی، که د هاضمې جهاز يې راکړی، د خوراک د خوړو اجازه يې هم راکړې نو د تکوين په نړۍ کې د خدای اجازه پلې شوې ده:
خواجه چون بیلی به دست بنده داد
بی زبان معلوم شد او را مُراد
دستِ همچون بیل اشارتهای اوست
آخراندیشی عبارتهای اوست[245]
که يو ارباب خپل رعيت ته يوم (بېل) ورکوي، معلومه ده چې د يوم وهلو اجازه يې ورکړې ده. همدا لاس و پښې چې خدای راکړي، د هغه بېل او کُلنګ په څېر دي چې يو ارباب يې خپل رعيت ته ورکوي؛ يعنې د دې وزليو د کارولو او ترې د ګټې اخستو اجازه يې ورکړې ده.
کوم جهازات چې زموږ په واک کې دي، يوازې بدني جهازات نه دي؛ موږ اروايي اندامونه او غړي هم لرو؛ غرايز، استعدادونه، وړتياوې او د اندنې او عقل کارونې وس چې خدای راکړی زموږ د روح د غړيو په توګه دي او د دې نښه ده چې خدای يې د کارولو اجازه راکړې ده. له آره راکړه يې ورڅخه د ګټنې له اجازې سره مساوي ده.
پر همدې قياس او پرتلنې، انسان که له خدای سره انس نيوای شي او ورسره په ملګرتوب ارامېږي، که ورسره په خبرو کې خپله ورکه پيدا کوي او په خپل ځان کې صفای خاطر مومي؛ نو دا خپلو بندګانو ته د خدای عين اجازه ده چې خدای وبلي او ورسره د ناستې غوښتونکی وي.
نو دلته علي (کرم الله وجهه) خپل زوی ته دوه څیزونه ورزده کوي: يو داچې پېغمبرانو ابلاغ کړې چې دغسې يوه اجازه شته، دويم کله چې دغسې يوه اجازه وي او اغېز يې د خپلې هستۍ په وجود کې مومي؛ نو له دې ښې اجازې ګټنه وکړه، مه يې ځنډوه او شنډه يې مه پرېږده؛ ځکه دا اجازه يو حکمت لري او ګټنه ترې انسان مطلوبو موخو ته وررسوي چې څوک د خوږو اوبو له سمندره باخبر دی او په واک کې يې هم دی او د څښلو اجازه يې هم ورکړې ده او دا هم اوبو ته اړتيا لري؛ نو ولې ځان نه خړوبوي؟
دعا او د الله رحمت
پېغمبرانو خدای ته د وررسېدو لار رانژدې کړې ده. په فيلسوفانو کله هم د انسانانو پر مخ د دعا ور نه پرانستل کېده؛ ځکه له دې سره سره چې پېغمبرانو رازده کړل چې د دعا ور پرانستی دی او خدای پخپله اجازه کړې چې ويې بلئ، بيا هم فيلسوفان د دعا په څرګندونې او شننه کې بېوسې او پاتې راغلي. د دې ادعا د سموالي د څرګندولو لپاره له ابوعلي سينا تر ملا صدا پورې د فلاسفه و اثارو ته مراجعه وکړې وبه وينئ چې ان زموږ دينداره فيلسوفان چې د پېغمبرانو د ښوونو له مخې دعا کوونکي (اهل دعا) ول په خپل فلسفي نظام کې يې دغې سترې ښکارندې (پدیدې) ته څه ځای نه مونده.
يو معاصر ستر فيلسوف چې عبادت او تهجد يې کول؛ خو په ډاګه يې منښته (اعتراف) کوله چې د دعا په مانا نه پوهېږي او څه توضيح او څرګندونه ورته نه مومم. په همدې دليل وايم، که فيلسوفان او الهي حکيمان مو لارښوونکي وای، نه يوازې دا لار يې رانژدې کولای نشوه؛ بلکې خدای يې په خپل «واجب الوجودي» بادبدبه ډګر کې راګېراوه چې د هېڅ مخلوق لاس نه وررسېده او انسانان تل له دې خوندورې مينې بې برخې پاتې کېدل؛ نو بايد د پېغمبرانو د دې پېغام پر قدر وپوهېږو چې ويلي يې دي: د اسمانونو او ځمکې هغه مالک خدای، له خپلې دبدبې او قدر سره سره تاسې انسانانو ته اجازه درکړې چې يې وبلئ او خپله هم متکفل شوی چې دعا مو قبوله کړي. د خپلې دبدبې له لامله ، د خپلو بندګانو خبرو ته بې اعتنايي نه کوي؛ بلکې دوی د التفات او ورسره د لورنې ځای بولي، خبرې يې اوري او هېڅ اورېدنه يې د بل له اورېدو نه منع کوي:
«يا مَنْ لا يَشْغَلُهُ سَمْعٌ عَنْ سَمْعٍ»
او بيا هم خپل هر يوه بنده ته ځواب وايي.
«وَ أَمَرَكَ أَنْ تَسْأَلَهُ لِيُعْطِيَكَ وَ تَسْتَرْحِمَهُ لِيَرْحَمَكَ»
«رحمت» د خدای مهمترين او عامترين صفت دی
علي (کرم الله وجهه) خپل زوی امام حسن وايي: خدای حکم درته کوي، څه ترې وغواړه چې در يې کړي، لورنه ترې وغواړه چې درباندې ولورېږي.
خدای ته چې پر کوم مهمترين او عامترين صفت قايل يو او پرې يادوو يې، نو هغه د خدای د لورنې (رحمت) صفت دی او له خدايه د غوښتنې او د هرې خبرې او يا هر کار په پيلامه کې غوره آيت [بسم الله الرحمن الرحيم = « د لوراند او لورين څښتن په نامه» ] دی.
خدای نورې نامې (اسمأ) او ځانګړنې هم لري؛ خو دا ځانګړنه او صفت يې پر ټولو ور ړومبی دی. له همدې لامله له خدای سره د مخامخېدو پر مخ دا صفت بايد پر نورو ورمخکې کړو او دا هم د خدای راښوونه ده.
وانګېرئ هغه موجود، چې ټول رازونه وربرسېره دي، هغه موجود چې ګرد ځواکونه يې په واک کې دي او هر کار کړای شي، هغه موجود چې ټول انسانان يې پر وړاندې بېوسې، عاجز او خاضع دي او پر ټولو علومو عالم دی؛ دغسې يو موجود که مهربان او لورين نه وي، څومره به وېروونکی وي. کافي نه ده چې يو موجود عالم، مطلق، قادر او بې نهايت وي؛ بلکې تر څنګ يې يو بله مهمه ځانګړنه هم لازم ده چې مينناک يې کړي او تونده او ډار راولاړوونکې څېره ترې ايسته کړي او دا د «رحيميت» صفت دی. که نه بدترين، شرورترين او خورا کرکجن موجود به انګېرلېږي، يوازېنی څيز چې دغسې بادبدبه او ځواکمن موجود مينناک او ورسره د خبرو کولو وړ کوي او ناسته ورسره خوندوروي، دا ډاډ دی چې دغسې خدای له دې ټولو قدرتونو سره مهربان هم دی او دومره پوهېدنې او وسمني به يې پر بدخواهۍ مصروف او بوختې نشي؛ بلکې خدای د انسانانو نېکخواه دی او دا نېکخواهي بې له دې چې څه اړتيا راته ولري يا څه ډار رانه ولري عملي کوي يې.
خدای د خپل ذات په غوښتنه مهربان دی او په دې مهربانۍ يې د انسانانو زړونه راجذب کړي. له همدې لامله مو وويل هستي سره له دې چې ويښې او بينا سترګې ورسره دي، ډاډمنوونکې هم ده ځکه دا ويښې او بينا سترګې د هماغه ايکې يو مهربان موجود دي، نه د يو شرير بد خواه موجود.
د خدای او انسان ترمنځ واسطې ته اړتيا نشته
او خپله يې راښوولي، څه ترې وغواړو، چې يې راکړي، استرحام وکړو چې ترحم راباندې وکړي «وَ لَمْ يَجْعَلْ بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ مَنْ يَحْجُبُكَ »
او موږ يې بې د چا له واسطې د ځان پر لور بللي يو؛ يعنې له ټولو انسانانو سره يو رنګ تړاو لري او هېڅوک ترې محجوب او په پرده کې نه دی او هېڅ ځای يې له حضور او شتون څخه تش نه دی. په هر ځای کې چې کوم بنده دی، د دې بنده خدای هم هلته حاضر دی او په هر ځای کې چې په زړه کې يوه دعا او خبره خوټېږي، اورېدونکی غوږ هم شته «عَنْهُ وَ لَمْ يُلْجِئْكَ إِلَى مَنْ يَشْفَعُ لَكَ إِلَيْهِ » ته يې د شفيعانو او سپارښتګرو لورو ته ورلېږلی نه يې چې دوی ستا له لوري ووايي.
البته په اسلام کې شفاعت شته؛ خو د شفاعت مانا دا نه ده چې يوازې يو ځانګړی شمېر حق ولري چې له خدای سره خبرې وکړي. انسانان په هر وضعيت او هر ځای کې چې وي په خپله له خدای سره خبرې کړای شي، څه انحصار نشته چې دا خبرې اترې يوازې د ځانګړو کسانو وي.
د «توبې» او «دعا» اړيکه
حضرت علي (کرم الله وجهه) خپل زوی امام حسن ته وايي:
وَ لَمْ يَمْنَعْكَ إِنْ أَسَأْتَ مِنَ التَّوْبَةِ وَ لَمْ يُعَاجِلْكَ بِالنِّقْمَةِ: او که ګناه دې وکړه؛ نو د توبې ور يې تړلى نه دى. ستا په سزا کې يې بيړه و نه کړه.
توبه ايستل هم د دعا له جنسه ده. توبه يو خوا د خپل وجود پر وړاندې د انسان سرغاړي ده او بلخوا د بنده او خدای ترمنځ د راپيدا شوي تړل شوې وره پرانسته ده. په دعا کې د خپلې هستۍ پر ضد سر غاړي نشته، يوازې د پنځګر خدای پر لور د زړه د لارې پرانستل دي چې دا اړخ په توبه کې هم شته.
د الهي لورنې سمندر هر ډول چټلي وينځي
که د توبې لار پرانستې نه وه او يا که انسان داسې جوړ شوی نه و چې د خپلې هستۍ کړنليک له سره وليکي او خپل وجود له سره ومينځي ؛ نو دا دنيا به څومره تنګه او ترخه وه. د دغسې يو وره شتون په دې مانا دی چې هستي مو تل د نوې کتنې او پاکونې وړ ده. ګناهونه چې څومره لويي او ډېر وي، د راستنېدو لار پوره نه بندوي او د انسان هستي د بياژواکۍ (احیا) وړ ده، دا ټکی خدای رازده کړی دی ، [لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ[246]= د الله له رحمته مه نهيلېږئ ]
يعنې، هېڅ ناپاکي او چټلي، د الهي سمندر پر مينځنې نه برلاسېږي او د پاکونې له خاصيته يې غورځولای نشي؛ يعنې د خدای عفوه له هرې انګېرېدونکې ګناه پراخ ده.
توبه باید و نه ځنډو:
خو ټکی دا دی چې انسان بايد (تسويف) والا نه وي، همداچې له چټلۍ او ناپاکۍ خبر شو، بې درنګه دې يې پاکونې ته راولاړ شي، که نه تسویف؛ يعنې نن و سبا کول، انسان دوزخي کوي. په رواياتو کې راغلي چې د دوزخيانو ډېری چغې له تسويفه دي.[1] يعنې ځان ته د وخت او راتلونکې امکان او شونتيا ژمنه ورکونه.
توبه ګاران د خدای په ځانګړې لورنې کې رانغاړېږي
هو، که انسان واقعي توبه اوباسي، نه يوازې ګناه یې بښل کېږي، بلکې خدای يوه ځانګړې مينه او لورنه لري چې ګناهګارانو ته یې ورځانګړې کړې او دوی ترې برخمنېږي.
ټول د خدای په کرامت، عزت او رحمت کې رانغاړلي دي؛ خو يو کرامت شته چې ګناهګارانو ته ځانګړی دی [إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ[247]][248]
خدای له توبه ګارانو سره ځانګړې مينه لري. هغوی چې تر ګناه روسته پښېمانه شوي او د ستنېدا لار لټوي، خدای نه يوازې خپه ترې نه دی؛ بلکې دې راستنېدا ته ښه راغلاست هم وايي او د ځانګړي کرامت او عزت جامې وراغوندي چې نور ترې برخمن نه دي.
توبه د انسان سيئات (بدي) پر حسناتو (نېکيو) اړوي:
کله همدا ګناهونه انسانان خدای ته ورنژدې کوي. البته دا ګناه کولو ته جواز نه دی. دا ټولې خبرې تر ګناه روسته پړاو پورې تړاو لري. انسان له کړې ګناه ښه يا بده ګټنه کړای شي. ښه ګټنه دا ده چې ګناه ته شا کړي او د خيز او ټوپ تخته ترې جوړه کړي او په شوې توبې پسې، له خدای سره له سره د مينې مزی وغځوي او خپله مينه او قرب ورسره ورزيات کړي. د توبې له لامله ، د انسان سيئات (بدي) پر حسناتو (نېکيو) اوړي؛ يعنې، ته وا څومره چې ګناه ستره وي، ثواب يې ډېرېږي، دا د توبې کيميا ده چې د ګناه خاوره پر زر واړوي.
ګناه کول انسان پر خپلې بېوسۍ او ذلت خبروي:
په دنيا کې انسانان له ګناه پاک نه دي او هغه خدای چې بندګان پيدا کړي پوره له دې مانا خبر دی چې انسانان د کمزوريو په دليل په يو لړ ګناهونو اخته کېږي. په دې حال کې، بهترين کار چې انسان کړای شي، دا دی چې لومړی پر خپل عجز او کمزورۍ خبر شي او منښته (اعتراف) پرې وکړي او پوه شي چې متکبران او سرغړاند بدترين موجودات دي او ګناه کول او ښوييدنه د خپلې کمزورۍ او ذلت وړ وبولي او پر غرور اخته نشي او بې درنګه توبه وباسي او پښېمانه شي.
ګناهګار خپل کمزوري ټکي رابرسېروي:
(دا له ګناه ړومبی ګټنه کول دي) دويم داچې د ځان د غولونې لپاره د پرديو د راننوتو لار پيدا کوي او خپل کمزوري ټکي رابرسېروي او ټپوي. دا هغه ځانګړي کرامتونه دي چې د ګناهګارانو په برخه کې کېږي؛ خو نه ټول ګناهګاران؛ بلکې هغوی چې تائب شي. دغسې توبه ګاران د خدای د ځانګړي کرامت او مينې مستحقېږي. مولانا ويلي:
یک لحظه داغم می کشی یک دم به باغم می کشی
پیش چراغم می کشی تا واشود چشمان من
څوک چې ويني روزګار څنګه ورسره چلېږي؛ نو پوهېږي چې د حالاتو اوړېدنه او د زړه ادلون د دې لپاره دی، چې سترګې يې پرانستل شي.
د سلوک د مبتديانو باید خپل تېر ګناهونه تل په سترګو کې وي:
ګناهګاران له دوو حالاتو وتلي نه دي: هغه مبتديان چې نوي د سلوک لارې ته ورننوتي او هغوی چې د دې لار يوه برخه يې وهلې ده. د اخلاقو عالمان مبتديانو ته سپارښتنه کوي چې تل دې يې تېر ګناهونه په سترګو کې وي او له کړي غفلته دې خپه وي.
د طريقت د لارې لارويان دې تېرې ګناه ته نه ويني
خو که لارويان، تېرې ګناه ته وويني، دا خپله مضاعفه ګناه ده؛ ځکه ويلي يې دي هېرونه د توبې حقيقت دی.کومه ګناه چې دې کړې، نبايد نور يې په فکر کې شې. له آره نبايد څټ ته وګورو او د تېرو په ښکېل کې اوسو او د تېرو حالاتو زولنې راپښو کړو او د لارې له وهلو پاتې شو. د لارې وهلو شرط دا دی، که انسان له خنډ سره مخ شي او ورځنې تېر شو، راستون دې نشي، پر خنډ بوخت شي. دا د هغه شان او حالت نه دی چې ځغلي. د دغسې وګړي غټ کار منډه ده او بس. که څه خنډ و او ترې تېر شو، بيا راستنېدا او ورته کتل د لارې وهلو اصل ګډوډوي.
خو هغوی چې د لارې په پيلامه کې وي، له آره خنډونه نه پېژني او لار له څاه بېلولای نشي، دا بايد ازمېښت او تېروتنه وکړي چې وازمېيل شي. دا څېړنې ورته عين صواب او سم کار دی. ګناه پېژندنه او آفت پېژندنه ورته برکت لري؛ خو څوک چې له سالکانو څخه وي، د توبې حقيقت د ګناه هېرول دي. د تېرې ګناه په غم کې کېناستل او خپګان پرې کول، دويمنۍ ګناه او تېروتنه ده.
ځکه دا بايد وځغلي او ځان وطن ته ورسوي او نبايد پر کړې ګناه يو بله هم ورزياته کړي له آره شاته ليدل روا نه دي. سالک بايد مخې ته وګوري او ور وځغلي د کوم موجود چې دنده همېشنی نوی کېدنه ده، حق نه لري په تېرو کې پاتې شي، په تېرو کې پاتې کېدل ناغېړي او خپګان راولي.
د ګناه کوشنیتوب او سترتوب په منځپانګې پورې يې اړوند دی نه په څومره والي پورې یې:
نوځکه ګناهونه به وګړيو ته د هغه وضعيت له مخې چې په سلوک کې يې لري بېلابېلې ونډې ولري. همدغسې د ګناه کوشنيتوب او سترتوب هم په هغې کتنې پورې اړه لري چې د دې ګناه په اړه شته.
علي (کرم الله وجهه) ويلي، هغه ستره ګناه ده چې خاوند يې کوشنی وبولي.[249]
يعنې د ګناه کوشنيتوب يا سترتوب د ګناه په حجم او بڼې پورې اړه نه لري؛ بلکې په ماهيت او منځپانګې پورې يې تړاو لري. داچې د ګناه منځپانګه، له خدايه سرغاړي او ورته بې اعتنايي ده؛ نو که انسان خپلې په ظاهر کوشنۍ ګناه ته بې اعتنا وي يا پرې ووياړي؛ نو همدا ګناه به پر ستره او کبيره ګناه واوړي؛ يعنې، «استخفاف» صغيره ګناه، کبيره کوي. پر همدې قياس او پرتلنې څوک چې ستره ګناه وکړي او سخته پښېماني وننګېري؛ نو دا ستره ګناه به يې کوشنۍ او بلکې وبښل شي. په پښېمانۍ او توبې پسې د توجه، پاملرنې او الهي محبت ور پرانستل کېږي او دا د خدای له حکمتونو ځنې دي. په قرآن کې راغلي، کله چې خدای انسان پيدا کړ، پرښتو وويل:
أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ[250]
له ګناه توبه د الهي رحمت ورونه پرانځي
څه چې پرښتې پرې نه پوهېدې د توبې د وره پرانسته او په پايله کې د محبت او مينې د وره پرانستل و، دا هغه څه و چې پرښتو نه پېژندل. پرښتو ګومان کاوه که خدای ګناهګار بندګان پیدا کړي، له رحمته به يې لرې وي او د پرښتو په څېر به محبوب نشي او نه پوهېدې چې له ګناهونو توبه به، بيا د محبت مزی غوټه کړي او بنده به خدای ته ورنژدې کړي. دا هغه ټکی و چې خدای پرښتو ته ونه وايه؛ خو خپلو غوره کړای شويو بندګانو ته يې ووايه چې انسانان له دې مسئلې خبرې کړي چې ګناه د مينې ور دی، او له هغې ګناه څه باک چې ګټه يې نورو (يا ځان ته) ورسي؟
له ګناه توبه د خدای د ځانګړي محبت او لورنې ور پرانځي، خدای پرښتو ته د توبې اجازه نه ده ورکړې؛ ځکه ګناه نه کوي؛ خو انسانانو ته يې د ګناه کولو مجال او همداراز د توبې اجازه هم ورکړې او دا د توبې اجازه پخپله بيا مينه او مضفاعفه لورنه ده.
او هغه انسانان څومره بې برخې دي چې له دې پرانستي وره او په څاه کې له ځوړندې رسۍ او د الهي لورنې له دې پلمې مخ اړوي.
څوک چې د لورنې او فضل پرانستي ورونه ويني او ځان د شوپرک په څېر د لمر له ليدو بې برخې کوي نو تر دوی به په نړۍ کې ښه بې برخې څوک وي؟
د دعا مرتبې د انسانانو له روحي مراتبو سره اړه لري
دا ټکی مو ووايه چې معلوم شي د دعا بېلابېلې مرتبې د انسانانو د روحونو او زړونو له بېلابېلو مرتبو سره تړاو لري، ټول زړونه او اروا يي يو رنګ او په يوه مرتبه کې نه دي؛ نوځکه دعاوې يې هم په يوې مرتبې او يو ډول نه دي. د وګړيو دعاوې د کړنو په څېر يې د خپل ضمير له منځپانګې سره پوره تړاو لري.
دعا د معرفت مېوه ده:
تردې مهمتر، له خدای سره د انسانانو خبرې کول، له خدای سره يې د پېژندنې يېبره (محصول) ده؛ يعنې انسان چې له خپل مخاطبه کومه انګېرنه لري، له مخې به يې د خبرو کولو ډول او ادب توپير وکړي.
پېغمبرانو ټول دعا کولو ته رابللي دي. هېڅوک له دعا او د خدای د لورنې او بښنې له غوښتو مستغني نه دی، ټول نېغ په نېغ له خدای سره خبرې کړای او خپلې اړتياوې ترې غوښتای شي. هېڅوک له دې چاره بې برخې نه دي. خدای ته دعا کول، شفيع ته اړتيا نلري، ټولو ته د دعا ور پرانستی دی. شفيعان دا ور نه پرانځي، دا ور تل پرانستی دی؛ خو شفيعان په دې علت چې له اختياراتو او توفيقاتو برخمن دي، خدای ته د ځينو نېکمرغو انسانانو لار ښه ورنژدې کولای شي. د شفاعت او سپارښتنې نظام په دې دنيا او هغې دنيا کې چلېږي او يو داسې چار نه دی چې په بلې نړۍ پورې ځانګړی وي.
د باري تعالی له لورنې او کرم څخه نهيلي ستره ګناه ده
خدای انسانانو ته پلمه نه لټوي چې دوزخيان يې کړي او يا ورسره لاس و ګرېوان شي او پر ځمکه يې راګوزار کړي، جنت په پلمه ورکوي نه په بيه. انسانان ټول د خدای بندګان او مخلوقات دي. خدای تعالی ته ورګران دي او د خدای تعالی دوستي، د ده د جواد او کرم تجلي ده[1]. په همدې دليل يې پخپله انسانانو ته ورزده کړي چې بیخي د خدای له رحمت او لورنې دې نهيلي نه وي او کله دې هم نه ګڼي چې کار يې نه ماتېدوني ډپ او لا درمله رنځورۍ ته وررسېدلی دی.
خلک له کريم خدای سره مخامخ دي؛ نوځکه بايد خپله درملنه اسانه وويني خدای سختګيري نه کوي او د خپلو بندګانو تر دباو او فشار لاندې نيوو لپاره دليل نه راولي. تل مهلت ورکوي چې د بندګانو لپاره ستنېدا ته مجال چمتو وي. هغه مهال چې کوم بنده ګناه وکړي، ستاري کوي او پر عيبو يې پرده اچوي، او په دې کار انسانانو ته هم ورزده کوي چې ستار اوسي او د نورو عيب رابرسېره او پرده يې څېري نه کړي. کله چې بنده ورستون شي، ور نه تړي او سخت شرايط ورته نږدي، په خورا مينه يې مني او اصلاً پخپله شرايط ورته چمتو کوي.
د مولانا په وينا:
چون خدا خواهد که پرده کس درد
میلش اندر طعنه پاکان برد
ور خدا خواهد که پوشد عیب کس
کم زند در عیب معیوبان نفس
چون خدا خواهد که مان یاری کند
میل ما را جانب زاری کند
داسې ګناه او عيب نشته چې انسان تل د خدای له نظره وغورځوي. البته انسانان بايد د خوف و رجا (ډار او هيلې) ترمنځ ژوند وکړي او هوښيار وي، هسې نه يو کار وکړي چې ناخبری ځان د خدای له سترګو وغورځوي. دا، د هر هوښيار سالک همېشنی ډار دی چې هسې نه وجود يې دومره رنځور او ککړ شي چې درملنې ته يې هيله نه وي. خو په عين حال کې بنده کله هم حق نلري چې د خدای پر وړاندې خپل کار سرته رسېدلی وبولي او فکر وکړي چې ان د خدای لورين لاسونه يې هم پاکولای نشي، د خدای له لورنې نهيلي له سترو ګناهونو ځنې ده. دابو حمزه ثمالي په دعا کې مو ولوستل چې:
وایّ جهلٍ یا ربّ لا یسفه جودک و ایّ زمانٍ اطول من اناتک ….
خدايه! ايا داسې خطا شته چې ستا له وجوده لويه وي او ايا داسې وخت شته چې ستا له اوږده زغمه لا اوږد وي. »
يا د علي (کرم الله وجهه) په تعبير خدای يوه ګناه هماغه يوه ګناه شمېري؛ خو يوه حسنه (نېکي) لس حسنې بولي او لس ګرايه يې بدله ورکوي (وحسب سيئتک واحدة وصسب حسنتک عشراً) دا تعبير له قرآن څخه اخستل شوی دی. خدای په قرآن کې وايي:
[مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَمَنْ جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزَى إِلَّا مِثْلَهَا[251]= چاچې ښه كار راووړ؛ نو لس ګرايه يې ثواب وركول كېږي او چاچې بد كار راووړ؛ نو د همدې بدو هومره به سزا وركړه شي.]
ولې نېکۍ د لسو په ضريب کې ضربېږي؛ خو بديانې نه ډېرېږي؛ په ساده تعبير ولې نيکي برکت مومي، ډېرېږي او څربېږي؛ خو بدي څومره چې وې پاتېږي؟ ولې بدۍ د نېکۍ په پرتله د زوال په درشل کې دي:
[إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ[252]= ځكه نېكي، بدي (او اغېزې يې) له منځه وړي.]
او ان کله بدي پر نېکۍ اوړي:
[فَأُولَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ[253]= نو الله يې بدي پر نېكيو اړوي.]
يعنې ته وا ګټه خو هغوی وکړه چې ډېره بدي يې کړې وي؛ ځکه د تبدېلۍ له وجهې، ډېره نېکې يې پر برخه کېږي! دا د توبې کيميا ده چې بدي پر نېکۍ اړوي او که چا د توبې توفيق وموند؛ يعنې په مړانه د ځان پر ضد پاڅي، د خاورو غونډۍ د سرو زرو پر غونډۍ اړولای شي او له رذايلو څخه فضايل جوړ کړي:
کاملی ګر خاک ګیرد زر شود
ناقصی ار زر برد خاکستر شود
هو، د دې مطلب يوه مانا او مدلول دا دی چې د خدای وجود، لطف او لورنه پلمه پيدا کوي چې انسانان جنتي کړي او له جهنمه يې وژغوري:
بانګ می آمد که ای طالب بیا
جود محتاج ګدایان چون ګدا
لکه څنګه چې ګدايان جود ته اړمن دي، جود هم ګدايانو ته اړمن دی او هر ځای په اړمن پسې ګرځي، چې څه ورکړي. د خدای تعالی د جواد والي او کريم والي لازمه همدا ده. د خدای جود، هم اړمن پنځوي او هم د اړمن اړتيا ورپوره کوي؛ يعنې دوه غوښتنې لري:
ان یکی جودش ګدا آرد پدید
و ان دګر بخشد ګدایان را مزید
او همدا په افتتاح دعا کې د دې پرمانا جملې مانا ده چې:
یا من لا یزیده کثرة العطاء الا جوداً و کرماً
ای لوروونکيه، چې څومره ډېره لورنه کوې، لورنه دې ډېرېږي.
دا له دې لامله ده چې څومره اړمن ډېرېږي د اړتيا لرې کونه به هم ډېره شي.
اورېدونې ده چې محي الدين عربي، د اسلام له اهمو او مشهورو عارفانو په خصوص الحکم کې په يونسي فص کې راوړي: «اعلم ان الشفقه علی عبادالله احق بالرعایه من الغیره فی الله» روسته وايي: «داوود عليه السلام څو ځل بيت المقدس جوړ کړ او ويجاړ شو. خدای ته يې ګيله وکړه، خدای وويل خونه مې د وينو تويوونکيو په لاسونو نه ټينګېږي. ويې ويل: ايا د دوی وينه مې ستا په لار کې تويه نه کړه. خدای وويل: هو، ولکنهم أليسوا عبادی (ايا بندګان مې نه وو).
خدای له خپلو بندګانو سره تر عدل څخه ډېر په جود وکرم معلامله کوي
د خدای جود وکرم د باري تعالی تر عدل او د موجوداتو تر استحقاق څخه جلا دی. خدای عادل دی؛ يعنې مستحقانو ته يې د استحقاق هومره ورکوي، تبعيض او ظلم نه کوي. دا چار د خدای د عدل غوښتنه ده؛ خو د خدای جود و کرم تردې وراوچت دی. خدای د مستحقانو تر استحقاق ډېر، ان بې استحقاقه ورکړه کوي او بلکې خپله پيدايښت، کريمانه دی نه عادلانه؛ ځکه د مولانا په وينا:
د خدای داد ته وړتیا شرط نه ده او که خدای غوښتل چې د استحقاق له مخې شيانو ته شتون او وجود وروبښي، هېڅ څيز نه موجودېده؛ ځکه په عدم کې استحقاق نشته:
قابلی ګر شرط فعل حق بُدی
هیچ معدومی به هستی نامدی
در عدم ما مستحقان کی بدیم
که بر این جان و بر این آتش زدیم
ما نبودیم و تقاضامان نبود
لطف تو ناګفته ما می شنود
همدا جواديت او کريميت دی چې ګناهونه او بدي نه ډېروي. د خدای د کار بهير دا نه دی که چا يوه ګناه وکړه او يو ګام لرې شو؛ نو لس ګامه يې شاته وغورځوي؛ بلکې اپوټه، که چا د خدای پر لور نيم ګار پورته کړ او لږ ښه کار يې وکړ؛ نو دا نیک کار په لوړو ضرايبو کې ضربوي او دې کار ته یې تر استحقاق ډېر اجر ورکوي او په دې توګه د بنده سست حرکت په ګړندي حرکت اړوي او ژر يې مطلب ته رسوي. د ابوحمزه په دعا کې راغلي چې:
و انّ الراحل الیک قریب المسافة و انّک لا تحتجب عن خلقک الا ان یججهم الا عمال دونک
پوهېږم، څوک چې ستا پر لور سفر کوي، لار لنډه ده او ته له خپلو مخلوقاتو نه پټېږي؛ خو داچې د بندګانو کړنې، دوی درنه لرې کړي.
دا په دې شرط مشروط دي چې انسان سفر پيل کړي؛ بيا به وګوري چې لار څومره لنډه او نژدې ده.
[وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ[254]= او هغوى چې (په پاك نيت) زموږ په (لار كې) هلې ځلې وكړي؛ هرومرو خپلې لارې وروښيو او بېشکه الله د نېكانو مل دى.
جنت په پلمه ورکوي نه په بيه.» د انسانانو چارې تردې خورا ډېرې لږې دي چې د خدای ستر نعمتونه يې په برخه شي:
این همه ګفتیم لیک اندر بسیچ
بی عنایات خدا هیچیم هیچ
بی عنایات حق و خاصان حق
ګر مَلَک باشد سیاه استش ورق
په «صحيفه سجاديه» دعاوو کې هم راغلي چې امام سجاد خدای ته وايي:
يا إِلهي لَوْ بَكَيْتُ إِلَيْكَ حَتّى تَسْقُطَ أَشْفارُ عَيْنَىَّ، وَانْتَحَبْتُ حَتّى يَنْقَطِعَ صَوْتي (صحيفه سجاديه، شپاړسمه دعا)
که د يوې ګناه په پار خپل ټول عمر په ژړا او چغو تېر کړم، که ايرې او خړې اوبه وڅښم، که دومره رکوع وکړم چې د ملا تير مې مات شي، په دې يوې کړنې به هم د یوې ګناه د عفوې مستحق نشم، دا ځکه د خدای د فرمان ماتول او د خدای حضور او څارنه ناليدلي ګڼل دومره ستر او هولناک دي چې يو عمل يې هم مينځلای او څنډلای نشي؛ يوازې ستا جود دی چې ګناهونه مينځلی او له منځه وړای شي.
الله تعالی د چا پوروړی نه دی:
هر څوک يو کار کوي او ښه چار ترسره کوي، خدای يې پوروړی نه دی او پر خدای څه حق ورباندې نلري؛ ځکه څه چې انسان کوي د خدای ورکړه او عطيه ده. د بشر اختيارات، واک، قوت، شونتياوې او توفيق ټول د خدای دي. پېغمبران ول چې خلکو ته يې ښه او بد ورزده کړل او خلک يې نېکيو ته راوهڅول.
خدای پخپله اجازه کړې چې ويې بلئ او خپله يې د يوې نېکۍ پر وړاندې دوه ګرايه بدله ټاکلې ده او بيا هم ځان د خپلو بندګانو پوروړی بولي؛ نوځکه په ټول کې څه چې په هستۍ کې تېرېږي په يو غږ ګواهي ورکوي چې د خدای د کرم ورونه پرانستي دي او بې برخې هغه دی چې دننه ورنشي او ښه برخمني ترلاسه نه کړي.
کله دا بې برخېتوب، ابدي دی او پر ابدي محرومانو دې افسوس وي. د خدای د رحمت پېغام په «بسم الله الرحمن الرحيم» آيت کې اورېدای شو. کله چې موږ انسانان خپل خدای د لوراند او لورين په نامو بولو، یوه نړۍ اشارتونه، عنايت او لورنې پکې رانغاړلې مومو. د خدای رحمت غواړي چې انسانان يې درشل ته استرحام وکړي او پر لور يې وروځغلي:
بانګ آبم من به ګوش تشنګان
همچو باران می رسم از اسمان
بَرجَه ای عاشق بر آور اضطراب
بانګ آب و تشنه و انګاه خواب
اورښت چې ورېږي او چټلو ته وايي چې خپلې چټلۍ ووینځئ؛ نو د عقل شرط دا نه دی چې له دې نعمته ګټه پورته نه کړي، د مولانا په وينا:
آب ګفت آلوده را در من شتاب
ګفت آلوده که دارم شر شرم از آب
ګفت آب این شرم بی من که رود
بی من این آلوده زایل کی شود؟
تو مرا ګویی که از بهر ثواب
غسل ناکرده مرو در حوض آب
از برون حوض غیر خاک نیست
هر که او در حوض ناید پاک نیست
ګر نباشد آبها را این کرم
کو پذیرد مر خبث را دم به دم
وای بر مشتاق و بر امید او
حسر تا بر حسرت جاوید او
آب دارد صد کرم صد احتشام
که پلیدان زا پذیرد والسلام
دعا له هر دينه نه جلاکېدونې برخه ده
حضرت علي (کرم الله وجهه) خپل زوي امام حسن ته په یوه لیک کې کاږي:
وَ فَتَحَ لَكَ بَابَ الْمَتَابِ وَ بَابَ الِاسْتِعْتَابِ فَإِذَا نَادَيْتَهُ سَمِعَ نِدَاكَ وَ إِذَا نَاجَيْتَهُ عَلِمَ نَجْوَاكَ فَأَفْضَيْتَ إِلَيْهِ بِحَاجَتِكَ وَ أَبْثَثْتَهُ ذَاتَ نَفْسِكَ وَ شَكَوْتَ إِلَيْهِ هُمُومَكَ وَ اسْتَكْشَفْتَهُ كُرُوبَكَ وَ اسْتَعَنْتَهُ عَلَى أُمُورِكَ وَ سَأَلْتَهُ مِنْ خَزَائِنِ رَحْمَتِهِ مَا لَا يَقْدِرُ عَلَى إِعْطَائِهِ غَيْرُهُ مِنْ زِيَادَةِ الْأَعْمَارِ وَ صِحَّةِ الْأَبْدَانِ وَ سَعَةِ الْأَرْزَاقِ ثُمَّ جَعَلَ فِي يَدَيْكَ مَفَاتِيحَ خَزَائِنِهِ بِمَا أَذِنَ لَكَ فِيهِ مِنْ مَسْأَلَتِهِ فَمَتَى شِئْتَ اسْتَفْتَحْتَ بِالدُّعَاءِ أَبْوَابَ نِعْمَتِهِ وَ اسْتَمْطَرْتَ شَآبِيبَ رَحْمَتِهِ فَلَا يُقَنِّطَنَّكَ إِبْطَاءُ إِجَابَتِهِ فَإِنَّ الْعَطِيَّةَ عَلَى قَدْرِ النِّيَّةِ وَ رُبَّمَا أُخِّرَتْ عَنْكَ الْإِجَابَةُ لِيَكُونَ ذَلِكَ أَعْظَمَ لِأَجْرِ السَّائِلِ وَ أَجْزَلَ لِعَطَاءِ الْآمِلِ وَ رُبَّمَا سَأَلْتَ الشَّيْءَ فَلَا تُؤْتَاهُ وَ أُوتِيتَ خَيْراً مِنْهُ عَاجِلًا أَوْ آجِلًا أَوْ صُرِفَ عَنْكَ لِمَا هُوَ خَيْرٌ لَكَ فَلَرُبَّ أَمْرٍ قَدْ طَلَبْتَهُ فِيهِ هَلَاكُ دِينِكَ لَوْ أُوتِيتَهُ فَلْتَكُنْ مَسْأَلَتُكَ فِيمَا يَبْقَى لَكَ جَمَالُهُ وَ يُنْفَى عَنْكَ وَبَالُهُ فَالْمَالُ لَا يَبْقَى لَكَ وَ لَا تَبْقَى لَهُ.
او پر مخ دې د توبې لار پرانستې ده، چې کله يې وبولې،غږ دې اوري او چې د زړه راز دې ورته ووايې؛ نو پرې پوهېږي؛ نو خپله اړتيا دې ورته ووايه او څه چې دې پر زړه وي، ورته یې ووايه. خپګان دې ورسره اوڅاروه چې درنه يې لرې کړي او په ستونزو کې دې مرستندوی شي.
او د خداى د رحمت له زېرمو داسې څیزونه غواړه چې يوازې هغه يې درکولاى شي؛ لکه ډېر عمر، د بدن روغتيا او د روزۍ پراخي.
بيا نو خداى د خپلو زېرمو کونجيانې او د دعا کولو اجازه درکړې، په دعا د خداى د نعمت ورونه پرانستاى شې، چې د الهي رحمت باران درباندې را وورېږي؛ کله هم د دعا د قبلېدو له ځنډه مه نهيلېږه؛ ځکه الهي ورکړه په نيت ده. کله د دعا قبلېدل ځنډېږي، چې د غوښتونکي بدله ډېره او د هيلمن ورکړه ډېره شي. کله څه غواړې؛ خو نه درکول کېږي؛ خو په دې يا هغې دنيا کې به ترې غوره درکړي او په دې کې دې خير وه، چې څه يې در نه کړل؛ ځکه ډېرى داسې غوښتنې دي، چې که ومنل شي؛ نو د دين د پوپناه کېدو لامل به يې شي؛ نو غوښتنې دې داسې وي، چې ښکلا او نیکي يې درته پاتې شي او رنځ او سختي درځنې لرې کړي؛ نو نه د دنيا شتمني درته پايښت مومي او نه به ته د دنيا شتمنۍ ته پاتې شې.
خدای خپلو بندګانو ته د سوال او دعا ور پرانستی او انسانانو ته یې د دعا کولو اجازه ورکړې ده. د حسناتو بدله لس برابره او د سيئاتو يو برابر ده نه ډېره. د خدای جود پلمه پيدا کوي چې انسانان جنتي کړي، نه داچې لاسوند ولټوي او دوزخ ته يې ور واستوي او داچې د هستۍ جوړښت نېکۍ روزي او څربوي يې؛ خو بدې دفع کوي او د ودې او وزرو نيوو اجازه نه ورکوي او هم د دې راز چې د نېکۍ او بدۍ سزا يو رنګ نه ده، همدا ده.
په روستي عبارت کې علي (کرم الله وجهه) خپل زوی ته د دعا د قبلېدو او نه قبلېدو په اړه ځينې ټکي ور زده کړي، چې موږ ته هم د زده کړې وړ دي.
دعا د هر دين له اساسي ارکانو ځنې ده. که کوم دين دعا او عبادت ونلري او د معبود بللو ته طريقه او دود ونه ښيي، دين نه دی. په ټولو اديانو کې چې انسانانوله ډېرو پخوانيو وختونو راهېسې سروکار ورسره درلود (که اوړېدلي او شرکي اديان ول)، عبادت او د معبود بلل د يو رکن په بڼه وجود درلود. قرباني کول، فدیه ورکول، د معبود درشل ته حاجت وروړل، تر ځان اوچت ګڼل يې، خبرې ورسره کول او خپل ارزښتناک څیزونه ترې ځارول، د ګردو اديانو د آدابو برخه وه؛ نوځکه د دعا اصل، مفروغ عنه دی. دين، انسان د ډېر لويی موجود په محضر کې حضور ته رابلي او له انسانانو غواړي چې د ځان په حقارت او ناڅيزتوب منښته (اعتراف) وکړي او خپله اړتيا له دې ستر موجود سره مطرح کړي.
خو دعا کول لوازم، آداب او ځينې اصول دي چې بايد ياد مو وي او پرې پابند اوسو.
ومو ويل چې له آره دعا د بندګۍ ښکاره کول دي نه د ژوند وزله. اديان د دې له پاره نه دي راغلي چې انسانانو ته دعا ور زده کړي، چې ژوند يې ښه کړي او يا د مادي معيشت يوه وزله ورکړي او ټولنيز او وګړيز ژوند يې اسان کړي. البته شونې ده له دعا دغسې ګټې راولاړې شي؛ خو څه چې د دعا په بيخ او باطن کې نغښتي، دا نه دي.
د دعا او عبادت اصلي حقيقت او موخه د بندګۍ ښکاره کول دي او هر څيز چې انسان له دې موخې غافل کړي؛ نو د دعا له حقيقته يې لرې کړی دی.
او بلکې د دعا حقيقت د حق پر لور اګاهانه ورتګ نه، چې مجذوبانه ورتلل دي؛ عين د هغه ښکار کېدل او په لاس کې يې راګېرېدل دي، نه داچې لمن يې ونيسو، بلکې هغه مو له چنغړکه ونيسي.
د مولانا په وينا:
بیخود شدهام لیکن بیخودتر از این خواهم
با چشم تو می گویم من مست چنین خواهم
من تاج نمیخواهم من تخت نمیخواهم
در چوپړت افتاده بر روی زمین خواهم
آن یار نکوی من بگرفت گلوی من
گفتا که چه می خواهی گفتم که همین خواهم
په دعا کې اصلي خبره، له خدای سره مينه ده:
په دعا کې له خدای سره مينه، انس او ناسته پاسته ان تر اړتيا غوښتو ور ړومبۍ ده؛ يعنې د علي (کرم الله وجهه) په تعبير په دعا کې بايد له خدای سره رازونه، د زړه خپګان او د روح خړپړتياوې مطرح کړې، بايد خواله ورسره وکړې او ځان د هغه د کتو په سمندر کې ومينځې. هېڅوک نشته چې په ژوند کې به په تنګسه کې راګېر شوی نه وي او کله به يې زړه خپګان نيولی نه وي. د غمونو او خپګانونو د لرې کولو يوه اغېزمنه لار، له دوست سره يې مطرحول او د ده خپګان مينځونکيو سترګو ته ورکتل دي.
له بل سره خوالې کول، روحي خپګان له منځه وړي
د دوستانه، انساني او ښو آدابو د اوډون لپاره د مولوي يوه سپارښتنه دا ده چې انسان د نورو د دردونو اورېدو لپاره اورېدونې غوږونه ولري. مولوی مثال ورکوي چې کله کوټه له لوګي ډکېږي، داچې دا لوګي له کوټې ووځي او د کوټې فضا بېرته روښانه شي؛ نو بايد د کوټې دريڅه پرانستل شي. مولوی وايي د نورو د خپګان خبرو ته غوږ نيول د درېڅې پرانستل دي:
خانه پر دود دارد پُر فَنی
مر ورا بګشا ز اِصغا روزنی
د علي (کرم الله وجهه) په باب يې هم راوړي او مولوی هم اشاره ورته کړې چې له ډېره غمه يا د اسرارو د غلبې له لامله يې کله سر څاه ته ښکته کاوه او خپل خپګان يې ورسره اوڅاراوه:
چون بخواهم کز سرت آهی کنم
چون علی سر را فرو چاهی کنم
چونک اخوان را دل کینهورست
یوسفم را قعر چه اولیترست
مست گشتم خویش بر غوغا زنم
چه چه باشد خیمه بر صحرا زنم
خو په حقيقت کې د پوښتنې ځای دی چې ايا علي (کرم الله وجهه) دغسې کول؟ څوک چې د خدای په څېر ملګری او انيس لري او په محضر کې يې سترې خوشحالۍ او پراختياوې مومي، ولې سر څاه ته ورښکته کوي؟ هو، علي (کرم الله وجهه) په زړه کې رازونه درلودل چې له نورو سره يې اوڅارولای نشو. پخپله يې له دې مانا خبر کړي يو؛ خو هېڅ وخت يې ويلي نه دي چې له ناچارۍ يې دا رازونه د څاه او دېوال په څېر کڼو او ړندو ته ويلي دي.
حضرت علي (کرم الله وجهه) وايي:
إِنَّ هُنَا لَعِلْماً جَمّاً لَوْ أَصَبْتُ لَهُ حَمَلَةً
په سينه کې مې علمونه پراته دي، کاشکې حاملان مې ورته موندلي وای.
بَلی أَصَبْتُ لَقِناً غَیْرَ مَأْمُونٍ عَلَیْهِ، مُسْتَعْمِلاً آلَهَ الّدِینِ لِلدُّنْیَا
البته دين پلوري انسانان پېژنم، که دا رازونه ورسره مطرح کړم؛ نو په پلور به يې مادي ګټې ترلاسه کړي؛ نوځکه دا ډول وګړي مې نه پکارېږي.
خو روسته يې وويل:
اللَّهُمَّ بَلَى لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَّةٍ إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً وَ إِمَّا خَائِفاً مَغْمُوراً لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَيِّنَاتُهُ
نه! پر ځمکه الهي حجتونه شته چې د دې رازونو رښتوني حاملان دي.[255]
دا رازونه او دا حاملان بله قصه لري. دلته مو بحث د هغو غمونو، خپګانونو او تنګسيو په اړه دی چې د انسان په ضمير کې رادبره کېږي او انسان يې د ځان خلاصونې لپاره يوه دريڅه لټوي. دې خلاصون ته غوره لار اورېدونکي غوږونه او حاضر دوست دی او خدای تعالی حاضرترين حاضر دی او د مولانا په وينا: «احضرهم بالکفاية للمتوکلين عليک.
علي (کرم الله وجهه) خپل زوی ته دا ښوونه کړې چې خبره دې له خدای سره اوڅار (مطرح) کړه او د خپګان لرې کونه دې ترې وغواړه.
په دې ليک کې علي (کرم الله وجهه) د دعا نه قبلېدو ته اشاره کړې لکه چې وويل شو، ښايي د دعا منل د دعا کوونکي خورا ټيټه تمه وي. څومره پيکه او بې خونده ده چې خدای څوک وشړي او نامهرباني ورسره وکړي او د خبرو کولو اجازه ورنکړي. او اوس چې خدای انسان ته د سوال، خبرو کولو او خواله کولو اجازه ورکړې؛ نو اُنس، ملتيا او مينه ورسره څومره زړه راښکونې ده. دا مينه، د هغو کسانو بدله ده چې له خدای سره مينه کوي؛ خو ورته د خدای ځواب:
دعا ته د خدای د ځوابونو ډولونه
د خدای ځواب بېلابېل ډولونه لري؛ د دعا په ترڅ کې د وګړي تودېدل او په دې کار کې مينوالېدل او له ډېرې مينې خوټېدل عين ځواب اورېدل دي؛ خو هغو کسانو ته چې له دې ذوقه بې خبره دي، ښه ملموس ځوابونه ورته لازم دي. په همدې دليل علي (کرم الله وجهه) په دې عباراتو کې زوی ته د دعاوو د قبلېدو او نه قبلېدو راز څرګند کړی دی:
فَلَا يُقَنِّطَنَّكَ إِبْطَاءُ إِجَابَتِهِ فَإِنَّ الْعَطِيَّةَ عَلَى قَدْرِ النِّيَّةِ وَ رُبَّمَا أُخِّرَتْ عَنْكَ الْإِجَابَةُ لِيَكُونَ ذَلِكَ أَعْظَمَ لِأَجْرِ السَّائِلِ وَ أَجْزَلَ لِعَطَاءِ الْآمِلِ وَ رُبَّمَا سَأَلْتَ الشَّيْءَ فَلَا تُؤْتَاهُ وَ أُوتِيتَ خَيْراً مِنْهُ عَاجِلًا أَوْ آجِلًا أَوْ صُرِفَ عَنْكَ لِمَا هُوَ خَيْرٌ لَكَ فَلَرُبَّ أَمْرٍ قَدْ طَلَبْتَهُ فِيهِ هَلَاكُ دِينِكَ لَوْ أُوتِيتَهُ
د دعا نه قبلېدو دلايل
۱. په دعا کې اصل، د دعا پر کثرت او د اجابت پر قلت دی
هسې نه د اجابت له ځنډه نهيلی شې او له دعا لاس واخلې؛ ځکه د دعا نه قبلېدنه څو دليله لري:
لومړی، بهير داسې نه دی چې ټولې دعاګانې قبولې شي. اساساً په دعا کې، اصل د دعا پر کثرت او د اجابت پر قلت دی، يعنې په ډېرو دعاوو کې لږې قبلېږی.
دا اصل يوازې په دعا کې نه دی، تقريباً په هر ځای کې د طبيعت او نړۍ دود همدغسې دی. لکه بايد ډېر تخم شيندئ، چې له منځه يې يو لږ شمېر راوټوکېږي او حاصل ورکړي. بايد ډېر نصيحت وکړئ، چې له منځه يې يو اغېزمن شي. په ظاهره د نړۍ اداره کولو دود دغسې دی چې بايد پرېمانه هڅې وکړو چې له منځه يې يوه اغېزمنه، ګټوره او کار ګره شي.
په نړۍ کې د دعا تر قبلېدو، نه قبلېدل يې ډېر دي:
په نړۍ کې علي الاصول د دعا تر قبلېدو، نه قبلېدل يې ډېر دي. په ګومان مې یو ساده شمېرنه هم راښيي چې ډېری دعاوې نه قبلېږي.
د دعا په اړه د «ګالتن» څېړنېزه شمېرنه:
«فرانسيس ګالتن» د شلمې پېړۍ په لومړيو کې د انګلستان يو فيزيو آنتروپولژيست و چې د دعا په اړه يې راښکونې څېړنې کړي او هڅه يې وکړه چې د دعا قبلېدنه هم په تجربي ډول وڅېړي. په ړومبي ګام کې يې مشاهده کړه چې خلک د يکشنبې پر ورځو په کليسا کې د سلطنتي کورنۍ د روغتيا او اوږد عمر لپاره دعا کوي؛ نو څېړنه يې وکړه چې وويني ايا د سلطنتي کورنۍ عمر د نورو خلکو په پرتله يو مانا دار اختلاف لري يا نه. د څېړنې پايله منفي وه. روسته يې وويل: ښايي خلک په ناغېړۍ دا دعاوې کوي؛ نوځکه نه قبلېږي؛ خو کشيشان او مسيحي ملايان او روحانيون د زړه له کومې ځان ته دعا کوي؛ نوځکه بايد له آره يې عمر تر نورو اوږد وي؛ خو د دې څېړنې پايله هم منفي وه. ګالتن بيا ځلې ځان وپوښت، ايا د بيمې شرکتونه چې د بېمې د پیسو اخستو په باب حساس دي؛ نو د هغو کسانو ترمنځ چې ځان ته ډېری دعاوې کوي او هغوی چې لږې دعاوې کوي، څه توپیر کوي؟ د دې پوښتنې ځواب هم منفي و او همدغسې يې درواخله.
«ګالتن» له دين او ديانت سره کينه نه درلوده او په داسې پېر کې اوسېده چې شمېرنې ډېرې دود وې او څېړونکيو غوښتل چې هر څه څيړنيز وشمېري.
په هر حال، د څېړنو پايله يې دا و چې د ډېری خلکو دعا نه قبلېږي. له دې څېړنې يو ډول پايله دا ده چې ووايو، دعا د انسان په ژوند کې څه ځای نلري او د خلکو زړه تړنه پرې هسې په هسې ده او د دعا کولو او نه کولو ترمنځ توپير نشته.
او بله پايله هماغه ده چې علي (کرم الله وجهه) په تېر عبارت کې وويله.
له آره دې دعا کوونکي له دعا خپله انګېرنه سمه کړي او پوه شي چې د اصولو له مخې داسې ده چې ډېرې دعاګانې قبولې نشي. که ډېری دعاوې قبلېدې؛ نو اړتيا نه وه چې علي (کرم الله وجهه) خپل زوی ته د دعا نه قبلېدو راز ورڅرګند کړي. که انسان بياځلي يو درمل وخوري او په غالب مواردو کې مطلوبه پايله ترې واخلي، د دې درملو له خوړو لاس نه اخلي، او بلکې په نادرو مواردو کې يې نه اغېزمنېدو ته هم يو ډول مخونه ورکوي؛ نو علي (کرم الله وجهه) زوی ته په دې دليل د دعا نه قبلېدو راز ورڅرګندوي چې ورزده کړي، چې د دعا په نه قبلېدو کې يو حُسن او ښه شته چې ښايي درنه پټ وي؛ نوځکه له دعا لاس مه اخله.
همداراز، نو له همدې لامله ده چې کله نا کله د دعا قبلېدل ځنډنی شي ترڅو خلک تل خدای ته دعا ګانې وکړي. د انسان طبع لټۍ ته ورماته ده او د دې لپاره چې تل په کار او لټه کې وي، يوې انګېزې، چلوونکي او سايق ته اړتيا لري او په پای کې دا ځنډونې به د انسان پر ګټه وي. انسان بايد دعا په خپل ژوند کې خواړه وبولي، نه درمل چې کله کله دا درمل خوري او چټکې پايلې ته يې سترګې پر لار وي. غالباً خلک له دې چاره غافل دي. لکه فی المثل که خدای لمونځ فرض کړی نه وای؛ نو څو تنو به د ورځې لمونځونه کول؟ د دعا په قبلېدو کې ځنډ د دعا د استمرار يوه له انګېزو ځنې ده چې دا پخپله يو برکت دی چې په دعا کې نغښتی دی.
۲. کله د انسان اړتيا نه ورپوره کوي چې روسته تردې غوره ورکړي. علي (کرم الله وجهه) ويلي، کله انسان يو څه غواړي او نه يې ورکوي؛ خو تردې غوره ورکوي. دعا کول د دعا کولو لپاره دي، نه قبلېدو ته. اصل دا دی چې انسان د خدای بللو اجازه لري او کله خپله اړتيا هم ورسره مطرحوي. لازم نه ده چې ټولې دعاوې مو قبولې شي. ډېر ځل زموږ د مطلوبې اړتيا پرځای، تردې غوره راکوي.
د انبياوو او امامانو هم ټولې دعاوې قبولې شوي نه دي
حقيقتاً داسې نه و چې د پېغمبر (صلی الله علیه وآله وسلم) يا علي (کرم الله وجهه) يا نورو امامانو ټولې دعاوې قبولې شوې وي. له دې اړخ معصوم او نامعصوم يو رنګ دي. لکه د ابوحمزه ثمالي په دعا کې چې د رمضان مياشتې د پشمني يوه اوچته دعا ده، امام سجاد له خدايه غواړي:
وَا جْعَلنی مِمّن اَطَلْتَ عُمْرَهُ وَ حَسَّنْتَ عَمَلَهُ وَ اَتْمَمْتَ عَلَیْهِ نِعْمَتَکَ ….
«خدايه! د هغو کسانو په کتار کې مې کړه، چې اوږد عمر دې ورکړی او…»
که د امام سجاد ژوند ليک ته مراجعه کړو، وبه وينو چې عمر يې تر اووپنځوسو ډېر نه و، حال داچې په ټينګه يې له خدایه اوږد عمر غوښته.
د دعا په قبلېدو کې ځنډ، نبايد انسان د دعا له آره واړوي:
نوځکه کله هم د پاکانو دعا قبوله شوې نه ده؛ نوځکه د علي (کرم الله وجهه) د وينا له مخې که دعا قبوله نشوه يا په ځنډ قبوله شوه؛ نبايد د دعا ماڼۍ نړېدلی وبولو او اصل يې بې ګټې وګڼو. نبايد د دعا په قبلېدو کې ځنډ، انسان له دعا کولو منع کړي او يا يې په اړه بې اعتماده شي. ځکه د علي (کرم الله وجهه) د وينا له مخې کله انسان ته يو څيز نه ورکوي؛ خو روسته غوره ترې ورکوي، که په دې دنيا کې وي يا بلې کې. په نژدې يا لرې فرصتونو کې حقيقت دا دی که څوک ځان ته په تلپاتې اوچت ژوند قايل وي؛ نو په دنيا کې که څه له لاسه ورکړي؛ نو دومره تاسف به ونه کړي. که انسان خدای په هر اړخيز حضور يې پېژني او په وينا يې ډاډمن وي او پوهېږي چې دعا کول خوشې او عبث نه دي او خدای دعا هسې او بې ځوابه نه پرېږدي، نو په دې حال کې که پر دې دنيا يې څه ترلاسه نه کړل؛ نو ډاډمن دی چې دا غوښتنه يا ترې غوره به په بل ځای کې ورکړي. هغوی چې د دې دنيا په غځېدا قايل نه دي خپله ګټه او تاوان په همدې دنيا پورې را ايساره بولي او څه يې چې دلته ترلاسه کړل، ګټه شمېري او څه يې چې ترلاسه نکړل بيخي يې زيان ګڼي؛ خو مؤمنانو ته دا ډول شمېرانه او محاسبه سمه نه ده.
د دعا نه قبلېدل
په نړۍ کې خلک دوه ډوله دي: هغوی چې همدې دنيا ته دي او هغوی چې دنيا دوی ته ده.
دعا د دې لپاره نه ده چې په دنيا کې ټولې نېکۍ يو ځای يو تن ته ورکړي. دنيا د يوه تن پر غوښتنې نه چورلي او د مولانا په وينا خلک دوه ډوله دي: هغوی چې د دنيا لپاره دي او هغوی چې دنيا د دوی لپاره ده. ډېری خلک له لومړي ډوله دي؛ نوځکه بايد خپل بريد وپېژني او ځان ته ګرده دنيا ونه غواړي.
کله د انسان خير د دعا په نه قبلېدو کې وي
کله کله هم دعا نه قبلېږي؛ ځکه د انسان زيان پکې وي. که څه موږ انسانانو ته د دعا اجازه راکړل شوې؛ خو موږ پخپله هغه بهترين څوک نه يو، چې خپل خير وپېژنو. انسان کله کله د خپل مصلحت په تشخيص کې تېروځي. هو د انسان ښه ايسي چې له خدايه هر څه وغواړي؛ خو غوښتنې يې تل پر ګټه نه وي؛ نوځکه په هر ځای کې يې دا غوښتنې نه ور پوره کېږي.
فَلَرُبَّ اَمْرٍ قَدْ طَلَبْتَهُ فِيهِ هَلاَكُ دِينِكَ لَوْ أُوتِيتَهُ
کله دې د دين هلاکت د دعا په قبلېدو کې دی
د دې چار يوه بېلګه مخکې علي (کرم الله وجهه) خپل زوی ته وويله چې ته له خدایه اوږد عمر، روغتيا او د رزق پراخي غوښتلای شې؛ خو په پای کې بيا زوی ته باخبري ورکوي چې:
فَلْتَكُنْ مَسْأَلَتُكَ فِيمَا يَبْقَى لَكَ جَمَالُهُ وَ يُنْفَى عَنْكَ وَبَالُهُ
سمه ده دا ډول چارې له خدايه وغواړې؛ خو داسې څه ترې وغواړه چې جمال او ښکلا يې درپاتېږي او وبال يې ستا تر غاړې کېږي نه.
نوځکه شونې ده انسان د هغه مارګير په څېر، يو ښامار ښکار کړي او وګڼي چې د ګټې وټې یوه سرچینه یې ترلاسه کړې؛ خو په رښتینه کې ښايي د مړينې لامل يې شي. په همدې دليل کله د دعا نه قبلېدل، تر قبلېدو يې غوره ده:
بس دعاها کان زیان است و هلاک
وز کرم می نشنود یزدان پاک
له انسان سره د خدای د دوستۍ دا غوښتنه ده چې خدای هلاکت زيږي دعاوې وانه وري:
فَالْمَالُ لَا يَبْقَى لَكَ وَ لَا تَبْقَى لَهُ
نه مال درته پاتېږي او نه ته مال ته پاتېږې.
يعنې که خپل خير دې د مال په درلودو کې وګڼه او له خدايه دې وغوښت؛ نو مه غافلېږه، شونې ده چې دا مال يو ښامار چې ساه دې واخلي.
خدای د بشري هوسونو د پوره کولو وزله نه ده
په ډېری دعاوو کې چې نه قبلېږي، انسان پکې له خدای سره خپلې هيلې اوڅاروي او هڅه کوي چې خدای د خپلو اړتياوو پوره کولو ته يوه وزله کړي. دين کله هم انسانانو ته ژمنه ورکړې نه ده چې هر څه غوښتای شئ، چې موږ يې په خدای او يا ورسره په مطرحولو درپوره کړو. دا ډول ناسمې انګېرنې، يو ډول لټي، روحي ناډاډمنتيا او بې ځايه تمې رادبره کوي.
مازې پر دعا توفيق، د دعا بدله او ځواب دی
لنډه دا، بايد ديني ټولنه له دعا سره روږدې وي. د خدای بلل فرض دي. ورسره خبرې کول، د ديني ژوند ذوق او د مانيز (معنوي) ژوند خوږوکه او خوند دی. بايد دا شريف چار تعقيب شي، که څه ځواب و نه مومي. د انسان بدله همدا ده چې اجازه يې ورکړې خدای وبلي. دا بلنه د انسان په روح کې داسې خوشحالي راولي چې په بله لار نه تر لاسه کېږي. که دې بلنو مادي او ملموسه پايله هم درلوده؛ نو ډېره ښه، که نه، پر خپله دعا خو بیخي څه ټکه او نيوکه نشته. په ديني ټولنه کې مازې دعا کول ښه کار دی او بايد دا روحيه را روستو نسلونو ته ورولېږدو او د علامه محمد اقبال په وينا، دعا کول د انسان په وګړه او شخصيت کې بدلون راولي چې دا وګړه عين مطلوبه ده، د دعا قبلېدل يو ثانوي او تبعي چار دی.
نوځکه دلته مساله دا نه ده چې انسان د خپلو مادي کړلارو په څېر کېني او وڅېړي چې دباندې يې د دعا اغېز څومره ده. البته کله دباندې د دعا اغېز هم ښکاره کېږي؛ خو اصل، اغېز نه دی او د دعا په قبلېدو کې خپله دعا هم منتفي کېدلای نشي.
غوره ده چې انسان په دعا کې له خدايه پاتېدونې چارې وغواړي
علي (کرم الله وجهه) په ليک کې زياتوي:
وَ اعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّكَ إِنَّمَا خُلِقْتَ لِلْآخِرَةِ لَا لِلدُّنْيَا وَ لِلْفَنَاءِ لَا لِلْبَقَاءِ وَ لِلْمَوْتِ لَا لِلْحَيَاةِ وَ أَنَّكَ فِي قُلْعَةٍ وَ دَارِ بُلْغَةٍ وَ طَرِيقٍ إِلَى الْآخِرَةِ:
زويه! پوه شه آخرت ته پنځول شوى يې،نه دنيا ته، له دنيا تلونکى او پکې پاتېدونکى نه يې، مرګ ته پنځول شوى يې نه په دنيا کې تلپاتې ژوند ته او شونې ده، چې هره شېبه له دنيا ولاړ شې او آخرت ته ورننوځې
علي (کرم الله وجهه) د دعا په اړه دا برخه په خپلو سپارښتنو پسې راوړې ده او ته وا خپل زوی ته وريادوي چې هو، خدای انسانانو ته د دعا اجازه او د قبلېدو اجازه يې ورکړې ده؛ خو څوک چې دا شريفه وزله ضايع کوي او لکه څنګه چې ښايي ګټنه ترې نه کوي؛ نو پوه دې شي چې خپله مقصر دی.
زموږ په ډېری دعاوو کې يوازې لږې قبلېږي؛ نو ولې دا لږې دنيوي او ناپاتېدونو هيلو ته ولګو؟ عاقبت وينی انسان هغه دی چې اخروي ژوند ته يې ورپام وي او تر تلونکيو چارو ډېر پاتېدونو چارو ته سوچ وکړي؛ نوځکه انسان بايد له متقيانو د دعا کولو لار زده کړي.
پېغمبران او ديني مشران د سمې دعا کولو د طريقې غوره ښوووندان دي
له پېغمبرانو او ديني مشرانو مو يوه تمه دا ده چې د دعا کولو سمه طريقه را زده کړي، هسې نه چې دا ستر نعمت ضايع شي. د دې نعمت شکردا دی چې، سمه ګټنه ترې وشي. له ديني مشرانو ډېرې دعاګانې رارسېدلې او که څوک غواړي سم خدای وبولي، غوره ده چې همدا دعاوې ولولي،انسانان لږ پوهېږي چې له خدايه څه وغواړي او که د دې مشرانو لاسنيوی نه وي؛ نو شونې ده انسان تل خپلې سترګې په ناڅیزو او بدرنګو مناظرو بوختې کړي او خپل عمر تباه کړي او د زړه تاندو او زړه راکښووندو نظر کونې فرصت له لاسه ورکړي.
په پای کې د علي (کرم الله وجهه) دا دعا لولو:
اللَّهُمَّ إِنَّكَ آنَسُ الْآنِسِينَ لِأَوْلِيَائِكَ وَ أَحْضَرُهُمْ بِالْكِفَايَةِ لِلْمُتَوَكِّلِينَ عَلَيْكَ تُشَاهِدُهُمْ فِي سَرَائِرِهِمْ وَ تَطَّلِعُ عَلَيْهِمْ فِي ضَمَائِرِهِمْ وَ تَعْلَمُ مَبْلَغَ بَصَائِرِهِمْ فَأَسْرَارُهُمْ لَكَ مَكْشُوفَةٌ وَ قُلُوبُهُمْ إِلَيْكَ مَلْهُوفَةٌ إِنْ أَوْحَشَتْهُمُ الْغُرْبَةُ آنَسَهُمْ ذِكْرُكَ وَ إِنْ صُبَّتْ عَلَيْهِمُ الْمَصَائِبُ لَجَئُوا إِلَى الِاسْتِجَارَةِ
څښتنه! ته تر ټولو دوستانو زیات د خپلو دوستانو دوست یې او د توکل کوونکیو د اړتیاوو لرې کوونکی یې، له پټو خوالو یې خبر یې او چې څه یې په زړه کې دي، پرې پوهېږې او ته یې له لیدلوریو باخبره یې او خواله یې درته بربنډه ده او زړونه یې ستا پر لور په ځیر دي. که یوازېتوب او غربت یې په بوږند کړي؛ نو ستا یاد به یې ملګری شي. که کړاوونه پرې راکېوځي؛ نو پناه دروړي او درشل ته دې درمخه کوي.
خدايه! په عفوه دې راسره وچلېږه نه په عدالت او د خپل رحمت ورونه دې را پرانيزه.
آمین
مرګ نه هېرول د دين يوه بنسټيزه ښوونه ده
حضرت علي (کرم الله وجهه) خپل زوی امام حسن ته په یو لیک کې کاږي:
وَ اعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّكَ إِنَّمَا خُلِقْتَ لِلْآخِرَةِ لَا لِلدُّنْيَا وَ لِلْفَنَاءِ لَا لِلْبَقَاءِ وَ لِلْمَوْتِ لَا لِلْحَيَاةِ وَ أَنَّكَ فِي قُلْعَةٍ وَ دَارِ بُلْغَةٍ وَ طَرِيقٍ إِلَى الْآخِرَةِ
زويه! پوه شه آخرت ته پنځول شوى يې،نه دنيا ته، له دنيا تلونکى او پکې پاتېدونکى نه يې، مرګ ته پنځول شوى يې نه په دنيا کې تلپاتې ژوند ته او شونې ده، چې هره شېبه له دنيا ولاړ شې او آخرت ته ورننوځې
وَ أَنَّكَ طَرِيدُ الْمَوْتِ الَّذِي لَا يَنْجُو مِنْهُ هَارِبُهُ وَ لَا يَفُوتُهُ طَالِبُهُ وَ لَا بُدَّ أَنَّهُ مُدْرِكُهُ فَكُنْ مِنْهُ عَلَى حَذَرِ أَنْ يُدْرِكَكَ وَ أَنْتَ عَلَى حَالٍ سَيِّئَةٍ قَدْ كُنْتَ تُحَدِّثُ نَفْسَكَ مِنْهَا بِالتَّوْبَةِ فَيَحُولَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ ذَلِكَ فَإِذَا أَنْتَ قَدْ أَهْلَكْتَ نَفْسَكَ
د مرګ ښکار يې، چې څوک ترې تښتېداى نشي او چې څوک هم ولټوي؛ نو په لاس ورځي او نيسي يې؛ نو له مرګه وډار شه! هسې نه داسې مهال درته راشي، چې د ګناه پر حال يې او يا توبې ته سترګې پر لار يې او مرګ مهلت در نه کړي او ستا او د توبې ترمنځ دې خنډ شي، چې په دې توګه ځان به دې پوپنا کړى وي.
يَا بُنَيَّ أَكْثِرْ مِنْ ذِكْرِ الْمَوْتِ وَ ذِكْرِ مَا تَهْجُمُ عَلَيْهِ وَ تُفْضِي بَعْدَ الْمَوْتِ إِلَيْهِ حَتَّى يَأْتِيَكَ وَ قَدْ أَخَذْتَ مِنْهُ حِذْرَكَ وَ شَدَدْتَ لَهُ أَزْرَكَ وَ لَا يَأْتِيَكَ بَغْتَةً فَيَبْهَرَكَ
زويه! مرګ او هغه خورا يادوه، چې پر لور يې وردرومې او تر مړينې روسته پکې مېشتېږې له مرګ سره د مخامخېدو تر مهاله، له هره پلوه ورته چمتو وسه، ځواکمن شه او د همت ملا دې ټینګه وتړه، چې ناڅاپه رانشي او په ګونډو دې نه کړي.
د مرګ يادول د ديني ښوونو يوه بنسټیزه ښوونه ده. نهج البلاغه هم د مرګ په يادولو کې د علي (کرم الله وجهه) له خبرو ډکه ده[256] او په دې خطبو کې مرګ اندنه په ډاګه د حضرت علي (کرم الله وجهه) د خبرو په ترڅ کې معلومېږي. شونې نه ده څوک نهج البلاغه ولولي او پردې چار د امام پر ټينګارونو پوه شي او ونه لړزيږي او د مرګ ډار، که څه لږ وي، ويې نه ډاروي. د علي (کرم الله وجهه) په خبرو کې د مرګ او حالاتو په اړه يې سوچ او اند تصادفي نه دي او خبرې يې له «مرګ خبري» زړه راپورته کېږي چې په هوښيارۍ د ژوند د دې مهمې پېښې په اړه خبرې کوي او غواړي چې نور هم په خپلې هوښيارۍ کې ور شريک کړي.
مرګ يادول د انسان فرعونيت ځپي
د مرګ يادول زړه نرموي، د مولانا په وينا په هر انسان کې بالقوه يو موسی او يو فرعون شته:
موسی و فرعون در هستی توست
باید این دو خصم را در خویش جست
د انسان فرعونيت، له ځانه اوچت بل څه نه خوښوي، د ځان پر وړاندې څه خنډ نه ويني او هر څه د ځان اېل او مغلوب غواړي. يوازې ځپنده او ناچاره پېښې فرعونيت ماتولای شي. د مرګ يادول په واقع کې د هغې پېښې يادول دي چې تل پر انسان لاسبری او غالب دی.
او له دې اړخ د مرګ يادول د خدای يادولو په څېر دی؛ ځکه د خدای يادول هم د هغه موجود يادول دي چې لاسبري پرې نشي کېدای په همدې پار په ديني ښوونو کې د مرګ يادول او د خدای يادول همګام دي او يو اغېز لري او دا اغېز انسان ته بېوسي تلقين کوي او په پايله کې يې فرعوني کبر رانړوي. بنده ګي د دغسې ياد له لامله ترلاسه کېږي؛ ځکه بنده ګي د حقيقت پر وړاندې تر سرغاړۍ پريښودو، تسلیمېدنې او خضوع اوچته ده او هېڅ څيز د مرګ هومره انسان ته غاړه ايښوونه، خضوع، عاجزي او د بندګۍ حس نه ورکوي.
د مرګ ياد په انسان کې د ډېر غوښتنې روحيه له منځه وړي
علي (کرم الله وجهه) په نهج البلاغه کې مرګ يادولو ته يوه بله ځانګړنه هم ياده کړې ده:
مَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ اَلْمَوْتِ رَضِيَ مِنَ اَلدُّنْيَا بِالْيَسِيرِ.[257]
څوک چې مرګ ډېر ياد کړي، له دنيا به په ډېرو لږو راضي شي.
په ډېرو ځايونو کې ډېرې غوښتنې او سرغاړۍ له دې راولاړېږي چې انسان د تلپاتېنې توهم لري، له خپلو تلو غافلېږي او هسې له خپلو بې برخېتوبونو کړېږي. د يو واقعيت په توګه د مرګ يادول، انسان له دنيا سره همغږی کوي او ورزده کوي چې خپلې غوښتنې دې له یوه پای ته رسېدونکي ژوند سره په تړاو کې کړي نه له يو ناپايه ژوند سره.
ډېر خلک داسې ژوند کوي چې ته وا مرګ نشته او يا د علي (کرم الله وجهه) په وينا د مرګ په څېر له يو يقيني چار سره داسې مخېږي چې ته وا يو شکمن ترين چار دی. ډېری حسنات او فضايل چې په شرع او اخلاقو کې اوچت ګڼل شوي او د دوی برخمنېدو ته يې راهڅولي يو، يوازې هله میسر دي چې انسان ټول څيزونه ځان ته ونه غواړي او له دنيا د اړتيا هومره قانع شي يوازې په دې حالت کې انفاق او ايثار کړای شي. ترڅو چې يو تن قانع او خوشحال نشي، د فضيلت په پوړۍ پښه نه 1ږدي.[258]
د مرګ يادولو يوه مهمه پايله قناعت، انفاق او سرښندنه ده
نوې ښوونه او روزنه د ديني ښوونې او روزنې پرخلاف له مرګ او بلې نړۍ غافله ده
له ديني اندنو سره د نوې ښوونې او روزنې د ښوونځيو له مهمو توپيرونو ځنې يو دا دی چې له آره په دې ښوونځيو کې د يو جدي او انسان ساز چار په توګه مرګ ته پاملرنه نه کېږي. يعنې د اوسنۍ ښوونې او روزنې بنسټ پردې دی چې انسان په دنيا کې د ژوند لپاره وروزل شي او هم ځان بايد له عقلاني، اخلاقي او کړو وړو له پلوه له دنيوي ژوند سره همغږی وروزي. نوځکه تر وسې وسې د مرګ يادولو مخه نيسي او په اړه يې چوپتيا خپلوي.
نو وګورئ چې د اوسنۍ ښوونې او روزنې فلسفه د ژوند د مهمترينې پېښې په اړه د جنسي غريزې هومره هم خبره نه کوي؛ خو حال داچې دا د ژوند پرېکنده او جدي پېښه ده. له مرګه غفلت له دې راولاړېږي چې انګيري ژوند په مرګ پای مومي. حال دا چی، مرګ د ژوند برخه ده؛ يعنې انسان په ژوند کې مري او مرګ اندنه د انسان يوه آريزه ځانګړنه او له څاروي سره يې د توپير وجه ده، هېڅ حيوان نه پوهېږي چې مري.[259] يوازې انسان دی چې د دې مسلې په اړه فکر کوي. نوځکه انسان چې څومره ډېر د مرګ په اړه غور او اندنه وکړي، هم يې انسانيت او هم يې له انسانيت څخه معرفت او پوهاوی ډېر تحقق مومي. راوړي يې دي چې د علي (کرم الله وجهه) ګاونډيانوهره شپه دا جملې له حضرت علي څخه اورېدلې ـ چې په لوړ غږ یې ويلې:[تَجَهَّزُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ فَقَدْ نُودِيَ فِيكُمْ بِالرَّحِيلِ ([260] د خدای بندګانو! خدای دې درباندې ولورېږي، چمتو شئ چې د تګ غږ درکې لوېدلی دی.
د مرګ پر وړاندې ډول ډول غبرګونونه
د ابو العلا معري غبرګون
شک نشته چې د مرګ يادونې په اړه د دیني مشرانو ټينګار، د زړه تنګۍ او مړ زړۍ رادبره کول نه دي. دا مساله په دې پورې تړاو لري چې مړينه څه وبولو. په دې باب د ابوالعلای معّري په څېر انسان له خيام (يا هغه چې دغسې رباعيات يې ويلي) سره پرتله کړئ. ابو العلا، د عربو نامتو ړوند شاعر او يو بدوينی انسان و چې ژوند يې په خورا سختۍ تېر کړ. له دنيا يې څه ګټه وانخسته، ښځه يې ونه کړه،غوښه يې ونه خوړه او په پای کې وصيت يې وکړ، چې د قبر پر ډبره يې وليکي:
هذه جنايه ابی و ما جنيتُ باحدٍ
«دا مې د پلار جنايت و؛ خو ما پر هيچا جنايت او تېری ونه کړ.»
يعنې اولاد مې پرېښی نه دی چې زما په څېر بدمرغي وګالي. د دغسې يو انسان د مرګ پر وړاندې دا غبرګون و، اوس چې بايد ومرم؛ نو غوره دا و چې بیخي دنيا ته راغلی نه وم، نو اوس چې په دنيا کې يو، د مړيو په څېر ژوند کوو. ځینې مسيحي راهبان او شيخان او همداراز مسلمان صوفيان هم له ژونده زړه تنګي ول، سوچ او فکر يې کاوه، داچې مرو؛ نو له همدا اوسه ځان مړ وشمېرو. بلخوا د خيام پر څېر کسانو ګروهه درلوده، داچې نه پاتېږو؛ نو دنيا غنيمت وګڼو او همدا شېبه خوښ اوسو:
از دی که ګذشت هیچ از او یاد مکن
فردا که نیامده است فریاد مکن
بر نامده و ګذشته بنیاد مکن
حالی خوش باش و عمر بر باد مکن[1]
په نوې نړۍ کې هڅه د مرګ تحقير، ناڅيزتوب يا حذفول دي
چې څومره مو له وسې پوره وي؛ نو مرګ له ياده اوباسو، يوازې د دې دنيا ژوند ته فکر وکړو، هديرې له ښارونو لرې کړو، مړي هېر کړو، خپل اولادونو ته د مرګ په اړه څه ونه وايو او ونه ليکو، ځان په ډول ډول نشه کوونکيو وزليو بوخت کړو چې د ژوند او پای په اړه يې فکر و نه کړو.
له مرګه د اديانو انګېرنه
خو د اديانو انګېرنه دا ده چې مرګ د ژوند هومره جدّي دی او له آره د ژوند برخه ده. نه تر مرګ روسته د ژوند له لامله؛ بلکې په دې پار چې پخپله هم کافي هومره مهم دی، له مرګه غافل انسان تر انسانيته څارويتوب ته ورنژدې دی.
د مرګ پر وړاندې د اديانو رسالت
مولوی د ديني ښوونو او قرآن په لاروۍ وايي:
آن که مردن پیش چشمش «تهلکه» است
امر «لا تلقوا» بګیرد او به دست
و آن که مردن پیش او شد فتح باب
«سارعو» آید مر او را در خطاب
د چا په سترګو چې مرګ هلاکت دی، لاندې آيت ورته لاسوندوي:
[وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ[261]= په خپلو لاسونو خپل ځانونه مه هلاکوئ]
او په دې لاسوند له هر ډول سرښندنې، فداکارۍ او جهاد څخه ډډه کوي؛ خو هغه چې مړينه د وره پرانسته او پراختيا بولي، دا آيت د خپلو کړنو بنسټ ګڼي:
[وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ [262] = او د خپل پالونکي د بښنې او هغه جنت ته د ورسېدو لپاره بيړه وکړئ، چې د اسمانونو او ځمكې (هومره) پراخ دی.]
نو ټولې خبرې د مرګ پېژندنې د څرنګوالي پر سر دي. د مړانې له وجهې له مرګه نه ډارېدل، بې د مرګ له مهم نه شمېرلو ځنې دي. ځان تلونکی بلل یو شی دی او له تلو څخه ډار بل شی دی او دا دواړه یو له بل سره توپیر لري. مولوي له هغو کسانو دی چې په مړانه مرګ ته هر کلی کوي او صوفيان هغوی بولي چې پر مرګ ريشخند او ملنډې وهي:
مرګ کین جمله از او در وحشت اند
می کنند این قوم بر وی ریشخند
او د «سربالاطلب فقير» له خولې وايي:
من چو اسماعیلیانم بی حذر
بل چو اسماعیل آزادم ز سر
فارغم از طمطراق و از ریا
قل تعالو ګفت جانم را بیا
ګفتم کم ګیرد سر و اشکنبه ای
رفته ګیر از ګنج جان یک حبه ای
په دې توګه، مولوی له هغو عارفانو ځنې دی چې مرګ جدي بولي او له دې لارې خپله ځان پېژندنه پوره کوي او وايي څوک چې له مرګه تښتي، له ځانه تښتي، ته وا مرګ د انسان د وجود هنداره ده:
مرگ هر یک ای پسر همرنگ اوست
پیش دشمن دشمن و بر دوست دوست
پیش ترک آیینه را خوش رنگیست
پیش زنگی آینه هم زنگیست
آنک میترسی ز مرگ اندر فرار
آن ز خود ترسانی ای جان هوش دار
روی زشت تست نه رخسار مرگ
جان تو همچون درخت و مرگ برگ
يو ته، مرګ وداع او بل ته وصال او نښلون دی. يو ته، وطن ته رسېدل او بل ته، غربت ته ورتلل دي:
ګفت جفتش الفراق ای خوش خصال
ګفت نه نه الوصال است الوصال
ګفت جفت امشب غریبی می روی
از تبار و خویش غایب می شوی
ګفت نه نه بلکه امشب جان من
می رسد خود از غریبی در وطن
د امام غزالي (رح) له نظره د مرګ په اړه د خلکو د غبرګونونو ډولونه
امام غزالي د مرګ په هکله ښکلې خبره لري، وايي چې خلک د مرګ پر وړاندې درې ډلې کېږي: يوه ډله چې د دنيا له نعمتونو برخمن دي، له مرګه ډارېږي؛ ځکه مرګ د خپلو خوښيو پای بولي. بله ډله هم له مرګه ډارېږي؛ ځکه د خپلو کړنو د مکافاتو په اړه فکر کوي؛ نو ځان مرګ ته چمتو کوي او درېيمه هغه ډله ده چې د مرګ هرکلی کوي؛ ځکه مرګ د محبوب او معشوق لقا بولي.[2]
غوره مړينه د تړاوونو اختياري پرېښوول دي
عارفانو راته ويلي چې په ژوند کې مرګ تمرينولای شو او مړينه د تړاوونو پرېښوو ته وايي. دا مړينه اختياري ده، چې البته د اجباري او طبيعي مړينې مانا هم په ډاګه کوي او هم يې منل اسانوي:
هر که شیرین می زید او تلخ مرد
هر که او تن را پرستد جان نبرد
توبه تر مړينې وړاندې د مرګ د تجربې يوه مرتبه ده
توبه کول هم يو ډول مرګ ازمېښتي ده، انسان چې تل له خپلو ګناهونو توبه کوي، پرله پسې له چټليو مري او په پاکۍ راژوندی کېږي او په دې مرګ و ژوند، تل د کمال پر پوړۍ ورخېژي.
عاشقي هم د مرګ تمرين دی
همداراز د عرفان د ښوونځي له مهمو سبقونو ځنې يو دا دی چې عاشقي هم د مړينې تمرين دی:
جمله عشق است و عاشق پرده ای
زنده معشوق است و عاشق مرده ای
څوک چې ځان د مينې او محبت په جوارۍ کې بايلي، د مړينې يو مهم پړاو تجربه او تمرينوي. عاشقي؛ يعنې فنا، او فنا يعنې تر مرګ یوه ډېره اوچته مرتبه ده. مولانا د «وکيل صدر جهان» په داستان کې د عاشق بخارايي له خولې هغو ناصحانو ته، چې بخارا ته يې له ورتلو منع کاوه، وايي:
گفت ای ناصح خمش کن چند چند
پند کم ده زانک بس سختست بند
سختتر شد بند من از پند تو
عشق را نشناخت دانشمند تو
آن طرف که عشق میافزود درد
بوحنیفه و شافعی درسی نکرد
تو مکن تهدید از کشتن که من
تشنهٔ زارم به خون خویشتن
عاشقان را هر زمانی مردنیست
مردن عشاق خود یک نوع نیست
او دو صد جان دارد از جان هدی
وآن دوصد را میکند هر دم فدی
هر یکی جان را ستاند ده بها
از نبی خوان عشرة امثالها
گر بریزد خون من آن دوسترو
پایکوبان جان برافشانم برو
آزمودم مرگ من در زندگیست
چون رهم زین زندگی پایندگیست
اقتلونی اقتلونی یا ثقات
ان فی قتلی حیاتا فی حیات
په بل داستان کې کله چې يو عاشق خپل معشوق ته ګيله کوي، چې ټول کارونه مې ستا لپاره کړي دي، وايي:
مال رفت و زور رفت و نام رفت
بر من از عشقت بسی ناکام رفت
هیچ صبحم خفته یا خندان نیافت
هیچ شامم با سر و سامان نیافت
معشوق په ځواب کې ورته وايي:
کانچ اصل اصل عشقست و ولاست
آن نکردی اینچ کردی فرعهاست
گفتش آن عاشق بگو که آن اصل چیست
گفت اصلش مردنست ونیستیست
تو همه کردی نمردی زندهای
هین بمیر ار یار جانبازندهای
ولې د مرګ يادول هوښياري ده؟
مړينه د عاشقۍ روستی ګام دی او دا د عارفانو بنسټيزه ښوونه ده. دې مشرانو په دې توګه له يوه اړخ څخه د مرګ مانا تلطيف او خوږوله او له بل اړخ څخه پر مانا کولو به یې انسان د خورا انسانولو پر لور وسيخاوه او د انسانيت افق او څنډ ته يې ورنژدې کاوه.
له خدايه غواړو، چې له هغو مو وشمېري چې په مرګ کې يو ذوق او مينه ويني او ترې غواړو چې په مرګ کې د محبوب د لقا خوند راوڅکي او د خپل رحمت ورونه راپرانځي او دې له خطره ډک سفر ته مو چمتو کړي.
پایلیکونه:
[1] – رباعيات خيام، ۷۷ مخ.
[2] – امام غزالي، کيميای سعادت، ۲ ټ، ۶۱۰ مخ.
د دنیا او دنیا مېشتو پېژندنه
حضرت علي (کرم الله وجهه) خپل زوی امام حسن (رض) ته وايي:
فَيَبْهَرَكَ وَ إِيَّاكَ أَنْ تَغْتَرَّ بِمَا تَرَى مِنْ إِخْلَادِ أَهْلِ الدُّنْيَا إِلَيْهَا وَ تَكَالُبِهِمْ عَلَيْهَا فَقَدْ نَبَّأَكَ اللَّهُ عَنْهَا وَ نَعَتْ هِيَ لَكَ عَنْ نَفْسِهَا وَ تَكَشَّفَتْ لَكَ عَنْ مَسَاوِيهَا فَإِنَّمَا أَهْلُهَا كِلَابٌ عَاوِيَةٌ وَ سِبَاعٌ ضَارِيَةٌ يَهِرُّ بَعْضُهَا عَلَى بَعْضٍ وَ يَأْكُلُ عَزِيزُهَا ذَلِيلَهَا وَ يَقْهَرُ كَبِيرُهَا صَغِيرَهَا
هسې نه پر دنيا د دنيا پالو زړه تړنه دې ښاڅمن – مغرور کړي؛ ځکه خداى د دنيا له حالاتو خبر کړى يې او دنيا هم له خپل اکر – وضع خبر کړې او د روزګار له بدرنګوالي يې درته پرده لرې کړې ده. په رښتینه کې دنيا پالي، د سپو په څېر په ښکار پسې غاپي؛ ځينې پر ځينو بريد کوي او غښتلي يې کمزوري داړي او لويان يې کوشني خوري.
نَعَمٌ مُعَقَّلَةٌ وَ أُخْرَى مُهْمَلَةٌ قَدْ أَضَلَّتْ عُقُولَهَا وَ رَكِبَتْ مَجْهُولَهَا سُرُوحُ عَاهَةٍ بِوَادٍ وَعْثٍ لَيْسَ لَهَا رَاعٍ يُقِيمُهَا وَ لَا مُسِيمٌ يُسِيمُهَا سَلَكَتْ بِهِمُ الدُّنْيَا طَرِيقَ الْعَمَى وَ أَخَذَتْ بِأَبْصَارِهِمْ عَنْ مَنَارِ الْهُدَى فَتَاهُوا فِي حَيْرَتِهَا وَ غَرِقُوا فِي نِعْمَتِهَا وَ اتَّخَذُوهَا رَبّاً فَلَعِبَتْ بِهِمْ وَ لَعِبُوا بِهَا وَ نَسُوا مَا وَرَاءَهَا
او يا د هغو اوښانو په څېر دي، چې ځينې يې له پښو تړلي او ځينې يې په بیديا کې خوشې شوي او لار يې ورکه کړې او په ګړنګونو او شګلنو ځايو کې ګرځي راګرځي، چې ګرځېدل پکې خورا ستونزمن وي؛ نه شپوڼ لري، چې چارې يې ورسمې کړي او نه څرونکى لري، چې څړځي ته يې بوځي.
دنيا د ړندو لارې ته راکاږلي او سترګې يې ورته د ښیون – هدايت له ډېوې بې برخې کړي، په بېلارۍ کې کړهاند و لالهاند دي، په نعمتونو کې ډوب دي، چې نعمتونه يې خپل پالونکي نيولي دي، د دنيا لوبڅي دي او دوى هم له دنيا سره لوبې کوي، آخرت يې هېر کړی.
وَ اعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ مَنْ كَانَتْ مَطِيَّتُهُ اللَّيْلَ وَ النَّهَارَ فَإِنَّهُ يُسَارُ بِهِ وَ إِنْ كَانَ وَاقِفاً وَ يَقْطَعُ الْمَسَافَةَ وَ إِنْ كَانَ مُقِيماً وَادِعاً
زويه! پوه شه، د چاچې سپرلۍ شپه و ورځ چمتو وي؛ نو تل به په حرکت کې وي، که څومره هم ځان ولاړ بولي او تل به لار وهي، که څومره هم پر خپل ځاى ولاړ او سوکاله وي.
وَ اعْلَمْ يَقِيناً أَنَّكَ لَنْ تَبْلُغَ أَمَلَكَ وَ لَنْ تَعْدُوَ أَجَلَكَ وَ أَنَّكَ فِي سَبِيلِ مَنْ كَانَ قَبْلَكَ فَخَفِّضْ فِي الطَّلَبِ وَ أَجْمِلْ فِي الْمُكْتَسَبِ فَإِنَّهُ رُبَّ طَلَبٍ قَدْ جَرَّ إِلَى حَرَبٍ وَ لَيْسَ كُلُّ طَالِبٍ بِمَرْزُوقٍ وَ لَا كُلُّ مُجْمِلٍ بِمَحْرُومٍ وَ أَكْرِمْ نَفْسَكَ عَنْ كُلِّ دَنِيَّةٍ وَ إِنْ سَاقَتْكَ إِلَى الرَّغَائِبِ فَإِنَّكَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِكَ عِوَضاً
په يقين پوه شه ټولو هيلو ته به دې ونه رسې او له مرګه هم خلاصېداى نشې او د هغوى پر لار ځې، چې تر تا مخکې تللي؛ نو د دنيا شتمني په ښه توګه تر لاسه او په نېکۍ يې ولګوه؛ ځکه دنيا ته ډېرې داسې بې کچې هڅې شوي، چې پانګه يې پوپنا کړې؛ نو هر هڅاند به د خپلې خوښې روزۍ ته ونه رسي او داسې هم نه ده، چې که څوک د روزۍ لاس ته راوړو ته ونه ځغلي؛ نو بې برخې پاتېږي. ځان دې له هر ډول پستۍ وساته که څه خپلو موخو ته دې ورسوي؛ ځکه څومره پت چې له لاسه ورکوې، بيه يې ترلاسه کولاى نشې.
په تېره غونډه کې مو د مرګ يادولو په اړه خبرې وکړي او په دې ځل کې د دنيا او د دنيا اوسېدونکيو د غفلت او سرګردانيو په اړه پر څرګندونو لګيا کېږو. هغوی چې د علی (کرم الله وجهه) له کلماتو سره آشنا دي ښه پوهېږي چې سراسر نهج البلاغه د دنيا پېژندنې او انسان پېژندنې په اړه بحثونه لري. زموږ ديني متون او په سر کې يې قرآن له دې ښوونو ډک دی.
له هستۍ او آدمه د انسان انګېرنه په ټولو چارو کې يې اغېزمنه ده
په حقيقت کې يو له هغو څیزونو چې انسان په عين نژدې والي کې ترې لري او په عين بوختيا کې ترې غافل دی، همدا نړۍ ده چې پکې اوسي.
د دنيا اوسېدونکيو پېژندنه يې راباندې فرض ده؛ ځکه د دين، اخلاقو، حکومت او معيشت پېژندنه پر دې پېژندنې ولاړه ده، کومه انګېرنه چې له هستۍ، انسان او آدم څخه لرو له دين، سياست، حکومت او معيشته مو د پېژندنې په طريقه کې اغېز پرېباسي، ان د دين او مذهب د مشرانو پر کلماتو د پوهېدو لپاره، بايد انسان پېژندنه او نړۍ پېژندنه يې وپېژنو. د دې لپاره چې پوه شو چې ولې علي (کرم الله وجهه) په بېلابېلا ځايونو کې دغسې چلن او غبرګونونه خپلول او د دې لپاره چې له دې ټولو درس او عبرت واخلو او د دې ستر نارينه له چلن او ويناوو منسجمه، همغږې او سازګارې انګېرنه ولرو، بې له دې بله لار نلرو چې انسان پېژندنې او نړۍ پېژندنې ته يې رجوع وکړو.
د دنيا او د دنيا اوسېدونکيو په اړه د علي (کرم الله وجهه) خبرې، له انسان پېژندنې او نړۍ پېژندنې راولاړې دي
علي (کرم الله وجهه) له انسانانو يوه انځورنه راښيي چې په هېڅ ډول اغراق ډولې او شاعرانه نه ده. څوک چې مشر دی او پوهېږي چې خبرو ته يې د لارويانو پاملرنه او ځيرنه ده او دوی به د دې ويناوو پېچلتياوې او ظرايف راوسپړي او خپلې ديني او دنيوي کړنې پرې پيلوي، څوک چې خپل زوی ته د ناصح او لارښود په توګه ليک کاږي چې راروسته کهول هم ترې ګټنه وکړای شي؛ نو په خپلو خبرو کې هسې په هسې او د افراط لار نه خپلوي او د دې خبرو په مدلولاتو، اغېزو، شاوخوا او توابعو پوره خبر دی.
په ديني متونو کې له انسانه دوه انځوره
(۱) انسان د خدای اوچت او شريف مخلوق دی
کله چې ديني ښوونو او په لاروي يې ديني عالمانو؛ متکلمانو، حديثپوهانو، مفسرانو او عارفانو چې له دې ښوونو کوم استنباطات، اخستنې او راسپړنې کړي، ورته ګورو؛ نو له انسانه پوره دوه بېلابېلې انځورنې پکې وينو: ړومبی انځورنې، انسان د خدای اوچت او شريف مخلوق معرفي کړی.[263]
هغه چې خدای له پرښتو اوچت کړی او د ده د پنځونې له لامله يې، ځان احسن الخالقين ياد کړی دی.[264]
ديني ښوونې او د اخلاقو مشران دغسې انسان له ناپاکيو او بديو منع کوي، چې هسې نه ځان ککړ او ارزان وپلوري.
مولانا، انسان ته په همدې باب وايي:
ای همه دریا چه خواهی کرد نم
وی همه هستی چه میجویی عدم
ای مه تابان چه خواهی کرد گرد
ای که مه در پیش رویت رویزرد
تاج کرمناست بر فرق سرت
طوق اعطیناک آویز برت
تو خوش و خوبی و کان هر خوشی
تو چرا خود منت باده کشی
جوهرست انسان و چرخ او را عرض
جمله فرع و پایهاند و او غرض
ای غلامت عقل و تدبیرات و هوش
چون چنینی خویش را ارزان فروش
چوپړت بر جمله هستی مفترض
جوهری چون نجده خواهد از عرض
علم جویی از کتبها ای فسوس
ذوق جویی تو ز حلوا ای فسوس
بحر علمی در نمی پنهان شده
در سه گز تن عالمی پنهان شده
می چه باشد یا سماع و یا جماع
تا بجویی زو نشاط و انتفاع
آفتاب از ذرهای شد وام خواه
زهرهای از خمرهای شد جامخواه
جان بیکیفی شده محبوس کیف
آفتابی حبس عقده اینت حیف
د انسان د اوچتوالي، عظمت او پراخۍ پر وړاندې هر څه کوشني او خاضع دي:
ای نسخه نامه الهی که تویی
وی آینه جمال شاهی که تویی
بیرون تو نیست هر چه در عالم هست
در خود بطلب هر آنچه خواهی که تويی
(۲) انسان له بدرنګترينو او چټل ترينو ځانګړنو سره.
دويمه انځورنه: انسان د خورا سپکو، بدرنګترينو او چټل ترينو ځانګړنو درلودونکی بولي او يو شمېر دا نيمګړتياوې دومره ورته طبيعي او نه څنډ کېدونې بولي چې يوازې نوادر ترې بچېدای شي. په قرآن کې پرېمانه آيتونه شته چې انسان يې دغسې معرفي يا ټپسوری کړی دی:[وَكَانَ الْإِنْسَانُ أَكْثَرَ شَيْءٍ جَدَلًا[265]]
انسان يو لانجمن موجود دی، يعنې چې حق ور وړاندې کوي، نه يې مني، سرغاړی او ځېل کوي.
[إِنَّ الْإِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا وَإِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا إِلَّا الْمُصَلِّينَ[266] = په رښتيا، انسان حريص او بې حوصلې پيدا شوى دى، چې كړاو ورورسي؛ نو ژړا انګولا كوي، او چې ښېګڼه ورورسي (نورو ته د ګټې رسولو) خنډ ګرځي (او کنجوسي كوي)، خو بې له نمونځ كوونكيو (چې له دې نيمګړتيا ژغورل شوي دي)،]
[وَكَانَ الْإِنْسَانُ عَجُولًا [267]]
[وَإِذَا أَنْعَمْنَا عَلَى الْإِنْسَانِ أَعْرَضَ وَنَأَى بِجَانِبِهِ وَإِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ كَانَ يَئُوسً[268]= او چې كله مو پر انسان لورنه کړې (؛ نو له حقه) مخ اړوي او پخپله يو اړخ ته شوى او چې كله (لږ) كړاو ورورسي (؛ نو له هرڅه) نهيلېږي!]
[خُلِقَ الْإِنْسَا